Түрішілік күрес
Қазақстан Энциклопедиясы жобасынан алынған мәлімет
Түраралық күрес бір түр мен екінші түрдің арасында жүрсе, түрішілік күрес — бір түрге жататын даралардың корек, орын, жарык, ылғал үшін күресі. Түрішілік күрестің мысалын орманда кез келген бір түрге жататын ағаштардың калай өскендігінен оңай байкауға болады. Бір ортада, бір жерде егілген (өскен) кайың, емен, карағаш, үйеңкі жөне т.б. ағаштардың өсу каркыны бірдей болмайды. Қайыңды орманда бірі биік, діңі жуан болып оссе, екіншісі аласа, діңі жіңішке болып өседі. Демек, кайыңдардың арасында жарык, корек үшін бөсеке туады, бір түрге жатса да корек, жарық үшін түрішілік күрес жүреді.
Бір түрге жататын кез келген ағаштардан да осындай озгешелікті байқауға болады. Жарык мол түсіп, қорек жеткілікті жерде оскендері өлді болып, түрішілік күресте жеңіп ері қарай осіп-оніп кобейеді. Түрішілік күресте, өсіресе бәсекелестік басым болады. Қыс айларында қорек табу қиындайды, осы кезде бір түрге жататын даралардың арасында бөсекелестік күшейеді. Кәктемде бір түрге жататын қүстар, сүтқоректілер жөне т.б. орынға таласады. Тиісті орын белгілеп оны баскалардан корғауы, түрдің омір сүруі үшін пайдалы биологиялық шекарасы болып есептеледі. Кейде корек жетіспей катты ашыкканда үрпагын жалмап жеп коятындары да кездеседі. Түрішілік күрес көбейер кезде бір түрге жататын даралардың аталықтарының арасында да (қүстар, сүтқоректілер жөне т.б.) жүреді. Ч. Дарвин мүны жыныстық сүрірыпталу деп атады.
Жыныстық сүрыпталудың биологиялық мәні
Ч. Дарвин жыныстық сүрыпталуды түрдің кебеюі жөне үрпақтарының өрі қарай оніп-осіп көбеюін қамтамасыз ететін табиги сүрыпталудың бір формасы деп есептеді. Шын мөнінде, тіршілік үшін күресте реңдерінің одемілігімен, өрекеттерінің белсенділігімен, тіршілікке икемділігімен и үштілері жеңеді. Жыныстык сұрыпталудың организмге зиянды жері до бар. Оған мысал, жұмак кұсы мен кыргауылдың аталыктарының одемі, ұзын кауырсындары ұшуына кедергі жасайды өрі жауларына тоз байкалады. Бұғы аталығының ұлкен мұйізі катты жұгіруіне кедергі іселтіреді. Жыныстык сұрыпталудың нөтижесінде жетілген мұйіздері, ит тістері, иісті бездері, жарык шыгаратын мүшелері жыныстык и ііырмашылықтарын көрсетеді.
Бір түрге жататын даралардың арасында түрішілік күреспен бірге ікіара көмектестікті байкауға болады. Өзара кәмекті каскырлардың, арыстандардың, коркау каскырлардың және т.б. ірі аңдарға үйір күрып шабуыл жасауынан көруге болады. Егер бір каскыр өлексе тапса әбден тойғанша жеп, қалғанын баскалары тауып жейтіндей етіп иісті із қалдырады. Отырықшы қүстар күзде балапандарын үшырған соң, қорегі мол жаңа орын іздеу жөне жауынан қорғану үшін топ күрады. Жануарлар да жауынан қорғану және қыстап шығу үшін топтанады. Ч. Дарвин түрішілік күресті — тіршілік үшін күрестің ең бастысы деп бағалады. Бәсекелестіктің тіршілік үшін күрестің екеуіне де қатысы бар.
