Нұсқалар арасындағы айырмашылық: "Қасым хан"
Қазақстан Энциклопедиясы жобасынан алынған мәлімет
(→Сыртқы сілтемелер) |
|||
| Жол нөмірі 26: | Жол нөмірі 26: | ||
| notes = ¹[[Тахир Мұхаммед]] [[1523]]—[[1524|24]] жылдарда дейді<br />²[[Жалайыри, Қадырғали|Қадырғали Жалайыри]] бойынша | | notes = ¹[[Тахир Мұхаммед]] [[1523]]—[[1524|24]] жылдарда дейді<br />²[[Жалайыри, Қадырғали|Қадырғали Жалайыри]] бойынша | ||
|}} | |}} | ||
| − | ''' | + | '''Қасым хан Жәнібекұлы''' ([[1445]]—[[1518|18]]) — [[Қазақтар|қазақтың]] ұлы хандарынын бірі, [[Қазақ хандығы|Қазақ хандығының]] негізін қалаушылардың бірі — [[Әз-Жәнібек хан|Әз-Жәнібек ханның]] ортаншы баласы. Шешесі [[Жаған-бегім]] Шайбани әулетінің атақты ханы [[Мұхаммед Шайбани|Мұхаммед Шайбанидің]] інісі [[Махмұд сұлтан|Махмұд сұлтанның]] шешесінің туған сіңілісі. |
| + | |||
| + | == Өмірбаяны == | ||
| + | Қасым хан (шамамен [[1445 – 1521]] жылдары) – Қазақ хандығының ханы ([[1511 – 1521]]), [[Жәнібек хан|Жәнібек ханның]] ұлы. Тарихта Қасым ханның есімі Қазақ хандығының күшеюі және нығаюымен тікелей байланысты. Жазба деректерде Қасым хан 15 ғасырдың [[1570-1590|70 – 90]] жылдары Қазақ хандығының Сыр бойындағы қалалар мен өңірлер үшін жүргізген күрестерге белсене қатысады, басшылық етеді. Бұл кезде қазақ ханы [[Керей|Керейдің]] ұлы [[Бұрындық]], қазақ әскерінің қолбасшысы Қасым хан болды. Осы кезеңдегі оқиғаларды баяндайтын деректер Қасым ханды «белгілі сұлтан және атақты баһадүр» деп атайды. Ширек ғасырға созылған Сыр бойы үшін күресте Қасым хан және [[Жәнібек хан|Жәнібек ханның]] басқа да ұлдары [[Сығанақ]], [[Сауран]], [[Отырар]],[[ Сайрам]] түбінде бірнеше рет [[Шайбани хан]] әскерін тас-талқан етіп жеңеді. 15 ғасырдың 90 жылдары жасалған бейбіт келісім бойынша Қазақ хандығына Сығанақ пен Сауран өтеді. Бұл қалаларда Жәнібек хан ұлдары билік жүргізеді. 15 ғасыр басында [[Мауераннахр|Мауераннахрды]] бағындырып, үлкен күшке ие болған [[Мұхаммед Шайбани хан]] [[1506 – 1510|1506 – 10]] жылдары үздіксіз төрт рет қазақтарға жорық ұйымдастырады. [[Бұрындық хан]] Шайбани ханның алғашқы үш жорығына тойтарыс ұйымдастыра алмайды. Оның беделі төмендейді. Ал жазба деректерде «бұл кезде Қасым хандық билікте болмаса да, оның беделі ханнан күшті болды» және «өзін дербес ұстау үшін Бұрындық ханнан алыста көшіп-қонып жүрді» делінеді. [[1510]] жылы Шайбани ханның соңғы, төртінші жорығы [[Ұлытау]] өңіріндегі Қасым ханның ұлысына бағытталады. Қасым хан әскері Шайбани хан әскерін тас-талқан етеді де, жауды Сыр бойынан қуып шығады. Осы жеңістен соң, ешкім де Бұрындық хан туралы ойламай, Қасым хан билігін мойындайды. Бұрындық болса Самарқан жаққа кетуге мәжбүр болады. [[1511 – 1513|1511 – 13]] жылдары Қасым хан Шайбанилар ісімен айналысады. [[1512 – 1513|1512 – 13]] жылы ерте көктемде Қараталдағы Қасым ханға Сайрам қаласының әкімі Қаттабектен адам