Ресей империясының азамат соғысы бетінің бастапқы мәтінін қарау

{{Infobox Military Conflict    
|conflict=Ресей Империясының Азамат Соғысы
|partof=
|date=1917–1923   
|place=кейінгі [[Ресей империясы]], [[Моңғолия]], [[Иран]]   
|casus=[[Bolshevik Revolution]]   
|image= [[Сурет:CWRArticleImage.jpg|300px]]   
|caption='''Жоғарыдан төменге қарай сағаттың тілі бағытында қарау:''' Дон Армиясының әскерлері, 1919 ж.; Ақ гвардияның әскерлері, 1920 ж.; Қызыл Армияның атты әскерлері; 1918 жылдағы Троцкий; Чехословакия армиясымен өлтірген большевиктер.
|result=*[[Қызыл Армия]]ның жеңісі<br />
* [[КСРО]]дың құрылуы
|combatant1= [[РКФСР]], және [[Қызыл Армия]]сы<br /> |combatant2= {{flagicon|Russia}} [[Ақ Гвардия]]

Орталық Еуропа елдері (1917–1918):<br />
{{flagicon|Austria}} [[Аустрия-Венгрия]]<br />
{{flagicon|Ottoman Empire}} [[Осман империясы]]<br />
{{flagicon|Germany}} [[Алмания]]

Шетел Интервенциясы: (1918–1922) <br />
{{flagicon|Japan}} [[Жапония]]<br />
{{flagicon|Czechoslovakia}} [[Чехословакия]]<br />
{{flagicon|Greece|old}} [[Грекия]]<br /> 
{{flagicon|United States|1912}} [[АҚШ]]<br />
{{flagicon|Canada|1921}} [[Канада]]<br />
{{flagicon|Serbia|1882}} [[Сербия]]<br />
{{flagicon|Romania}} [[Румыния]]<br />
{{flagicon|United Kingdom}} [[Ұлыбритания]]<br />
{{flagicon|France}} [[Франция]]<br />{{flagicon|Italy|old}} [[Италия]]<br />{{flagicon|Estonia}} [[Эстония]]<br />{{flagicon|Latvia}} [[Латвия]]<br />{{flagicon|Lithuania|1918}} [[Литва]]<br />{{flagicon|Poland}} [[Польша]]
|combatant3=[[Сурет:Flag of Ukrainian People's Republic 1917.svg|23px]] [[Украина]]<hr>{{flagicon|Germany}} [[Алмания]]<hr> {{flagicon image|Flag of the Alash Autonomy.svg}} [[Алаш Орда]] және т.б.
|strength1=3,000,000
|strength2=500,000 Ақ гвардиясы, 100,000 шетел интервенттер.
|strength3= белгісіз
|casualties1=9,000-нан аса адам мерт болған (ақпарат толықсыз).<ref>G.F. Krivosheev, ''Soviet Casualties and Combat Losses in the Twentieth Century'', pp. 7-38.</ref>
|casualties2=300,000-нан кем емес
|casualties3=белгісіз
|notes= '''Кем дегенде соғыс кезінде 13 миллион адам мерт болған'''<br /> Соғыс кезінде Ресейден кем дегенде 1 миллион босқын шетелге тұрақты өмір сүруге көшіп кетті. 
}}

'''Ресей Империясының Азамат Соғысы''' ([[1917]]-[[1923]]) - кейінгі Ресей Империясының жерінде болған соғыс.

[[1917]] ж. 25 қазаннан [[Ресей империясы]]ның астанасы – [[Санкт-Петербург]]да революцияшыл жұмысшылар солдаттар мен матростар отрядтары Қысқы сарайды тіке шабуылмен алып, Уақытша үкіметті құлатты. Сол күні жұмысшылар мен шаруалар республикасы дүниеге келді. Бірінші КСРОдың республикасы [[РКФСР]] деп аталған.

Алайда Қазаның революциясы төңкерісіне ұшыраған патша генералдары мен чиновниктері Ресейдің бұрынғы тәртіпі қайта орнатпақ болды. Олар өздерінің ақ әскерлерін жасақтап, жұмысшылар мен шаруалардан кұрылған [[Қызыл Армия]]ға қарсы шықты. Азамат соғысының өрті тұтанды.

