Қазақстан аумағындағы қалалар бетінің бастапқы мәтінін қарау

''[[Қазақстан]] аумағында қалалар ерте [[заман]]дарда да болған. [[Қала]] мәртебесіне ие болган бекініс-қамалдар салудың көбейіп кеткен кезі Қазақстанның [[Ресей империясы]]ның [[құрам]]ына қосылу кезеңімен тұспа-тұс келді. Неғұрлым ірі [[қала]]лар қатарына [[Орал]], [[Гурьев]], [[Семей]], [[Петропавл]], [[Қостанай]], [[Өскемен]], [[Ақмола]], [[Павлодар]], [[Көкшетау]], [[Ақтөбе]] және басқалары жатады. Батыс, Солтүстік, Солтустік-Шығыс Қазақстандағы қалалардың көпшілігі әскери бекініс-қамалдар мен әскери елді мекендер негізінде [[пайда]] болды. Олардың кейбіреулерінің салынуы Ресейдің еуропалық бөлігінен Қазақстанға [[қоныс]] аударып келген [[шаруа]]лардың ағылуымен тікелей [[байланыс]]ты екені де рас.''

==Солтүстік-Батыс Қазақстан қалаларының даму ерекшеліктері. Орал және Гурьев==
[[Сурет:Pugachev home.JPG|thumb|130px|Пугачев атындағы музей ([[Орал]])]]
'''''Орал''''' — Солтүстік-Батыс Қазақстандағы ескі қалалардың бірі. Оның негізі ХVІІ ғасырдың бас кезінде қаланды. 
[[Сурет:Uralsk old Gerb.gif|thumb|left|150px|Орал [[елтаңба]]сы]]
Қала патшалық [[Ресей]]ді көшпелі қазақтардың [[шабуыл]]ынан қорғау міндетін атқарды. 
Ол [[1775]] жылға дейін [[Жайық]] қалашығы деп аталып келді. Пугачев бастаған шаруалар [[көтеріліс]]і басылғаннан кейін Орал қаласы деп аталды. Қала халқының басым көпшілігін [[казактар]] құрады. Орал еркін казактардың астанасына және [[дәстүр]]лі әдет-ғұрыптардың басым сақталған орталығына айналды. [[1868]] жылдан бастап Орал облысының орталығы. XX ғасырдың бас кезінде қала халқының саны 50 мың [[адам]]ға жетті.

[[Сурет:Герб гурьев.gif|thumb|130px|Гурьев [[елтаңба]]сы]]
'''''Гурьевтің''''' негізі XVI ғасырда қаланды. Қала [[Жайық]] өзенінің оң [[жағалау]]ында салынды. [[1868]] жылы Гурьев Орал облысының уездік қаласына айналды. Қала халқының едәуір бөлігін мещандар, әр түрлі топ өкілдері және казактар құрады. Қалада [[балық]] [[Өнеркәсіп|өнеркәсібі]] дамыды. Қала көпестері теңіз арқылы Астраханмен сауда-саттық [[қатынас]]ын орнатты. Мәселен, 1897 жылы [[Астрахан]] мен Гурьевтің арасында 117 кеме қатынап тұрды. Қала тұрғындары негізінен бау-бақша өсірумен айналысты. Олар [[жүзім]], [[алма]], [[алмұрт]], [[шабдалы]], шие және [[өрік]] өсірді. XX ғасырдың бас кезінде қала халқының саны 10 мың адамнан тұрды.