келіп, Қасым хан билігін алуын сұрайды. Қасым хан Қаттабектің ұсынысын қабыл алып, ол жаққа бір әмірін жібереді де, өзі [[Тараз]] жаққа бағыт ұстайды. Қаттабектің ұсынысымен Қасым хан [[Ташкент|Ташкентке]] жорық жасайды. Бірақ жорық сәтсіз болып, Қасым хан Сайрам маңына қайта оралады. [[1513]] жылы жазында Шу бойындағы Қасым хан Ордасына Әндіжаннан моғол ханы [[Сұлтан Сайд хан]] елшілікпен келеді. Оның мақсаты – Ташкенттегі [[Сүйініш хан|Сүйініш ханға]], жалпы Мауераннахрдағы шайбанилар әулетіне қарсы бірігіп күрес ұйымдастыру еді. Қасым хан бұл ұсынысқа дипломат. жолмен жауап береді. [[Сұлтан Сайд хан]] мақсатына жетпесе де, Қасым ханның көрсеткен құрметіне өте риза боп қайтады. [[1517 – 1521|1517 – 21]] жылдары Қасым хан Қазақ хандығының батысында белсенді саясат жүргізеді. Ноғайлардың бір бөлігі қазақтарға қосылып, шекара [[Еділ|Еділге]] дейін жетеді. Орыс деректері бойынша Қасым хан 1521 жылы қыста қайтыс болады. Денесі Сарайшықта жерленеді. Қасым хан тұсында қазақ әскерінің саны 200 мың, халқының саны 1 млн-ға жетеді. Шекара батыста – Еділге, оңтүстікте Ташкентке дейінгі жерлерді қамтыды. | ||
== Орнауы == | == Орнауы == | ||
| − | [[Бұрындық хан]] [[Самарқан]] | + | [[File:Qasim scheme.svg|thumb|"[[Орналасқан жері]]"]] |
| + | [[Бұрындық хан]] [[Самарқан|Самарқанға]] кетуге мәжбүр болып, жат елде қаза болған соң, Қасым хан билікті өз қолына алды. | ||
| − | [[1511]] ж. Қасым хан билікке қол жеткізгеннен кейін, [[Қазақ хандығы]] Қасым хандығы деп атала бастады. Қасым хан тұсында Қазақ хандығы саяси ықпалын күшейтіп, ірі және қуатты хандыққа айналды. Қасым хандығының аумағы батыста [[Сырдария]] | + | [[1511]] ж. Қасым хан билікке қол жеткізгеннен кейін, [[Қазақ хандығы]] Қасым хандығы деп атала бастады. Қасым хан тұсында Қазақ хандығы саяси ықпалын күшейтіп, ірі және қуатты хандыққа айналды. Қасым хандығының аумағы батыста [[Сырдария|Сырдарияның]] оңтүстік жағалауларына дейін, оңтүстік-батысында [[Түркістан]] қалаларына дейін, оңтүстік-шығысында [[Жетісу|Жетісудың]] солтүстік бөлігінің таулары мен таулы бөктерлеріне дейін созылып жатты. Кейбір мәліметтер бойынша, Қасым хан тұсында Қазақ хандығының шекарасы солтүстік-шығыста [[Ұлытау]] қыраттары мен [[Балқаш]] өзенінің жағалауын қаитып, ал солтүстік-батыста [[Жайық]] өзеніне дейін жететін. Қасым тұсында Қазақ хандығы халқының саны бір миллионнан асатын. |
[[Бөкейханұлы, Әлихан|Әлихан Бөкейханов]] кезінде былай деп жазыпты: | [[Бөкейханұлы, Әлихан|Әлихан Бөкейханов]] кезінде былай деп жазыпты: | ||
11:21, 2011 ж. маусымның 15 кезіндегі түзету
Үлгі:Infobox Monarch Қасым хан Жәнібекұлы (1445—18) — қазақтың ұлы хандарынын бірі, Қазақ хандығының негізін қалаушылардың бірі — Әз-Жәнібек ханның ортаншы баласы. Шешесі Жаған-бегім Шайбани әулетінің атақты ханы Мұхаммед Шайбанидің інісі Махмұд сұлтанның шешесінің туған сіңілісі.
