Қазақстандағы еврейлер

Еврей халқының қазақ жеріне көшуі

Қазақстан аумағындағы бірінші еврейлер - сарбаздар мен олардың ұрпақтары болды, 1867 жылы бекініске қала мәртебесін ұсынғаннан кейін, олар Верный (қазіргі Алматы) қаласында тұрған. 1870-шы жж. соңында еврей қауымы қалыптаса бастады. 1884 жылы. мамыр айында ашылған синагога кішкентай ағаш ғимаратта орналасқан. 1897 ж. Верныйда 99 еврейлер тұрса, қаламен бірге уезде — 177 еврей тұрды. 1910 жылы Верныйде 206 еврей, Ақтөбе облысында — 35, Ақмолада (қазіргі Астана) — 154. Еврейлер арасында көп дәрігерлер болды: А. Рязанский, Верныйда Қызыл Крест ауруханасың салдыртқан, М. Розенблюм және де басқалары.1926 ж. Қазақстанда 3600 еврейлер тұрған, 1939 ж. — 19 200. 1941-45 жж. көптеген еврейлер Қазақстан жеріне көшірілді, бірінші кезекте Алма-Ата қаласы болды. Олардың арасында атақты кинорежиссерлар, операторлар: Г. Рошаль, С. Эйзенштейн, Ю. Райзман (1903-91); Елдің батыс өңірлерінен келген еврейлер, Қазақстанда соғыстан кейінгі жылдарда өмір сүріп, жұмыс істеді. Олардың көпшілігі өнерінің дамуына көрнекті рөл ойнады, олардың ішінде: Е. Брусиловский —қазақ музыкалық өнердін негізін қалаушылардың бірі; П. Зальцман (1912-85), суретші, П. Филонов оқушысы, Қазақфильмдін бас суретшісі; 1959 ж. еврей халқының саны 28 мың, 1970 ж. — 27 700. 1948-53 жылдары, Қарағандыға, көптеген зиялы еврейлер жіберілген, олардың арасында: Н. Коржавин, аудармашы Ю. Айхенвальд (1928-93), ақын, математик А. Есенин-Вольпин (1924 ж. туған). 1950-60-шы жылдары еврей халқының санының өсуі тың және тыңайған жерлерді игеру (1954-1960), өнеркәсіпті, ғылым және мәдениет дамыту мақсатымен жіберілген топтардың келуімен байланысты болды. Мәселен, Целинтрансстрой трестінің басқарушысы Л. Лямин, "Целинэнерго" бастығы В. Левин. Бірінші тың совхоздарың Лия Гольдберг, И. Пимштейн, С. Франк басқарды. Ақмола (Целиноград) — Ақмола ауыл шаруашылық институтының құрылуына белсенді қатысып, 1961-83 жылдары институт ректоры болған- профессор М. Гендельман. 1970-80-ші жылдары еврей халқының саны кішірейді. Көптеген еврейлер Израильге қайтты немесе АҚШ, Канада, Австралия және әлемнің басқа да елдеріне көшті. 1968-91 жылдары Қазақстаннан кеткендер 4 800 санына дейін жетті. Кейбір еврей отбасылары Ресей, әсіресе Мәскеу және Ленинград қалаларына көшіп кетті. 1979 ж. санақ бойынша Қазақстанда 23 500 еврейлер тұратын, ал 1989 жылы санақ бойынша — 19 900. 1980-шы жж. еврей саны өсе бастады. 1989 г. Алматыда "Шалом" еврей мәдени орталығы құрылды. 1990 ж. "Шалом" журналы шыға бастады. 1990-шы жылдары әр түрлі ұйымдар құрылды: Еврей қауымдастығы, "Дрор" (президенті А. Фиглин, 1948 ж.), "Маккаби", Бней-'Акива, Бней-Брит бөлімшелері. Алматыда еврей балабақшалары және мектептері ашылған. "Бет Исраэль" мәдени орталығы, мен Қазақстан—Израиль достық қоғамы құрылды.Еврей қауымының мәдени орталықтары Қазақстанның басқа да қалаларында құрылды.1993 ж. басында алматыда еврей мәдени орталығы ұйымдастырылған. 1994 ж. сәуір айында "Мехина" еврей мектебі ашылған. 1999 ж. халық санағына сәйкес Қазақстанда 6800 еврейлер тұрды. 2000-шы жылдары жетекші еврейскими ұйымдар: Қазақстанның Еврейлер конгресі (екк хаттамасы) және " Мицва" қауымдастығы. Оған қоса үш еврей газеті: "Давар", "Шалом", "Мабат" шығарылды. Алматы, Астана, Қарағанды, Көкшетау, Қызылорда, Орал, Шымкент, Теміртау, Излучинск, Семей және басқа да елді мекендерде еврей қауымдары жұмыс істейді. Еврей халқысына "Джойнт" көмектеседі, олар Қазақстандағы әр түрлі қайырымдылық орталықтарына көмек көрсетеді.<ref>eleven.co.il Еврейлер Қазақстанда</ref>