Азияның этнографиялық картасы

Азия этнографиялық картасы

Азия зерттеу картасы

Азия – (грек asia ассириша асу - шығыс деген сөзден шыққан болуы керек) – дүниеннің жер шарындағы ең ірі бөлігі.

Мазмұны

1 Жалпы мәлімет
2 Жер бедері
3 Үндіеуропа тобы
4 Орал тобы
5 Алтай тобы
6 Қытай-тибер тобы
7 Австронезия (малайя-полинезиялық ) тобы
8 Дереккөздер

Жалпы мәлімет

Ауданы 43,4 млн км²-қа жуық, (Кавказбен) яғни бүкіл құрылықтың 30%-ы. Соның ішінде түбектер мен аралдар 8 млн км² шамасында. Азияның құрылықтағы бөлігі түгелдей солтүстік жарты шарда орналасқан. Малай архипелағы ғана экватордаң асып оңтүстік жарты шарға біраз өтеді. (110 оңтүстік ендікке дейін). Азияның құрлықтағы шеткі межелері солтүстікте 77°43′, солтүстік еңдікте, оңтүстікте Пиай мүйісі 1°16′ солтүстік еңдікте батыста Баба мүйісі 26°10′ шығыс бойлықта; шығыста Дежнев мүйісі 169° 40′ батыс бойлықта. Азияның солтүстігінен оңтүстікке және батыстан шыысқа созылып көп жерді алып жатуы онда табиғатжадайларының саң алуан болуына және солтүстк жарты шардағы барлық географиялық белдеулердің орын тебуіне себеп болады. Ол біртұтас Еуразия (Еуропа мен Азия) құрлығының құрамды бөлігі. Еуразияны Еуропа мен Азия деп бөлуі ежелгі дәуірде туып, тарихы қалыптасты. Олардың арасында бір тұтас шекара жоқ. Шартты шекара Орал тауның шығыс етегі, Жем өзеңі, Каспий теңізінің солтүстік жағалауы. Кума манычойысы (Кавказ Азияға жатады), Керчь бұғазыарқылы өтеді. Оңтүстік батыста ені тар Суэц мойнағы Азияны Африкамен жалғастырады да Беринг бұғазы оны Америкадаң бөледі. Азияның солтүстік Мұзды мұхиты, Тынық және Үнді мұхиттары қоршап жатыр. Кіші Азия жағалауын Атлант мұхиттының Жерората, Мәрмер, Қара, Азов теңіздері жиектейді. Еуропаға қарағанда Азия жағалауында шығанақтар және қойнаулар азияның Құрлықтың орталық бөліктері мұхиттардың 2-2,5 мың км қашықтықта. Ең ірі түбектері –Арабия, Үндістан, Үндіқитай Азияның оңтүстігінде. Олар ірі ірі шығанақтармен, теңіздермен бөлінеді. Шығыс жағалауындағы Корей, Камчатка, Чукот түбектері оңтүстегі түбектерден кіші және бірі бірінен алыс оқшау жатыр. Тынық мұхиттың құрылыққа таяу бөлігінде доғаша иіліп орналасқан бірнеше аралдар тізбегі бар, олардың бастылары: Куриль-Камчатка, Сахалин-Жапон, Рюкю-Корей, Калимантан-Лусон-Тайвань және Зонд немесе Ява (Суматра, Ява, кіші Зонд тағы басқалар) Бұлар Охота, Жапон, Шығыс Қытай, оңтүстік Қытай және Ява теңіздерін мұхиттан бөліп жатыр. Осы аралдар тізбегін шығыс жағында материктік беткей бірте бірте терңдеп Куриль-Камчатка (тереңдігі 10542 м), Жапон (8412 м), Рюккю (7507м) тағы басқа мұхит шұңғымаларына айналады. Азияның солтүстік жағалауы ойпатты келеді, мұнда қойнаулар мен шығанақтар аз кездеседі. Өзен сағаларында ғана шағын кірмелер бар. Ірі түбектер: Тайсыр арал, Ямал, Гыдин. Азияның солтүстік жағалауындағы қайранда Кара, Лаптевтер, Шығыс Сібіртеңіздері мен көптеген аралдар тобы (Солтүстік жер, Жаңа Сібір, Врангель тағы басқа) бар.

