Сәбилік салт жырлары

Сәбилiк салт жырлары. Нәрестенiң дүниеге келуi – қай халықтың салтында болмасын үлкен шаттық, зор қуаныш. Бұл күндi әр отбасы ұлан-асыр той жасап, атап өтедi, оны қазақ «шiлдехана» деп атайды. Шiлдеханада ән мен күйдiң нәрестеге айтылатын ақ тiлектiң тиегi ағытылады. Жиналған жұрт үй иесiн мақтап, жас сәбиге арнап жыр төксе, баланың ата-анасы да: Қуанып қан жүрегiм қақ жарылып, Қасiрет басымдағы қалды арылып. Ұл көрiп, ұлы дүбiр той жасаймын, Атқан соң маңдайымнан таң жарылып , – деп өз қуанышын әнмен бiлдiредi. Шiлдехана дастарханы жиылып, ауыл үлкендерi қайтар сәтте ақсақалдан бата тiленедi. Сөздiң магиялық құдiретiне сенуден шыққан бұл көне салт қазақ арасында өте кең тараған және оның түрлерi де мол: астан соң үй иесiне, дастарханға берiлетiн бата, ұзақ сапарға жорыққа аттанатын батырларға берiлетiн бата, өнер жолын қуған ақын, әншi, күйшi жастарға берiлетiн бата, үйленген ұлға, ұзатылған қызға берiлетiн бата т.т. Сол сияқты оң бата, терiс бата да болады. Оң бата жоғарыда айтқандай ақ тiлеу тiлесе, терiс бата, керiсiнше, қарғыс түрiнде келедi. Бата түрлерi қазақтың эпостық жырларында кең көрiнiс тапқан. Мысалы, «Қобыланды батыр» жырында Көктiм аймақ елiне аттану үшiн Қобыланды «Батаңды бер, көке» – деп Естемiстiң алды-артын орайды. Естемiс «батасын берiп қол жайып», баланы шығарып салады. Қазақ халқында «Баталы құл арымас, батасыз құл жарымас» деген мақал да бар. Бата беру салты тек қазақ халқына ғана емес барша халықтарға да ортақ. Түркi тектес халықтар iшiнде татар, өзбек, қырғыз, қарашай, алтай халықтары фольклорынан көптеп мысал келтiруге болады. Мұның өзi бұл тiлек өлеңдерiнiң, түп төркiнiнiң тым көне екендiгiн аңдатады. Ш.Уәлиханов түркi-моңғол халықының арасында кездесетiн «тәңiрi жарылқасын», «көк соққан», «көк соққыр» сияқты тiркестердiң шығу тегiн шамандықпен байланыстырады. Сондай-ақ, «Қазақтардың түсiнiгi бойынша, адамның тiлi сөз арқылы үлкен әсер еткiш күшке ие. «Сөз тас жарады, тас жармаса бас жарады» деп мақалдаудың себебi сонда», – деп Шоқан сөздiң магиялық құдiретiне деген халық сезiмiн де жақсы көрсетiп кетедi. Шiлдехана соңында берiлетiн бата – ақ сақалды қарияның сәбиге, оның ата-анасына арнап айтқан ақ тiлеуi. Бұл сәби атына үлкендер тарапынан бiлдiрiлетiн алғашқы тiлек. Олардың мазмұны мынадай болып келедi: Сары тiстi болсын, Ақ шашты болсын. Өмiрi ұзын болсын, Уайымы аз болсын. Балаларға берiлетiн батаның ересектерге берiлетiн батадан айырмашылығы – мазмұнында. Онда балаға ұзақ ғұмыр, бақытты тiрлiк тiленедi. Сондай-ақ балаларға арналған батада: ...Жұртта қалған тулағы Тулап келiп тай болсын. Тай болсын да туласын, Бiр құрдасы сұрасын. Сұраса да бермесiн, – дегендей балалар өмiрiне етене жақын тiркестер, әзiл-оспақтар да аралас жүредi. Тай үйретiп мiну, оны күтiп, бағып-қағу қазақ баласының ең қымбат ермегi, жоғарыдағы өлеңде балалық өмiрдiң осы қыры қамтылған. Кейбiр өлеңдерде әзiл-қалжың бұдан да тереңдеп кетедi. Сәбидiң денінiң сау, тәрбиелi азамат болып өсуi барша жұрттың арман-тiлегi, бата-тiлек өлеңдерiнiң мазмұны соған негiзделедi. Ол бала өмiрiнiң түрлi кезеңдерiне байланысты жиын тойларда ақ сақалды аталар, ақ шашты әжелер аузымен айтылса, күнделiктi өмiрде ата-ананың өз аузымен жырланады. Баланың алғаш бесiкке бөленуi, қырқынан шығуы, тiс жаруы, құйрық басып отыруы, тұңғыш киiм киюi, тiлiнiң шыға бастауы қаз тұрып, тәй-тәй басуы т.