Болмыс және уақыт
Қазақстан Энциклопедиясы жобасынан алынған мәлімет
«Болмыс және уақыт» (Үлгі:Lang-de, Үлгі:Lang-en) — неміс философы Мартин Хайдеггер 1927 жылы жариялаған әйгілі туындысы. Бұл дәуір бөлгіш туынды асығыста жазылса да, кітапта кіріссөзінде жоспарланған міндет толық орындалмаса да, бірақ бұл туынды ХХ ғасыр мәдениетіне, әсіресе экзистенциализм, герменевтика, деконструкциялау ағымдарына терең ықпал етті. Кітап Хайдеггердің досы және жетекшісі Эдмунд Гуссерльге бағышталды.
Хайдеггердің әуелгі жоспары
«Болмыс және уақыт»тың алғашқы жобасы бойынша кітапта екі бөлім жоспарланған, әр бөлім үш тарауды қамтиды.<ref>Sein und Zeit, pp. 39-40.</ref> Бірақ Хайдеггер тек 1 бөлімнің алғашқы екі тарауын жазып, профессорлық атақ алу үшін тезден жариялауға мәжбүр болады. Алғашқы жобасындағы басқа бөлімі мен тарауларыы (уақыт пен болмыс, Кант пен Аристотельге қатысты мазмұндар) ешқашан жарияланған жоқ. Тек ол мазмұндар оның басқа кітаптары мен мақалалары ішінде қамтылды.
Кітап мазмұны әуелгі жетектеуіш идеяны негізінен сақтаы. Кітапта екі тарауға бөлінген маңызды Алғысөз бар: "Осыболмысқа негіздік талдау жасауға әзірлену" және "Болмыс және уақыттылық".
Болмыс
"Болмыс (Being) — болушының (Beings) болуы." Болмыс сөзі "бар болу", "өмір сүру", "ғұмыр кешу", "шын болу" секілді мағыналарды беретін ең жалпылық философиялық категория есептеледі.
«Болмыс және уақыт» кітабының бірінші бетінде Мартин Хайдеггер өзінің жазушылық жоспарын ұсынады: "нақты әрі нәзік түрде болмыс мәселесін айқындау – міне осы бұл кітаптың жазылу мақсаты." Хайдеггердің ойынша, дәстүрлі онтология бұл мәселеде шындықты шатастырған, тіпті олар бұл шатасуға назар аудармауға тырысып, болмыс мәселесін жалпылық көріп, "айтпаса да болады" дегендей шетке сыру мәмілесін ұстанған.
Хайдеггер болмысты (Being) тануды нақты болушыны (нәрсе, Beings) танудан айқын ажыратады.<ref>In other words, being is distinguished from beings such as physical objects or even, as Heidegger explains in his discussion of the "worldhood of the World," that entire collection of things that constitutes the physical universe. To preserve Heidegger's distinction, translators usually render "Sein" as "being", the gerund of "to be", and "Seiend" (singlular) and "Seiendes" (plural) as the verb-derived noun "a being" and "beings," and occasionally, perhaps preferably, as "an entity" and "entities"."</ref> Болмыс мәлім болушы секілді нәрсе емес.<ref>"'Sein' ist nicht so etwas wie Seiendes." Sein und Zeit, p. 4.</ref> "Болмыс болушыны болушы етіп белгілейді, әрі осы себепті болушы танылады, түсініледі."<ref>"...das Sein, das, was Seiendes als Seiendes bestimmt, das, woraufhin Seiendes, mag es wie immer erörtert werden, je schon verstanden ist," ibid., p. 6.</ref> Болмысты тану арқылы Хайдеггер нақты заттың болу өлшемі мен алғышартын нақты белгілеуге тырысады.<ref>In English, using the word "existence" instead of "being" might seem more natural and less confusing, but Heidegger, who stresses the importance of the origins of words, uses his understanding of grammar to assist in his investigation of "being," and he reserves the word "existence" to describe that defining type of being that Dasein (human consciousness) has.</ref>
Егер болмыс түсінілсе, онда болмыстың мәні, немесе болмыс сезінісі (Sinn des Seins) де айқындалады. "Сезініс" сөзін Хайдеггер "зат сол арқылы түсініледі" деп анықтайды.<ref>"aus dem her etwas als etwas verständlich wird," Sein und Zeit, p. 151.</ref> Хайдеггердің ойынша, болмысты сезіну кез келген болушыны, затты сезінуден бұрын болады, мейлі бұл зат, не болушы қалай болса да, қандай үлгіде бар болса да, болмыс алғашқы ұғым дерлік, нақты тұжырымдауға келмейтін, ғылымнан бұрынғы шындық.<ref>Ibid., pp. 8–9.</ref> Сондықтан Хайдеггер фундаменталды онтологияны "түсінуді түсіндіру" ретінде бағалап, ол логика, теория, нақты онтологияның қолданылым<ref name="Ibid., p. 12">Ibid., p. 12.</ref>, толғаныс секілді басқа таным үлгілерінен де алғашқы деп есептеді.
Болмыс арқылы ғана болмысқа тұтасуға болатындықтан, болмысты сұрастыру мәлім бір болмыстың болмысын негіз ету арқылы сұрастырудан дерек береді.<ref>Ibid., p. 7.</ref> Хайдеггердің ойынша, болмысты шынайы тану ерекше болушыны алғышарт етеді. Демек, бұл болмысты танудың әдіснамасы герменевтикалық қайталаным шеңберінен ажырай алмайтынымызды көрсетеді. Яғни, болмысты тану қайталану барысында алға жылжитын әрекет болып, ол методологиялық мағынада феноменологиялық түсіндіруді қайта түсіндіруі тиіс.<ref>"der methodische Sinn der Phänomenologischen Deskription ist Auslegung," ibid., p. 37.</ref>
Осыболмыс
“Осыболмыс” (dasein) Хайдеггер бойынша адамды және адамның өмір сүру, бар болу үлгісін көрсететін арнайы философиялық категория есептеледі. Неміс тілінде "Dasein" делінетін, Хайдеггер өзі құрастырып жасаған бұл ұғымның тіке мағынасы "осында бар болушы", "мұнда өмір сүруші" есептеледі. Хайдеггер бұл сөзді тіке адамға қаратып қолданған. Оның адам болмысын осы ұғым арқылы айқындауы адам болмысының дүниедегі басқа болмыстардан айқын өзгешелігі себебінен болды. "Осыболмыс – болмыстың өзі үшін болатын болмыс". Хайдеггер тағы былай дейді: "Осыболмыстың мәні оның ғұмырында. Субстанция бойында көрнекіленген түрлі қасиеттер субстанцияның қалыптасуын іске асырған қасиеттер емес. Бұл субстанция қарамаққа әу бастан орындалып қойылғандай көрінгенімен, бұл қасиеттер түрлі жағдайда болмыстың түрлі мүмкіндіктерін іске асыра береді. Сондықтан, біз Осыболмысты оның не нәрсе екенін айқындау үшін емес, қайта оның бар екендікті білдіруі үшін қолданамыз."<ref name="Ibid., p. 12"/>