Мазмұны
Өмірбаяны
Қасым хан (шамамен 1445 – 1521 жылдары) – Қазақ хандығының ханы (1511 – 1521), Жәнібек ханның ұлы. Тарихта Қасым ханның есімі Қазақ хандығының күшеюі және нығаюымен тікелей байланысты. Жазба деректерде Қасым хан 15 ғасырдың 70 – 90 жылдары Қазақ хандығының Сыр бойындағы қалалар мен өңірлер үшін жүргізген күрестерге белсене қатысады, басшылық етеді. Бұл кезде қазақ ханы Керейдің ұлы Бұрындық, қазақ әскерінің қолбасшысы Қасым хан болды. Осы кезеңдегі оқиғаларды баяндайтын деректер Қасым ханды «белгілі сұлтан және атақты баһадүр» деп атайды. Ширек ғасырға созылған Сыр бойы үшін күресте Қасым хан және Жәнібек ханның басқа да ұлдары Сығанақ, Сауран, Отырар, Сайрам түбінде бірнеше рет Шайбани хан әскерін тас-талқан етіп жеңеді. 15 ғасырдың 90 жылдары жасалған бейбіт келісім бойынша Қазақ хандығына Сығанақ пен Сауран өтеді. Бұл қалаларда Жәнібек хан ұлдары билік жүргізеді. 15 ғасыр басында Мауераннахрды бағындырып, үлкен күшке ие болған Мұхаммед Шайбани хан 1506 – 10 жылдары үздіксіз төрт рет қазақтарға жорық ұйымдастырады. Бұрындық хан Шайбани ханның алғашқы үш жорығына тойтарыс ұйымдастыра алмайды. Оның беделі төмендейді. Ал жазба деректерде «бұл кезде Қасым хандық билікте болмаса да, оның беделі ханнан күшті болды» және «өзін дербес ұстау үшін Бұрындық ханнан алыста көшіп-қонып жүрді» делінеді. 1510 жылы Шайбани ханның соңғы, төртінші жорығы Ұлытау өңіріндегі Қасым ханның ұлысына бағытталады. Қасым хан әскері Шайбани хан әскерін тас-талқан етеді де, жауды Сыр бойынан қуып шығады. Осы жеңістен соң, ешкім де Бұрындық хан туралы ойламай, Қасым хан билігін мойындайды. Бұрындық болса Самарқан жаққа кетуге мәжбүр болады. 1511 – 13 жылдары Қасым хан Шайбанилар ісімен айналысады. 1512 – 13 жылы ерте көктемде Қараталдағы Қасым ханға Сайрам қаласының әкімі Қаттабектен адам келіп, Қасым хан билігін алуын сұрайды. Қасым хан Қаттабектің ұсынысын қабыл алып, ол жаққа бір әмірін жібереді де, өзі Тараз жаққа бағыт ұстайды. Қаттабектің ұсынысымен Қасым хан Ташкентке жорық жасайды. Бірақ жорық сәтсіз болып, Қасым хан Сайрам маңына қайта оралады. 1513 жылы жазында Шу бойындағы Қасым хан Ордасына Әндіжаннан моғол ханы Сұлтан Сайд хан елшілікпен келеді. Оның мақсаты – Ташкенттегі Сүйініш ханға, жалпы Мауераннахрдағы шайбанилар әулетіне қарсы бірігіп күрес ұйымдастыру еді. Қасым хан бұл ұсынысқа дипломат. жолмен жауап береді. Сұлтан Сайд хан мақсатына жетпесе де, Қасым ханның көрсеткен құрметіне өте риза боп қайтады. 1517 – 21 жылдары Қасым хан Қазақ хандығының батысында белсенді саясат жүргізеді. Ноғайлардың бір бөлігі қазақтарға қосылып, шекара Еділге дейін жетеді. Орыс деректері бойынша Қасым хан 1521 жылы қыста қайтыс болады. Денесі Сарайшықта жерленеді. Қасым хан тұсында қазақ әскерінің саны 200 мың, халқының саны 1 млн-ға жетеді. Шекара батыста – Еділге, оңтүстікте Ташкентке дейінгі жерлерді қамтыды.