б. сәттерi ата-ана iлтипатынан тыс қалмайтыны анық. Олардың барлығы да түрлi ырым, жоралғылармен атап өтiлiп, тiлектер айтылады. Мұндай тiлектер негiзiнен көбiне-көп экспромтты түрде, әркiмнiң қабiлетiне қарай суырып салып айтылатындықтан барлығы бiрдей өлең дәрежесiне жете бермейдi, көбi қарасөз күйiнде болып келедi. Сондай-ақ өлең кестесiне түсiп, халық арасына кең тарап кеткен және өңделiп, ысылған тұрақты шумақтар да аз емес. Мұндай тiлек өлеңдерде халық түсiнiгiнiң түрлi көрiнiстерi, дiни наным-сенiмдерге байланысты салт-дәстүрлерi бой көрсетедi. Мәселен, баланы бесiкке бөлер алдында: Алас, алас, баладан алас, Иесi келдi бәлекет көш! Алас, алас пәледен қалас, Көзi жаманның көзiнен алас. Тiлi жаманның тiлiнен алас! Отыз омырқасынан алас, Қырық қабырғасынан алас! ... – деп отпен аластайтын болса, бесiктен шешiп аларда: Анасы шешiп алсын, Ұйқысы бесiкте қалсын. Немесе: Балам бесiктен шықсын, Пәлесi есiктен шықсын. деген сияқты өлеңдер айтылады. Балаға жаңадан киiм кигiзерде де: Жағасы жайлы болсын Етегi майлы болсын. Киiмiң тоза берсiн, Өмiрiң оза берсiн, – деп тiлек бiлдiредi. Осы сияқты алғаш отырған кезде айтылатын: Отырсын, балам отырсын, Құшағын гүлге толтырсын! – деген тәрiздi тiлек өлеңдер де аз емес. Қазақ халқы арасында кең тараған этнографиялық астары мол сондай салт өлеңдерiнiң бiрi – «тұсау кесу» жыры. Өлеңнiң аты да халықтың тұсау кесу ырымына байланысты қойылған. Бұл ырым бала өмiрiндегi елеулi оқиға ретiнде атап өтiледi. Ырымның негiзi аяғынан қаз тұрып, апыл-тапыл жүре бастаған сәбидiң қадамын байлап тұрған тылсым күш бар, соны қиып жiберсе, бала жүгiрiп кетедi деген көне магиялық ұғымнан туған сияқты. Бұған ұқсас түсiнiктi әлем халықтары тарихының барлығында болғандығы белгiлi, ал Орта Азия халықтарының көпшiлiгiнде бертiнге дейiн сақталған. Мәселен, қарашай-балқар халқында бұл ырым «жанға атлан» (алғашқы қадам) деп аталады. Бұл салт бойынша, бала алғаш жүре бастаған сәтте жүгерi ұнынан күлше пiсiрiп, оны сәбидiң аяғының арасынан домалатады. Нанды ұстап алуға талпынған бала әрекетiн қызықтаған әйелдер: Хайда, хайда, топ, топ... Балачығым, топ, топ, топ.. Хайда, хайда, топ, топ... Балачығым, топ, топ... Онг жанына топ, топ... Ерге, енше, топ, топ... Балачығым, топ, топ... – деп әндетедi. Бұл ырымның жүзеге асуы қазақ пен қырғыз халқында бiрдей. Ол үшiн аяғынан қаз тұрып жүрген баланың аяғын ала жiппен майлы тоқ iшек араластырып (кейде шөп араластырады) тұсайды да, тұсауды аяғы жеңiл, ширақ жүрiстi адамға кестiредi. Содан соң отырғандар баланы жағалата жетектеп: Тәй, тәй, балам, тәй, балам, Жүре қойшы жәй, балам, Қарыс, сүйем қаз бастың, Қадамыңнан айналдым... – деп әндетедi. Бұл жерде баланың аяғын ала жiппен тұсауда да астарлы мән бар. Халық тұрмысында ала жiпке байланысты басқа да этнографиялық детальдар сақталған. Соның бiрi мынандай: Араздасқан екi адамды татуластырған кезде ертеректе билер оларға ала жiп ұстататын болған. Керiлiп тұрған жiптi екi адамға да сыйлы, беделдi адам ортасынан қиып жiберген. Оның мәнiсi – егер уәде бұзып бiр-бiрiмiзге қайтадан жаулық сағынсақ, тәңiр жазамызды берiп, осы ала жiптей қиылып қалайық деген сөз. Қазақтардың адамға қиянат жасаған емеспiн деудiң орнына «Ешкiмнiң ала жiбiн аттаған жоқпын» дейтiнi де сондықтан. «Ала жiп» – қазақ ұғымында белгiлi әдептiң шегi. Ел iшiнде қораға ит-құс (қасқыр) тимесiн деп қора аузына ала жiп құрып қоятын да салт бар. Яғни халық түсiнiгiнде ала жiп – киелi ұғымға ие. «Ала» сөзiнiң көне семантикалық қолданыстарын барласақ оған байланысты бiраз қызықты мағлұматтар табуға болады. «Ырық бiтiг» (Гадательная книжка) сияқты көне түркi жазба ескерткiштерiнде «ала атлы иол тәңiрi» үнемi сапар үстiнде адамдарға жақсылық шарапатын тигiзiп жүредi. С.