==XVIII ғасырда салынған қалалар==
[[Сурет:Flag of Pavlodar.svg|thumb|200px|[[Павлодар]]дың [[жалау]]ы]]
'''''Павлодар''''' қаласы 1720 жылы Коряков бекінісінің атымен [[Керегежар]] деген жерде салына бастады. Ол [[Ертіс]]тің оң жағалауында орналасты. 
[[Сурет:Coat of arms of Pavlodar.svg|thumb|left|100px|[[Павлодар]]дың [[елтаңба]]сы]]
[[1861]] жылы Павлодар штаттан тыс [[қала]]ға, ал [[1868]] жылы [[Семей облысы]]ның уездік қаласына айналды. Қала Ертіс өзеніндегі [[пароход]] тоқтайтын маңызды айлақтардың бірі болды. Оның үстіне, ол Солтүстік-Шығыс Қазақстандағы ірі [[сауда]] орталығы да еді. Онда мал өнімдері мен фабрик- зауыттар шығаратын өнім түрлері мол [[мөлшер]]де шоғырланды. Қаладағы аса бай көпестердің бірі дуанбасы әрі көпес А.И. Деров болды. Онын есімі өз [[замандас]]тарының арасында ұмытылмай есте қалды. Ол қолы ашық, жомарт адам болды, [[қайырымдылық]] шараларын өткізіп тұрды. Павлодар қаласы [[мыс]] және [[көмір]] кеніштеріне, сондай-ақ тұз өндіретін кәсіпшіліктерге жақын орналасты.

XX ғасырдың бас кезінде қала халқының саны 31 мың адамға жетті, оның тоғыз мыңы [[мұсылман]] халықтарының өкілдері болатын. Қала халқының тез әрі қарқынды өсуіне [[қоныс]] аударушы шаруалар тасқыны да себеп болды. Қаланың белгілі тұрғыны, әйгілі [[әнші]] [[Майра Шамсутдинова]]ның ([[1890]]—[[1927]]) есімі бүкіл қазаққа таныс еді.	

[[Сурет:Semey Seal.png|thumb|200px|[[Семей]] [[елтаңба]]сы]]
'''''Семей''''' қаласы да [[Ертіс]]тің оң жағалауына орналасты. Оның негізі [[1718]] жылы әскери [[бекініс]] ретінде қаланды. Бекіністің Семей атану себебі оған таяу жерде ежелгі жеті [[ғимарат]]тың қиранды қалдығы бар еді. Бекініс [[1782]] жылы Колыванский әскери аймағынын уездік қаласына айналды. [[1797]] жылы қала [[Тобыл губерния]]сының қарамағына өтті. [[1822]] жылы [[Омбы облысы]]ның округтық қаласына, [[1854]] жылдан бастап жаңа құрылған Семей облысының орталық қаласына, ал [[1868]] жылдан бастап Семей уезінің және Семей облысының орталығына айналды. Семей Қазақстандағы аса ірі қалалардың бірі саналды. Қала [[көше]]леріне [[керосин]] шамдары [[жарық]] беріп тұрды. Қалада қоғамдық [[кітапхана]] ашылды. [[1902]] жылы Императорлық Орыс Географиялық қоғамы Батыс [[Сібір]] бөлімінің Семей бөлімшесі құрылып, [[жұмыс]] істей бастады. Осы бөлімшенің жанынан Қазақстандағы өзіндік бірегей [[мұражай]] ашылды.

Каланың негізгі халқы [[қазақтар]] мен мещандар болды. Олар [[Томск губерниясы]]ның [[Змеиногорск]] уезіндегі [[Белағаш]] даласында егіншілікпен айналысты. Бұл құнарлы жасыл алқап Семей қаласының солтүстік жағында орналасқан еді.

Семей [[аймақ]]тағы өнеркәсібі дамыған ірі қала болып қана қойған жоқ, ол сонымен қатар Ресейді [[Қытай]]мен және [[Орта Азия]]мен байланыстыратын ірі сауда орталығына айналды. Қалада бу машиналары, [[арақ]]-[[шарап]] қайнататын, [[жүн]] жуатын, [[май]] шайқайтын, [[сабын]] қайнататын, [[кірпіш]] шығаратын, ашытқы дайындайтын зауыттар [[жұмыс]] істеді.

