География ғылымының терминдері бетінің бастапқы мәтінін қарау

[[Аккумуляциялық процесс]] - су, жел, т.б. өсерінен өр түрлі бос жатқан минерал шөгінділері мен оргектарникалық тұнбалардың бір жерге жиналуы, үйілуі.

[[Аллювий]] - үйінді жыныстардың өзен суымен шайылып, өзен арналарына жиналатын шөгінді.

[[Альпілік тектогенез]] - жер қыртысының неоген дәуірінен осы кезге дейінгі тауларды жаратушы қозғалысы.

[[Антициклон]] - атмосферадағы ауа қысымы жоғары аймақ.

[[Антропогенді әрекет]] - адамның ландшафтыны өзгерту әрекеті.

[[Антропоген дәуірі]] - жердің геологиялық тарихының қазіргі өтіп жатқан кезеңі, бұдан 1 млн жыл бұрын басталған деп шамаланады.

[[Антропогенді ландшафт]] - адам әрекетінен түлеп қайта түзілген ландшафт.

[[Антропогендік фактор]] - ландшафтылардың пайда болуындағы адам әрекеті.

[[Ареал]] - жер беттің жануарлар мен өсімдіктердің белгілі бір түрлері тіршілік ететін бөлігі.

[[Аридті ландшафт]] (қуаңшылық ландшафт) - құрғақ жылы немесе ыстық континенттік климат жағдайында қалыптасатын ландшафт.

[[Ауа айналымы]] - жер бетіндегі ауаның әр түрлі қызуы және ондағы қысым айырмашылық салдарынан пайда болатын ауа ағыстарының жүйесі.

[[Аэротермикалық градиент]] - ауа температурасының белгілі бір өлшем айырмасы байқалатын биіктік.

[[Батолит]] - жер қыртысының беткі қабатына қатқан интрузивті жыныс.

[[Бедленд]] (шөл адыр) - эрозияның әрекеті нәтижесінде құрғақ климат жағдайында пайда болған аласа таулы жер бедерінің күр¬делі түрі.

[[Биогенді кешен]] — аумақтық табиғат кешендерінің топырақ жамылғысы, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі.

[[Биоклиматтық белгі]] - белгілі бір климатпен үйлескен биоце- ноздардың жай-күйі.

[[Бионика]] - тірі ағзалар құрылысының заңдылықтары туралы ғылым.

[[Биотикалық фактор]] - ландшафтылардың пайда болуына тірі ағза тіршілігі әрекетінің тигізетін әсері.

[[Биохимиялық процесс]] - тірі ағзаның қоректік заттарды сіңіруінен бастап, олардың толық ыдырауына дейінгі реакциялар.

[[Биоценоз]] — тіршілік жағдайларда азды-көпті біркелкі болып келетін аймақты мекендейтін микроағзалар, өсімдіктер мен жануарлар бірлестігі.

[[Борықты сор]] - тұзы шығып жатқан жер.

[[Гектарлофиттер]] - тұзды топыраққа өсетін өсімдіктер.

[[Тамада]] - тасты шөлдердің араб тілінде аталуы.

[[Геодезия]] - жердің пішіні мен көлемін зерттейтін, оның бетін план мен картада бейнелеу үшін жергілікті жерде өлшеу жұмыс¬тарын жүргізу мен 
айналысатын ғылым.

[[Геоморфологиялық кешен]] - жердің ішкі жөне сыртқы күштері өрекетінен түзілетін жер бедері пішінінің кешен бірлігі.

[[Геосинклиналь]] - жер қыртысының ұзынынан созылып жат¬қан тектоникалық қозғалмалы ойпаң үлескісі. Мұнда сейсмика¬лық процестер күшті байқалады.

[[Геофизика]] - Жердің ішкі құрылысын, физикалық қасиеттерін, оның қабаттарында өтіп жататын процестерді зерттейтін ғылымдар кешені.

[[Гербицид]] - арамшөптерді жою үшін қолданылатын химиялық қосылыс.

[[Гидротермиялық градиент]] - ылғал және жылу балансының белгілі бір өлшем айырмасы байқалатын биіктік сатысы.