Орнауы
Бұрындық хан Самарқанға кетуге мәжбүр болып, жат елде қаза болған соң, Қасым хан билікті өз қолына алды.
1511 ж. Қасым хан билікке қол жеткізгеннен кейін, Қазақ хандығы Қасым хандығы деп атала бастады. Қасым хан тұсында Қазақ хандығы саяси ықпалын күшейтіп, ірі және қуатты хандыққа айналды. Қасым хандығының аумағы батыста Сырдарияның оңтүстік жағалауларына дейін, оңтүстік-батысында Түркістан қалаларына дейін, оңтүстік-шығысында Жетісудың солтүстік бөлігінің таулары мен таулы бөктерлеріне дейін созылып жатты. Кейбір мәліметтер бойынша, Қасым хан тұсында Қазақ хандығының шекарасы солтүстік-шығыста Ұлытау қыраттары мен Балқаш өзенінің жағалауын қаитып, ал солтүстік-батыста Жайық өзеніне дейін жететін. Қасым тұсында Қазақ хандығы халқының саны бір миллионнан асатын.
Әлихан Бөкейханов кезінде былай деп жазыпты:
Қасым хан бүкіл қазақ халқын біріктіру арқылы үлкен әскери күшке ие болды. Қарауындағы халықтың бақытына орай, ол өзінің бейбітшіліксүйгіш саясатымен халықтың махаббатына бөленді. Осы бейбітшіліксүйгіштігімен Қасым хан халықтар арасында ерекше әйгілі болды.
Қасым хан өлгеннен кейін, өзара қырқысулардың өрши түсуіне байланысты, Қазақ хандығы біраз әлсіреді, ал моғолдар мен қазақтардың арақатынасы өзгерді.
Қасым ханның қасқа жолы
«Қасқа жол» — деп аталатын заң, қазақ арасында бұрыннан қалыптасқан әдет-ғұрып ережелері негізінде Қасым хан тұсында жасалған. Оның жасалуына себеп болған жағдайлар мыналар:
- Қасым ханның билігі тұсында Керей, Жәнібек және Бұрындық хандар кезіндегі қазақ қоғамы анағұрлым жоғары сатыға көтерілді;
- Қазақ халқының этникалық территориясы толығымен біріктірілді;
- Хандық билік этникалық территорияға толық тарап, рөлі артты;
- Қазақ хандығының жаңа қалыптасқан жағдайына бұрынғы әдет-ғұрып заңы сай келмейді.
Жерленуі
Мұхаммед Хайдар Дулатидың жазбаларына қарағанда, Қасым хан 1518 ж. қайтыс болған. Ал Тахир Мұхаммед өзінің «Раузат-ат Тарихирин» атты еңбегінде Қасым ханның өлген уақыты 1523—24 жылдар деп көрсетеді.
Қадырғали Жалайыридың сөзі бойынша, Қасым хан Сарайшық қаласында қаза болған. Тарихшы А. П. Чулошников Қасым ханның Сарайшықтағы мазарының 17 ғ. басында кұламай аман тұрғанын жазады.