== Сібір және Орал майданы ==

[[Ұлыбритания]], [[Франция]], [[АҚШ]], [[Жапония]] және басқа елдердің үкіметтері Ресейге өз әскерлерін жіберіп, ақ генералдарға көмек көрсетті. Шетел соғыс [[интервенция]] бысталды.

Совет республикасы жаудың темір кұрсауында қалды. Жапондар мен американдар [[Қиыр Шығыс]]қа әскер бөлемдерін түсірді. Ресейдің солтүстігіне, Орта Азия мен Закавказьеге ағылшын әскерлері басып кірді, неміс басқыншылары [[Украина]], [[Беларусь]] мен Прибалтиканы басып алды. [[Одесса]] мен [[Севастополь]]де француз кемелері тұрды. Орал өзені бойында, Еділдің орта шені мен Кама жағалауында ақтар армиялары топтасты. Олар [[Мәскеу]]ге қауіп төндірді. Көп елдер Ресей Империясынан шығып өз тәуелсіз жариялды. Олар: Еуропада – [[Финляндия]], [[Латвия]], [[Литва]], [[Эстония]], [[Польша]], [[Украина]], [[Беларусь]], [[Кубань Халық Республикасы]] және РКФСР; Орта Азияда – [[Алаш аутономиясы]], Хиуа және Бұқара; кавказда – [[Армения]], [[Грузия]], [[Әзірбайжан]] және т.б.

Сібір мен Оралды басып алған бұрынғы патша адмирал [[Колчак]], ол Сібірде [[Приморск]] Республикасы деп жариялды. Оған шет мемлекеттер қол ұшын берген еді. Колчак Еділге дейін тұмсық тіреп келіп қалған-ды. Осы кезде Большевиктердың партиясы «Колчакқа қарсы күреске шығындар!» деген ұран тастады. Қызыл әскерлер Шығыс майданға аттанды, оларды қолбасшы Фрунзе бастады. Колчакқа қарсы соғыста Чапаев дивизиясы даңққа бөленді.

Совет өкіметінің жауларына қарсы [[Қостанай облысы]]ның Маринск аулында көтеріліс болды. Тарбағатайда «Қызыл тау қырындары» тобы құрылып, Қазақстанның шығысын жаулан азат ету жолында ерілікпен шайқасты. Қазақстан жеріндегі ұлт-азаттық көтерілісінің қолбасшыларың бірі [[Амангелді Иманов]] осынау ел басына қауіп төнген жылдары қызыл партизандар отрядын ұйымдастырып Совет өкіметін қорғау және нығайту барысында ерлік күрес жүргізді.

[[1919]] жылғы қазанда Қызыл Армия бөлімдері Колчактың елордасы Омбі қаласы – алды. [[1920]] жылдың басында Колчак армиясы талқандалды.

Қиыр Шығыста жапон интервенттері партизан отрядтарымен күрес жүргізді. [[1922]] ж. Қызыл Армия бөлімдері партизан отрядымен бірлесе отырып [[Владивосток]]ты алды.

== Тәуелсіз жарияланған мемлекеттер ==

=== Батыста ===

* {{flagicon|Poland}}  [[Польша]] (Тәуелсіз [[1918]] бастап)
* {{flagicon|Ukraine|1918}}  [[Украина]] (Тәуелсіз [[1917]]-[[1921]])
* {{flagicon|Belarus|1991}}  [[Беларусь]] (Тәуелсіз [[1918]]-[[1919]].

=== Балтикада ===

* {{flagicon|Finland}}  [[Финляндия]] (Тәуелсіз [[1918]] бастап)
** [[Финляндия азамат соғысы]]
* {{flagicon|Estonia}}  [[Эстония]]
* {{flagicon|Latvia}}  [[Латвия]]
* {{flagicon|Lithuania|1918}}  [[Литва]]

=== Ресейде ===

** [[Сурет:Flag of Idel-Ural State.svg|24px]]  [[Идель-Урал]]

** [[Сурет:Flag of Don Cossacks.svg|24px|border]]  [[Дон Республикасы]] (Тәуелсіз [[1918]]-[[1919]] ж. [[РКФСР]]мен басып алынған)

=== Шығыста ===

* [[Сурет:Siberian flag.svg|24px]]Сібір
* [[Приморск]]