[[Гидротермиялық коэффициент]]- ылғал балансын жылу ба¬ласына бөлгендегі шама. Аумақтық табиғат кешендерінің құрамдық бөліктерінің жетіліп 
кемелденуіне қаншалықты өлшемде ыл¬ғалдық немесе жылулық жетіспейтінін, артық екенін көрсететін өлшем.

[[Гидрофизика]] - өзен, көл, жер асты суының, теңіз, мұхит суының физикалық құбылыстарын, проңестерін зерттейтін ғылым.

[[Гляциальды-нивальды зона]] - көпжылдық омбы қар мен мұздық ландшафтылары тараған жер.

[[Гравитациялық қозғалыс]] - заттардың салмақ күші әсерінен орын алмастыруы.

[[Гравитациялық процесс]] - заттардың түрліше гравитациялық қозғалыстарына байланысты дамитын құбылыстар мен процестер. Мысалы, сел тасқыны, қар көшкіні, қорым тастардың беткейден сусыл түсуі, т.б.

[[Гравитациялық энергия]] - заттардың гравитациялық қозғалысының күші. Мысалы, су, жел күшінен электр қуатын, жылу алу.

[[Гумидті процесс]] - тірі ағзалардың өлгеннен кейінгі шіруіне байланысты болатын құбылыстар, процестер.

[[Гумидті ландшафт]] - климаты жылы және ылғалды жердегі ландшафт.

[[Дефляция]] (лат. deflatio - үрлеу) - топырақ пен тау жыныстарының жел әсерінен үгілуі.

[[Дендрология]] (грек. dendron - ағаш және логия) - ботаниканың ағаш, бұта, шала бұтаны зерттейтін бір саласы.

[[Дендро бағы]] - жeкe бір жерде не ботаника бағының бір бөлігінде ағаш өсімдіктердің өр алуан түрлерін өсіретін арнайы бақ.

[[Денудациялық процесс]] — тау жыныстарының үгілу және пайда болған үйінділердің биік жерден су, жел, мұздың әрекеттен сырғып, ойыска шөгуі.

[[Депрессия]] - жер бетінің немесе жер қыртысының ойыс жері.

[[Дигрессиялық ландшафт өзгерісі]] - ландшафтының құнарсыздануы.

[[Дренаж]] - жер асты суының деңгейін төмен түсіру үшін қазылатын канал.

[[Жер беті жыныстарының аэрациясы]] - жер беті жыныстары мен ауаның төменгі қабатындағы зат алмасуы.

[[Зоомасса]] - аумақтық табиғат кешендеріндегі жануарлар дүниесінен түзілген масса.

[[Инсоляция]] - күн радиациясының жер бетіне сәуле болып түсуі.

[[Инсоляциялық беткей]] - күнгей беткей.

[[Интрузия]] (лат. intrudo - итермелеп енгізу) – 
*1) жер қыртысының жоғарғы зоналарында, тереңдікте пайда болған кеңістіктерге, жер бетіне шығып үлгірмеген магманың енуі; 
*2) осы магманың қатаюынан пайда болған магмалық дене.

[[Интрузивтік тау жыныстары]] - жердің терең кыртысында баяу суыну дай пайда болған силикат құрамды магмалық жыныстар.

[[Карбонатты шөгінді]] - құрамында көмір қышқылының қоспалары болатын жыныстар.

[[Каппилярлық су]] - топырақ пен топырақ асты жыныстарының қыл түтікшесінен жер қызған кезде топырақ астынан жер бетіне қарай көтерілетін су.

[[Киммериялық тектогенез]] - мезозой арасындағы катпарлық. Маңғыстау таулары түзілген.

[[Консервативті ландшафт]] - барлық кешендері динамикалық тепе-теңдік тапқан ландшафтылар.

[[Күн радиациясының интенсивтілігі]] - күн сәулесіне перпендикуляр қойылған, абсолют қара денеден жасалған, 1 см<sup>2</sup> бетке 1 минут ішінде күннен келетін жылу мөлшері.

[[Күннің тік радиациясы]] - күннен жер бетіне тік түсетін сәуле.