Г.Кляшторныйдың түсiндiруiнше «Жол тәңiрi – кiшi құдай, ол Қаған сияқты аспанға жалбарынып «тiлек тiлеп, тәңiрдiң еркiн орындап, жоғары әлем мен ортаңғы әлемдi байланыстырып, үнемi жол үстiнде жүретiн тәңiрдiң кiшi өкiлi», – деп түсiндiредi. Телеуiттердiң де «жердегi жол тәңiрлерi» (иер йол пайана) ала атқа мiнiп жүретiн көрiнедi. С.Г.Кляшторныйдың пайымдауынша жол тәңiрi ортаңғы әлемдi жоғары әлеммен байланыстыра жүрiп жерге құт дарытады. Хақастардың аспаннан құт тiлеп жалбарыну салтында қайың басына байланған ала жiп басты рөл атқарады екен. Яғни, бұл жерде жiп адамдарды жоғары әлеммен байланыстыратын жолдың символы. Осы детальдарға сүйене отырып ғалымдар «жол құдайлары» осылайша әлемдердi байланыстыратын жолға «қызмет етедi», оларды байланыс қызметкерлерi ретiнде түсiнуге болады. Бұл жол арқылы ортаңғы әлемге болашақ тiршiлiктiң жаны келетiн болса, жоғары қарай құрбанға шалынған жануарлар мен өлген сәбилердiң жаны кететiн болған, – деген тұжырым жасайды. Байқап отырғанымыздай, екi әлемдi байланыстырушы жол тәңiрi мiнген ат та ала, екi әлем арасындағы жолдың символы – жiп те ала. Бiздiң пайымдауымызша, «тұсау кесу» ырымындағы жiптiң ұшығы да осылармен сабақтас. Х.Хустанаевтың дерегiне сүйенсек, Қызылорда, Қазалы жақтағы қазақтар арасында ертеректе ала жiп баланың аяғына тұсалмай, шұбатыла байланады екен. Демек, бұл жоғары әлемнен келген сәбидiң жолын бейнелейдi, ал ол жiптiң қиылуымен бiрге оның ортаңғы әлемге келу сапары да аяқталады, аяғынан қаз тұрған бала жер бетiнiң тұрақты тұрғыны деген түсiнiктi бередi. Оңтүстiк Сiбiрдегi түркi тектес халықтардың дәстүрлi дүниетанымын зерттеушi ғалымдар ала түсiне байланысты этнографиялық мәлiметтердi саралай келiп: «Ала – қара мен ашық түстiң қосындысы ретiнде көз алдында бардан жоққа айналу, немесе керiсiнше жоқтан барға айнала бiлу, жалпы өзгергiштiк, шектiк қасиеттi бейнелей алады... Ала, шұбар ала жолақ – аралық жағдайдың шектiк сапаның сипаттамасы болу керек», – деп жазады. Егер осы тоқтамға сүйенсек, қораның аузына ала жiп керiп қою салты оның көзге көрiнбейтiн ортаңғы әлемге айналып кету қасиетiне иланғандықтан туған тәрiздi. Халықтың тым көне түсiнiгiн бейнелейтiн бұл этнографиялық деталь тұсау кесу жырының мәтініне де терең сiңiсiп кеткен: ...Күрмеуiңдi шешейiк, Тұсауыңды кесейiк... ...Ала жiптi алайық, Әжеңе алып барайық, Ер жеттi деп айтайық, Шашуын жеп қайтайық, – деп әндетедi ырымды атқарушылар. Жырдың негiзгi мазмұны соңғы кезеңде алғашқы ырымдық қасиетiнен ажырап «Елгезек бол ерiнбе, Iлгерi бас, шегiнбе...» сияқты ақылгөй тiлектермен байытылған. Әрине, соңғы кезеңде бұл жырлардың әдет-ғұрыптық астары тiптен ұмытылып бара жатыр. Қазiргi уақытта тұсау кесу ырымы көп отбасында жасала да бермейдi, бiрақ баланы қаз тұрғызып, жетелеп аяқтандырған уақытта жырмен сүйемелдеу салты әлi бар. Ол