=== Кавказда ===

* {{flagicon|Azerbaijan|1918}}  [[Әзірбайжан]] (Тәуелсіз [[1918]]-[[1920]]. Сосын [[Azerbaijan SSR]])
* {{flagicon|Armenia|1918}}  [[Армения]] (Тәуелсіз [[1918]]-[[1921]]. Сосын [[Armenian SSR]])
* {{flagicon|Georgia|1990}}  [[Грузия]] (Тәуелсіз [[1918]]-[[1921]]. Сосын [[Грузин КСР]])
* [[Сурет:Flag of Kuban People's Republic.svg|border|22px]]  [[Кубань Халық Республикасы]] (Тәуелсіз [[1918]]-[[1920]]. [[РКФСР]]мен басып алынған)

=== Орталық Азияда ===

* [[Түркістан]]мен and [[Қазақстан]]да:
** [[Сурет:Bandera de Khiva abans 1917.svg|22px|border]]  [[Хива]] (Тәуелсіз [[1918]]-[[1920]]. Сосын [[Хорезм Халық Кеңес Республикасы]])
** [[Сурет:Flag of the Emirate of Bukhara.svg|22px|border]]  [[Бұқара]] (Тәуелсіз [[1918]]-[[1920]]. Сосын [[Бұқар Халық Кеңес Республикасы]])
** [[Сурет:Flag of the Alash Autonomy.svg|24px]]  [[Алаш аутономиясы]]

== Батыс майданы ==

Сібірде шайқастар әлі жүріп жатса да, Ресейдің оңтүстігінде, Солтүстік Кавказда және Украинада – бұрынғы патша генералы Деникин армиясы бас көтерді. Ағылшын және француз үкіметтері оны танк бригадысымен және винтовкалармен жабдықтады. [[1919]] ж. қарашада Деникин Орел қаласы басып алды. Оның Мәскеуға жетуіне 300 км жол қалған еді.

Азамат соғысы басталысымен С. М. Буденный атты әскер отрядын құрды. [[1919]] ж. қарашада Бірінші атты әчкер армиясы ұйымдыстырылды. Оны даңкты басшы Буденный, Ворошилов, Шайденко басқарды.

[[1919]] ж. 20 қазанда Қызыл Армия әскерлері [[Орел]] қаласы алды, ал үш күннен кейні Буденныйдың атты әскерлері генерал Шкуроның таңдаулы атты әскер бөлемдерін Воронежден куып шықты. Қызыл Армия Деникин талқандады. Петроград тубінде Юденичтің армиясы талқандалды.

Ақтардың әскерлері тек Қиыр Шығыста, Орта Азия мен [[Қырым]]да ғана қалғанды. Бірақ 1920 жылдың көктемінде Польшаның сарбазтар өз тауелсіз жариялып Батыс Украинаға басып кірді. Осы кезде Қырымда генерал Врангель армиясы құрылып, күш жинап келе жатты. Қызыл Армияның бірнеше құрамалары Врангельге қарсы күреске аттанды.

Қырым түбегі жіңішке [[Перекоп]] мойнағы арқылы құрлықпен жалғасады. Ақ гвардияшылар бұл араны мықтап бекініске айналдырды. Қылтадан өте алмайтын биік қорған салынып, алдынан терең ор қазылды.

8 қарашада Қызыл Армия бөлімдері [[Перекоп]]қа тіке шабуылға шықты. Бір тәулектен кейін Перекоп алынды. Қырымды жаудан босату кезеңі басталды.

== Шайқастары және операциялары ==

== Қолбасшылар ==

Қызыл Армия:

* [[Фрунзе Михаил Васильевич]]
* [[Ворошилов, Климент Ефремович]]
* [[Троцкий, Лев Давидович]]
* [[Буденный, Семён Михайлович]]
* [[Тухачевский Михаил Николаевич]]

Ақ гвардия:

* [[Врангель, Пётр Николаевич]]
* [[Колчак Александр Васильевич]]
* [[Деникин, Антон Иванович]]

== Тағы қараңыз ==

* [[КСРО]]
* [[Алаш аутономиясы]]
* [[Ресей империясы]]
== Дереккөздер ==
<references/>

[[Санат:Азамат соғыстары]]
[[Санат:КСРО тарихы]]
[[Санат:Қазақстан тарихы]]