[[Кайназой арасы]] - жердің геологиялық тарихындағы ең жас
эра, бұдан 60-70 млн жыл бұрын басталған. Үш дәуірге бөлінеді: палеоген, неоген, төрттік немесе антропоген.

[[Қалқанды жазық]] - тасты қатты жыныстан түзілген жазық. Ежелгі таулы аймақтардың үгітіліп тегістелген аймақтарында кеңінен тараған.

[[Қатқыл]] - беткі қабаты қабыршақтанып қатып жататын сор.

[[Моласса]] - тасты жынысты жердегі тектоникалық жарықтардың ізіне жиналған үгінділі үйінділер.

[[Мортмасса]] - өсімдіктер мен жануарлардың құрап қалған қалдықтары.

[[Морфомүсін]] - сыртқы кұштер (сұ, жел, мұздық, т. б.) әрекеттен түзілетін жер бедері пішінінің кешені (өзен аңғары, құмды шағыл, т.б.)

[[Морфоқұрылым]] - ішкі және сыртқы, әсіресе ішкі күштердің басым әрекет етуінен түзілген жер бедері пішіндерінің кешені. Мысалы, тау жотасы, тау іші жазығы, т.б.

[[Неоген дәуірі]] — жердің геологиялық тарихындағы кайнозой эрасының жаңа дәуірі, қазіргі өтіп жатқан антропоген дәуірінің алдында өткен.

[[Неотектоникалық қозғалыс]] - неоген, антропоген дәуірлеріндегі жер қыртысы қозғалысы.

[[Нивальды белдеу]] - таудағы мәңгі қар басқан белдеу.

[[Оазис]] (жазира) — шөл мен шөлейттегі тұщы суы бар көгектарлды алқап.

[[Оргектарногенді шөгінді]] - оргектарникалық жолмен тараған тау жынысы.

[[Орқаш тау]] - жер қыртысының жарықтары арасынан көтеріл¬ген бөлігі.

[[Палеоген дәуірі]] - жердің геологиялық тарихындағы кайнозой эрасының ескі дәуірі, неоген дәуірінің алдында өткен.

[[Палеозой эрасы]] - жердің геологиялық тарихындағы ескі өмір кезеңі. Қазіргі кезеңнен 570 млн жыл бұрын басталып, 340-350 млн жылға созылған. 
Өсімдіктер дүниесі балдырлардан ірі-ірі орман ағаштарына дейін дамыған. Жануарлар дүниесі омыртқасыздардан ірі бауырымен жорғалаушыларға 
дейін дамыған.

[[Перьм дәуірі]] — палеозой эрасының ең соңғы дөуірі, 55 млн жылға созылған. Орал - Тянь-Шань геосинклиналында герцин қатпарлануы аяқталған.

[[Платформа жазығы]] - іргетасы қатпарланған қатты жыныстардан түзіліп, жер бедері жазық болып келген тектоникалық тұрақты аймақ.

[[Плиталы жазық]] — шөгінді жамылғысы қалың жазық.

[[Радиациялық жылу]] - күн сәулесінің жылуы.

[[Регрессия]] - теңіз, көл деңгейінің қайтуы, ландшафтының құ-нарсыздану бағытындағы өзгерісі.

[[Рекреациялық жүйе]] - көрікті, саялы жерлер.

[[Реликтілі ұсақ шоқы]] - қатты жынысты жерде сақталған ұсақ шоқылы ежелгі таулы аймақтық үгіліп тегістелуінен кейін түзілген жазық (мысалы, Сарыарқа).

[[Сапрофаг]] - шіріп ыдыраған оргектарникалық заттармен қоректенетін тірі ағзалар.

[[Синеклиза]] — жыныс қабаттары ойысты болып келетін аймақ (мысалы, Каспий маңы ойпаты).

[[Су буынып сублимациялануы]] - ауадағы су буынып төмен температуралық ортала мұз кристалдарына айналуы.

[[Тақыр]] - шөл, шөлейт жердегі топырақ, өсімдік жамылғысы нашар дамыған, жер беті жарылып кеткен алаң.

