Қызан бетінің бастапқы мәтінін қарау

{{Елді мекен-Қазақстан
 |статусы                 = ауыл
 |атауы                   = Қызан
 |сурет                   =
 |әкімшілік күйі          = 
 |елтаңба                 = 
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
  |lat_deg=44 |lat_min=53 |lat_sec=40
  |lon_deg=52 |lon_min=40 |lon_sec=53
  |CoordAddon             = 
  |CoordScale             =
 |ел картасы             = 
 |облыс картасы          = 
 |аудан картасы          = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |облыс картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |облысы                   = Маңғыстау облысы
 |кестедегі облыс         = 
 |ауданы                   = Маңғыстау ауданы
 |кестедегі аудан         = 
 |мекен түрі1              = 
 |мекені1                   = 
 |мекен түрі             =Ауылдық округ
 |мекені                = Қызан ауылдық округі
 |кестедегі мекен         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |әкімі                   = Сүлейменов Қонай Құлбекұлы
 |құрылған уақыты         = 1930
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        =
 |статус алуы               = 
 |жер аумағы                  = 
 |биiктiктiң түрi         =
 |орталығының биiктігі    = 254
 |климаты                 = 
  |тұрғыны                = {{өсім}} 2087{{citation needed}}
  |санақ жылы             = 2014
  |тығыздығы              = 
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = Қызандық, Қызандықтар
 |телефон коды            = 72931
 |пошта индексі           = 130404
 |пошта индекстері        = 
 |автомобиль коды         = 12 (R)
 |идентификатор түрі      =
 |сандық идентификаторы   = 
 |ортаққордағы санаты     = 
 |сайты                   =
 |сайт тілі               = 
 |сайт тілі 2            =
 |сайт тілі 3            = 
 |сайт тілі 4           = 
 |сайт тілі 5            = 
 |add1n                  =
 |add1                   = 
 |add2n                  = 
 |add2                   = 
 |add3n                  = 
 |add3                   = 
}}

'''Қызан''' - [[Маңғыстау облысы]] [[Маңғыстау ауданы]]ндағы ауыл, [[Қызан ауылдық округі|ауылдық округ]] орталығы. 

== Географиялық орналасуы ==
Аудан орталығы — [[Шетпе]] кентінен солтүстік-шығысқа қарай 110 км жерде, [[Бозащы]] түбегінің шығыс жағында.

== Тарихы ==
=== Ресей империясы құрамында ===

Қызан  туралы алғашқы  жазба мәлімет [[1832 жыл]]ы Маңғыстауды зерттеген [[Карелин Григорий Силыч|Г.С. Карелин]] экспедициясының топографы П.В Алексеевтің  еңбегінде кездеседі. Онда Қызан тұщы суы мол құдықтары бар жер екендігі жазылады.{{citation needed}}

Екінші  жазба дерек [[1896 жыл]]ғы [[Каспий сырты|Закаспий облысының]] орталығы [[Ашхабад]]та шыққан «Военный обзор»  әскери шолу кітабында Маңғыстауда орналасқан су көздері  мен құдықтарын есепке алған. Сол кітапта [[Бозащы]]дағы Қызан жерінде  245 құдық бар деген мәлімет бар. Құдықтардың көптігіне қарап Қызанда едәуір халық отырғанын байқаймыз.{{citation needed}}

Қызан Бозашы түбегіндегі ең құдықтары көп, тұщы суы мол жер болған. Суын [[Адай]]дың [[Жары]]сы мен [[Жеменей]]і ортақ пайдаланған.  Төменде [[1884 жыл]] Закаспий облысы [[Маңғышлақ уезі]] Бозашыдағы екі болыстың үй мен жан саны берілген.{{citation needed}}

{| class="wikitable"
|-
!Бозашы Жеменей болысы!!Маңғышлақ уезі!!1884 жыл
|-
!Ауыл !!Үй саны !!Халық саны
|-
|Олжашы – Бөкен ||337 ||1255
|-
|Ақбота	||338	||1200
|-
|Кенже Мамыр	||220	||970
|-
|Қойсары, Жақау	||204	||885
|-
|Бәйбіше	||173	||885
|-
|Қаратоқа ||153 ||690
|-
!барлығы	!!1425!!5730
|}

[[Қазан төңкерісі]]не дейін осы өңірде діни білім беретін 4 мешіт болған.