[[Сурет:Oskemen seal.jpg|thumb|100px|[[Өскемен]] [[елтаңба]]сы]]
'''''Өскемен''''' қаласы Ертістің оң жақ бетінде оған [[Үлбі]] өзені келіп құятын жерде орналасқан. Қаланың негізі [[1720]] жылы [[бекініс]] ретінде қаланған. [[1765]] жылы бекіністің жанынан айырбас сарайы ашылады. Онда көшпелі және отырықшы [[халық]]тар өзара [[тауар]] айырбасын жасайтын. Қазақтар өздерінің малын, мал өнімдерін және [[аң]] терілерін үй ішіне қажетті тауарларға, астыққа, кездеме [[мата]]лар мен [[металл]] бұйымдарға айырбастады. [[1804]] жылы бекініс қала атанды. [[1868]] жылы Өскемен Семей облысындағы уездік қала мәртебесіне ие болды. [[1900]] жылы кала халқының саны 10 мың адамға жетті. Халықтың басым көпшілігін [[казактар]] мен мещандар құрады. Олар егіншілікпен, [[омарта шаруашылығы]]мен және мал өсірумен айналысты.

[[Сурет:Seal Petropavl.png|thumb|100px|[[Петропавл]] [[елтаңба]]сы]]
'''''Петропавл''''' қаласы 1752 жылы [[Есіл]]дің бойындағы [[Қызылжар]] деген жерде [[Сібір]]дің оңтүстік шебін көшпелі халықтың шабуылынан қорғау [[мақсат]]ымен салынды. Ол [[1807]] жылы қала мәртебесіне ие болды. Петропавл [[1822]] жылы Омбы облысының округтық қаласына айналды. Қала осы аймақтағы ірі [[сауда]] орталығы дәрежесіне жетті. Бұл жерден [[Жетісу]]мен, [[Оңтүстік Қазақстан]]мен және [[Орта Азия]]мен сауда-саттық жүзеге асырылды. Мұнда қазақ даласынан мал және мал [[өнім]]дері жеткізілді. Орта Азия қалаларынан [[мақта]]-[[мата]] және [[жібек]] кездемелер, [[кілем]]дер, кептірілген [[жеміс]]-[[жидектер]] әкелінді. Ал Петропавлдан қазақ даласына және Орта Азияға металл бұйымдары, Ресейдің еуропалық бөлігінде тоқылған шұға кездемелері жіберілетін. Қала бүкіл Солтүстік Қазақстанның аймағын фабрик-зауыт өнімдерімен қамтамасыз ететін ірі [[қойма]] саналды. [[1900]] жылы калада 446 сауда орны болды, олардағы жылдық сауда айналымының [[мөлшер]]і 4 миллион сомға жетті. Петропавл сонымен қатар ірі [[өнеркәсіп]] орталығына да айналды. Қалада май шайқайтын, тері илейтін, жүн жуатын және [[қой]] терісінен [[киім]] тігетін [[кәсіпорын]]дар [[жұмыс]] істеді. 1897 жылы қала халқының саны 20 мың адамға жуықтады.

==XIX ғасырдың бірінші жартысында Қазақстандағы әскери бекіністер ретінде пайда болған қалалар==
[[Сурет:Kokshetau seal.png|thumb|100px|[[Көкшетау]] [[елтаңба]]сы]]
'''''Көкшетау''''' қаласы [[1824]] жылы округтық приказдың орталығы ретінде салына бастады. Ол [[1868]] жылы [[Ақмола облысы]]ның уездік қаласына айналды. Қала халқын казактар, шаруалар, мещандар және шенеуніктер құрады. Сондай- ақ қазақтардан, татарлардан және [[Орта Азия]] халықтары өкілдерінен тұратын [[мұсылман]]дар да болды. [[1897]] жылғы халық санағы бойынша қалада 5 мың [[адам]] тұрды.

'''''Қарқаралы''''' қаласының негізі [[1824]] жылы Қарқаралы сыртқы округының [[әкімшілік]] орталығы ретінде қаланды. [[1868]] жылы қала [[мәртебе]]сіне ие болып, Қарқаралы уезінің орталығына айналды. Қалада қоғамдық [[саябақ]] ашылды. Қала тұрғындарының кәсібі [[мал]] өсіру және [[сауда]] жасау болды. Табиғи-географиялық [[жағдай]]дың қолайсыздығына байланысты егіншілік елеулі түрде дами алған жоқ. XIX ғасырдың [[аяқ]] кезінде қала халқының саны 3,5 мың адамға жетті. Олардың басым көпшілігі қазақтар (1912 адам) еді. Сондай-ақ [[казактар]] (531 адам), [[татарлар]] (472 адам), [[шаруа]]лар мен мещандар (560 адам) және басқалары тұрды.