[[Тартпа сор]] - шөл, шөлейт жөне дала зоналарының ащы (тұзды - лығы 1%-дан жоғары) жынысты алаң. Көбіне тартылып қалған көл табанында тараған, топырақ жамылғысы нашар дамыған. Өсімдік жамылғысы сораң шөптерден тұрады.

[[Тау беткейінің инсоляциялық әрекеті]] - тау беткейінің күн сөулесін тосыл қалу әрекеті.

[[Тау беткейінің айналымдық әрекеті]] - тау беткейінің ауа ағысын тосыл қалу әрекеті.

[[Тектоника]] (грек. іекіопікоз - құрылыс) - геотектоника жердің қыртысы мен жоғарғы мантиясының (тектоносфера) құрылымдарын ғаламшардың (Жердің) уақыт пен кеңістікке жартылай бағыттала дамуымен байланыстыра зерттейтін ғылым.

[[Тектоникалық жарық]] - жердің ішкі күшіне байланысты жер кыртысының жарылуынан пайда болған жарық.

[[Тектоникалық қозғалыс]] - жердің ішкі күшіне байланысты болатын жер қыртысының қозғалысы.

[[Теңіз трансгрессиясы]] - теңіз суы деңгейінің көтеріліп, құрлықты басуы.

[[Триас дәуірі]] - мезозой эрасының юрадан кейінгі бордай бұрын¬ғы өткен дәуір. 35 млн жылға созылған. Табиғат жағдайы континентті болып келеді.

[[Циркті ойыс]] - аса биік тау беткейіндегі мұздықтар жатқан жердегі ойыс. Олар беткейдегі мүздықтардың біресе еріп, біресе қатуының нәтижесінде шұңқырланып түзіледі.

[[Шашыранды радиация]] - күн сәулесінің ауа қабатынан өткен- де ауаны құрайтын зат түйіршіктеріне шағылысып шашырауынан түзілген радиация жиынтығы.

[[Шық нүктесі]] - ауадағы су буының су тамшысына айналатын температура шегі.

[[Ылғалдану коэффициенті]] - нақтылы жердің жылдық жауын-шашын мөлшерінің буланғыштық мөлшеріне қатынасы.

[[Хемосинтез]] - кейбір ұсақ ағзалардың қоректену тәсілі (олар бейоргектарникалық заттардан оргектарникалық зат түзе алады).

[[Экзогендік геоморфологиялық процесс]] - сыртқы күштер (жер, су, мұздақ, т.б.) әрекетіне байланысты болатын геоморфологиялық процесс.

[[Экология]] - тірі ағзалардың айналадағы ортамен қарым-қаты- насы туралы ілім. Экология ортаның өсімдіктер мен жануарлар ағзаларына, сондай-ақ олардың ортаға тигізетін әсерін зерттейді.

[[Экологиялық жағдай]] - айналадағы ландшафт ортасының жаратылыс жағдайына ықпал ететін фактор (ландшафт ортасының жаратылыс жағдайы).

[[Экологиялық фактор]] - айналадағы ортаның тірі ағзалардың тіршілік ету жағдайын анықтайтын сыртқы күш (күн қызуы мен жел, су, өсімдіктер, жануарлар, адам әрекеті).

[[Эол]] (грек. аіolos - жер әміршісі), Аккумуляция (лат. accumulatio - жиналу). Жел ұзақ уақыт айдал көшірген құмның минералдық құрамы тұрақты (Каспий теңізінен Қызылқұмға дейінгі аймақтағы эолдық құмдар) болады.

[[Эффузия]] (лат. effusio - төгілу) - жер бетіне шыққан сұйық лаваның жайыла суынып, тасқын жамылғы түрінде қатаюы (маг¬ма, вулкандық тау жыныстары).

[[Эффузиялық тау жыныстары]] - [[лава]]ның жер бетінде немесе жер қыртысының жоғарғы қат-қабаттары арасында суынуынан түзілген атпа магмалық тау жыныстары.<ref>Қазақстанньң физикалық  географиясы,  Алматы: Атамұра, 2008. ISBN 9965-34-809-Х</ref>
==Дереккөздер==
<references/>

{{wikify}}

{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:География]]


{{Geo-stub}}