Жер бедері

Жер бедері Азияның жерінің ¾ бөлігі –таулар мен таулы үстірттер; бұлар негізгі екі белдеуден тұрады. Ендік бағыттағы белдеу батыстан шығысқа қарай, кіші Азия түбегінен Тынық мұхит жағалауына дейін созылып, жатқан 2 қатар тау тізбегінен тұрады. Ал, солтүстік тізбек Оған Понт, Эльбурс, Түркімен-Қорасан, Гиндукуш, Қарақорым, Куньлунь, оңтүстік Қытай таулары кіреді. Үндіқытай түбегіндегі Аннам жотасыда осы солтүстік түбекке жатады. б, оңтүстік тізбек. Оған Тавр, Загрос, Мектан, Сүлеймен, Гималай, Паткай, және Аракан таулары кіреді. Бұл тау тізбектердің аралығында бірнеше таулы қыраттармен таулы үстіреттер бар. Ендік бағыттағы белдеуге кіретін тау қыраттары мен жоталары батыстан шығысқа қарай биіктей береді де тек шығыста теңіз жағалауына жақындағанда қайтадан аласарады. Кіші Азия қыратының орта биіктігі 600-800 моны қоршап жатқан Понт, Тавр таулары 1500-2000м, Иран таулы қыраты 800-1000м, шеткі жоталары (Эльбурс, Загрос, Гиндукуш тағы басқа) 2500м, Тибет таулы қыраты 4-4,5 мың м, шеткі таулары (Гималай, Куньлун) 5-6 мың м, Гималай тауларының көптеген шыңлары 7-8 мың м және одан да биік. Мұндағы Джомолунгма (Чомолунгма) - бүкіл дүние жүзіндегі ең биік шың, (8848м), Гималайдан кейінгі биік тау Қарақорым (Чогори тауы, 8611 м). Ендік белдеудің оңтүстігінде тау бөктеріндегі ойыстар онан әрі жан-жағы тау жоталарымен қоршалған кең байтақ Декан, Сирия-Араб үстірттері жатыр. Солтүстік шығыс белдеу Памирден Чукот түбегіне дейін созылады. Бұған кіретін таулар ендік белдеуге қарағанда көне едәуір аласа Оның ең биік және басты таулары Тянь-шань, Жоңғар-Алатауы, Тарбағатай, Алтай, Хангай, Кузнецк алатауы, Саян, Байқал маңы, Байқал сырты, Становой, Джугджур, Колыма, Анадырь жоталары.

Солтүстік-шығыс белдеуден батыс пен шығысқа қарай биіктігі орташа және аласа таулары мен таулы үстіртер тарайды, олар: солтүстікте Жоғары Яна мен Черский жоталары, орта Сібір таулары, Сарыарқаның аласа таулары, шығыста Орталық Азияның үсірттері Үлкен Хинган, Кіші Хинган, Бурея, Манчжурия-Корей таулары. Құрылықтың шығыс жағалауында белдеуден оқшау Сихотэ-Алинь, камчатка таулары мен Коряк жотасы созылып кетеді. Азияның жерінің 25 % -і ойпатты жазықтар. Олар көбінде теңіз және өзен шөгінділерінен пайда болған аллювийлік ойпаттар қатарына жатады. Ең үлкені батыс сібір жазығы, ол оңтүстікте Тұран ойпатымен жалғасады. аса ірі әрі құнарлы Үнді-Ганг және Месопотамия ойпаттары Гималай мен Загрос тауларының етегіндегі, тау бөктеріндегі илістерді ал басқа ірі ойпаттар теңіз жағалауларын алып жатады. (Солтүстік Сібір ойпаты, Ұлы Қытай және манчжурия жазықтары) Азияның әр жерінде оқшау жатқан кіші-гірім ойпаттар да бар. (Анадырь-Пенжина жазықтары. Амур бойындағы, Үндіқытай түбегіндегі Зонд архипелағының батыс бөлігіндегі ойпаттар).<ref>“Қазақ Совет Энциклопедиясы”, ІV том</ref><ref>Н. Сейітов, А. Абдулин. Геология терминдерінің сөздігі.— Алматы: Қазақстан, 1996, ISBN 5-615-01738-4</ref><ref>Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Қ 17 Геология/Жалпы редакциясын басқарған — А.Қ.Құсайынов — Алматы: "Мектеп" баспасы Ж А Қ , 2003. ӀSВN 5-7667-8188-1 ӀSВN 9965-16-512-2</ref>