'''''Атбасар''''' [[1846]] жылы қазақ станицасы және патша үкіметінің [[Арқа]]дағы тірек пункті ретінде бой көтерді. XIX—XX ғасырлар шебінде ондағы [[тұрғын]]дар саны 2,6 мың адамға жуықтады.

'''''Көкпекті''''' — [[Зайсан уезі қазақтарының съезі|Зайсан уезінің]] штаттан тыс қаласы. Оның негізі 1836 жылы казак станицасы ретінде қаланды. [[1844]] жылы Көкпекті сыртқы округының, ал 1869 жылы Көкпекті уезінің орталығына айналды. Ол [[1875]] жылы Өскемен уезінің, кейін Зайсан уезінің штаттан тыс қаласы мәртебесіне ие болды. Қала тұрғындары арық [[жүйе]]сімен суарылатын [[егіншілік]]пен, сондай-ақ мал өсірумен айналысты. XX ғасырдың бас кезінде қала мен станица халқының саны 2,8 мың адам шамасында болды.

'''''Ырғыз''''' қаласының іргесі [[1845]] жылы [[Ырғыз]] өзенінің оң жақ бетінде қалана бастады. Ол патша [[үкімет]]інің қазақ даласы төсіндегі алдыңғы шептегі әскери [[күзет]] пункті саналды. Қаланың салынуына негіз болған нәрсе — [[Кенесары Қасымұлы]] бастаған көтеріліске [[байланыс]]ты [[оқиға]]лар еді. Топырақтың құнарсыз болуы егіншіліктің epic алуына мұрша бермеді. Қаланы Орал казактары салғандықтан ол алғашқы кезде ''Орал бекінісі'' деп аталды. Жергілікті халықтың патша үкіметіне қарсы [[пікір]]і қалыптаспауы үшін кең [[көлем]]ді түсінік [[жұмыс]]тары жүргізілді. Бұл бекініс [[бейбіт]] қазақтарды көтерілісшілердің шабуылынан қорғау үшін салынып жатыр делінді. Ондағы тұрғындар санын арттыру үшін бекініске [[Орынбор]] казактарының және [[қоныс]] аударушы шаруалардың бірқатар отбасылары көшірілді. [[1868]] жылы Орал бекінісі деген аты өзгертіліп, Ырғыз деп аталды. [[Торғай облысы]]ның уездік орталығына айналды. XX ғасырдың бас кезінде Ырғызда тұрғындардың саны 1 мың адамға жетті.

'''''Торғай''''' қаласының негізі [[1845]] жылы қаланды. Оның салыну себебі де Ырғыз бекінісін салудың себебімен бірдей еді. Алғашқы кезде ол ''Орынбор бекінісі'' деп аталды. Оның негізін қалған Орынбор казактары еді. [[1868]] жылы ол Торғай облысының уездік орталығына айналды. XX ғасырдың бас кезінде қаладағы [[халық]]тың саны 900 [[адам]]ға жуықтады. Олардың жартысы [[мұсылман]]дар, яғни [[қазақтар]], [[татарлар]] және бұхаралықтар еді. Қаланың төңірегінде [[егіншілік]]ке жарамды жер болған жоқ. Қала халқы санының аз болу себебі де осыдан еді. Қала [[тұрғын]]дары негізінен [[сауда]] жасаумен айналысты.