жырларда: Қаз, қаз, балам, қаз, балам, Қадам бассаң мәз болам. Немесе: Тәй, тәй, балам, тәй, балам, Жүре қойшы жәй, балам... деген сияқты «қаз-қаз», «тәй-тәй» сөздерi баланың аяқ басу ырғағымен дәлме-дәл қайталанып келiп отырады. Бала өмiрiне байланысты әдет-ғұрыптары, әрине, мұнымен шектелмейдi. Олардың қатарында «тiлашар», «тоқым қағар» сияқты толып жатқан үлкендi-кiшiлi дәстүрлi салттар баршылық, бiрақ оларға байланысты өлең-жырлар көбiнде хатқа түспеген. Жинақтай айтқанда, кезiнде белгiлi ырымды атқарудың құралы болған сәбилiк ғұрып жырларының соңғы кезеңдегi басты қызметi - үлкендердiң, ата-аналардың ырым кезiндегi сәбиге деген ақ тiлегiн, жүрек тебренiсiн жыр тiлiмен жеткiзу. Өлеңнiң әрқашан бала өмiрiндегi түрлi әдет-ғұрып салттарымен байланысып келетiндiгi – оны басқа әлпештеу жырларынан ерекшелейтiн басты сипаты. Сәбилiк салт жырлары негiзiнен баланың сәбилiк кезеңiнде,нақтылай айтқанда, бiр жарым жасқа дейiнгi аралықта жырланады. Өзбек ғалымы А.Сафаров осы ерекшелiктердi ескере келiп, бұл өлеңдердi бесiк жырымен бiр топта қарастырады. Бiздiңше, бұлайша топтау өте шартты, Бесiк жыры деген атаудың өзi бесiк тербетiп отырып айтылатындықтан шыққан. Ал сәбилiк салт жырлары жалпы баланың бесiктегi жас кезеңiнде айтылғанмен де, бесiкке бөлеу, бесiктен шешiп аларда айтылатын жырлардан басқа өлеңдердiң бесiкке қатысы жоқ. Және атқаратын қызметi де бесiк жырынан мүлде бөлек. Сондықтан да бұл жырларды бесiк жырларының бiр тармағы ретiнде қарастырғаннан гөрi әлпештеу поэзиясының өз алдына жеке жанрлық түрi ретiнде қарастырған дұрыс. А.Сафаров «Бата-тiлектер – бала туған күннен бастап тәрбие процесiнде түрлi ғұрыптармен, салтанаттармен байланысты айтылатын ананың, асыраушылардың өлеңдерi. Онда... бақытты балалық шаққа, баланың тамаша келешегiне деген тiлек әлеуметтiк негiзде, поэтикалық формада берiледi» , – деп бұл жырдың өзiндiк ерекшелiгiн дұрыс анықтайды. Баланың бақытты болашағы жайлы толғану бесiк жырының да, әлпештеу поэзиясының да мазмұнына тән. Сәбилiк ғұрып жырларының олардан айырмашылығы функциялық негiзiнде. Бесiк жыры баланы тыныштандыру, ұйықтату мақсатын көздесе, әлпештеу жырларының мiндетi баланың дене тәрбиесiне жаттығуларды сүйемелдеу, балаға деген ана махаббатын жеткiзу. Ал сәбилiк ғұрып-жырларының басты мазмұны – тiлек тiлеу болса, мiндетi – халықтың дәстүрлi түсiнiгiне байланысты әдет-ғұрып, дәстүрлi салттарды өлең-жырлармен сүйемелдеу. Оның алғашқы негiзiнде баланы ауру-сырқаудан, сыртқы қауiп-қатерден сақтау жөнiндегi сарын басым болса, кейiн заман ағымына қарай өзгерiске ұшырап, баланың бақытты өмiрi, жарқын болашағы жөнiнде ата-ана мен үлкендердiң тiлек тiлеу мазмұны басым бола бастайды. Ең өкiнiштiсi, қазақтың бала күтiмiне байланысты ғұрыптар мен фольклорлық үлгiлер жете жиналмаған. Мәселен, бала құйрығын басып отырған кезде жасалатын «құйрық ботқа», бауырын көтерiп еңбектей бастағанда жасалатын «бауыр аяқ» сияқты көптеген жоралғылардың бiз атын ғана бiлiп жүрмiз. Егер ел арасынан жалықпай тiрнектеп жинаса оның бiразының жұрнақтарын қазiр де табуға болады. Тек, ықылас, ыждаһат жетiсе бермейдi. Дереккөздер: Кенжехан Ісләмжанұлы. Рухани уыз. -Алматы, 2008.

{{#invoke:Message box|ambox}}{{#if:||{{#if:|[[Санат:Еш медиа файлы жоқ мақалалар/{{{1}}}]]|}}}} {{#invoke:Message box|ambox}}{{#if:||{{#if:||}}}}