'''''Зайсанның''''' негізі [[1864]] жылы қаланды. Ол [[Ресей империясы]]ның қазақ-орыс шекарасындағы әскери [[күзет]] пункті болды. Зайсанның алғашқы аты ''Жеменей'' еді. Ол патша [[үкімет]]іне бағынышты қазақтардың арасында бейбіт [[өмір]] мен тыныштықтың сақталуын қадағалады. Сондықтан да қалада тұрақты әскер батальоны және казак полкы тұрды. Зайсан қалалық елді мекен деген [[мәртебе]]ге [[1893]] жылы ие болды. Қаладағы үйлер шикі [[кірпіш]]тен салынды, олардың төбесі арнайы шатырмен жабылмағандықтан, олар ортаазиялық тоқал тамдар түрінде көрінді. Қаланың ішінде [[арық]] көп болды. Сондықтан да көшедегі жолдардың бойын [[көлеңкелі]] жасыл [[желек]] көмкеріп тұрды. XX ғасырдың бас кезінде Зайсандағы қала халкы 4 мың адам болды. Олар негізінен орыс, қазақ, татарлар және ортаазиялық [[ұлт]] өкілдері еді.

==Шаруалардың Қазақстанға қоныс аударуы барысында пайда болған қалалар==
[[Сурет:Aktobe_seal_-_2.png|thumb|70px|[[Ақтөбе]] [[елтаңба]]сы]]
Қазақстандағы қалалардың бірқатары [[шаруа]]лардың қоныс аударуы барысында да [[пайда]] болды. Ондай қалалардың қатарына [[Ақтөбе]], [[Қостанай]], [[Темір қаласы|Темірді]] қосуға болады. 
'''''Ақтөбе''''' қаласы жергілікті халықтық төбе деп атайтын [[бекініс]] ретінде [[1869]] жылы салына бастады. XX ғасырдың бас кезінде онда 3 мыңға жуық тұрғын болды. Қала халқы саны оның төңірегінде орналасқан [[қоныс]] аударушы шаруалар есебінен арта түсті.

[[Сурет:Kostanay city seal.gif|thumb|70px|[[Қостанай]]дың [[елтаңба]]сы]]
'''''Қостанай''''' (Николаевск) [[Торғай облысы]]ндағы ең үлкен [[қала]] болды. Оның негізі [[1879]] жылы қаланды. Сол жылдың өзінде-ақ оған 1200 шаруа отбасы көшірілді. Қала осы өлкенің аса ірі [[әкімшілік]] және [[сауда]] орталығына айналды. Онда 250-ден астам сауда орындары болды. Қала тұрғындары егіншілікпен де айналысты. Мұның өзі [[қала]] халқының өсе түсуіне ықпал етті. [[1889]] жылы қала мен қала маңындағы халықтың саны 18 мың [[адам]]ға жетті.

'''''Темір''''' уездік қаласының негізі [[Жем]] өзені бойындағы күзет пункті ретінде [[1897]] жылы қаланды. Қоныс аударып келген [[шаруа]]лар қала маңына көбірек орналасты. Өйткені қала географиялық жағынан қолайлы, [[керуен]] жүретін тоғыз жолдың торабында болатын. Қала халқы сауда-саттықпен де, [[егіншілік]]пен де айналысты. XX ғасырдың бас кезінде [[қала]]да 750 адам тұрды.

==Жетісу мен Оңтүстік Қазақстандағы қалалар==
Жетісу мен Оңтүстік Қазақстандағы қалалар ірі сауда, [[мәдениет]] және [[өнер]] орталықтары еді. Бұл [[аймақ]]тардағы қалаларда халықтың саны басым болды. 1807 жылы '''''Верныйда''''' 22 744, '''''Жаркентте''''' — 16 094, '''''Әулиеатада''''' — 11 722, '''''Перовскіде''''' (Ақмешітте) - 5 058 [[адам]] тұрды.

Сонымен, қарастырып отырған кезеңде Қазақстан аумағында бірқатар жаңа [[қала]]лар [[пайда]] болды. Олардың пайда болуының негізгі себебі патша [[үкімет]]інің әскери-отаршылдық мақсаттарында жатыр еді.<ref>Қазақстан тарихы (XVIII ғасыр — 1914 жыл). Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына арналған оқулық. Қабылдинов З.Е., Қайыпбаева А.Т.Алматы: Атамұра, 2008. — 352 бет, суретті, карталы. ISBN 9965-34-816-2</ref>

==Дереккөздер==
<references/>


[[Санат:Қазақстан тарихы]]

[[mk:Список на градови во Казахстан]]