=== Кеңестік кезең ===
Іргесі 30-жылдардың бас кезінде ауыл шаруашылығын ұжымдастыруға байланысты қаланды. [[1973]] жылға дейін “[[Жармыш]]” ұжымшарының, [[1973]] жылдан осы ұжымшар негізінде ұйымдасқан “[[Ақшымырау]]” қаракөл қойын өсіретін кеңшардың орталығы болды. [[1997]] жылдан кеңшар негізінде шаруа қожалықтары құрылды.

== Топонимның пайда болуы ==
Қызан ауылы атауының пайда болуына байланысты екі нұсқа бар. Біріншісі - ауыл ақсақалдары айтатын нұсқа бойынша ауыл атауы Қызан маңындағы қорымда жерленген Қызажы деген түркімен әулиесінің есімінен шыққан, Қызажы сөзі кейін айтыла келе Қызан атанған. Бозашыда Қызажы, Жұмажы және Ажы деген әулиелер болған. Ажыны қазір Ащы деп атайды. Ащы Қаратөбенің қасында. Жұмажы деген Шебір ауылының касындағы Иланың солтүстік жағындағы жер. Екінші ғалымдардың пайымдауынша ауыл атауы әу баста Қазан болған,  Қазан сөзі II-VII ғасырда өмір сүрген ғұн-бұлғар тілінде “қасиетті орын”, “орталық” дегенді білдіретін ұғым.{{citation needed}}

== Халқы ==
Тұрғыны:
* 1976 адам (1019 ер және 957 әйел адам) ([[1999 жыл|1999]])<ref name="source2">[http://www.stat.gov.kz/getImg?id=WC16200032719 - 2009 жылғы Қазақстан Республикасы халқының Ұлттық санағының қорытындылары. Астана 2011. 1 том]</ref>;
* 1900 адам ([[2003 жыл|2003]]).
* 1997 адам (1035 ер және 962 әйел адам) ([[2009 жыл|2009]])<ref name="source2"></ref>;
* 2087 адам ([[2014 жыл|2014]]).{{citation needed}}

== Тарихи ескерткіштер ==
Ауыл төңірегіндегі үстіртте [[Сейсем ата]] қорымы, Мыңкісі, [[Бүркіт ата]], Жарылғас Ата, Қарабарақты сияқты киелі орындар, Олжа күмбезі, Қошқар тас секілді тарихи ескерткіштер бар.<ref>[[Маңғыстау энциклопедиясы]], Алматы, 1997;</ref><ref name="source1">«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 жыл, ISBN 5-89800-123-9, I том</ref>

== Тұлғалар ==
Ауылдан Мұрын Сенгірбекұлы мен Абыл мен Нұрымның, Ақтан мен Қашағанның жолын жалғастырушы Адайдын атақты ақыны [[Түмен Балтабасұлы]] шыққан. Қазақ халқының екі батыры [[Сүйінғара Үргенішбайұлы]] мен [[Досан Тәжіұлы]] ауылға қарасты Жиделі мен Тұрымда туып-өскен.

== Ауыл шаруашылығы ==
2014 жылдың жарты жылдығында шаруа қожалықтары мен жеке қожалықтарда  7350 бас қой – ешкі, 1575 бас түйе,  3050 бас жылқы, 50 бас сиыр малдары бар.  

== Білім беру саласы ==
Ауылдағы орта мектепті 2013 оқу жылында 42 оқушы бітірді. 2014 оқу жылында 24 сынып комплексі, 381 оқушы, дайындық сыныбында 56 бала оқуда.

== Денсаулық сақтау саласы ==
Село тұрғындарына 10 тұрақты, 10 күндізгі төсек орны бар Қызан дәрігерлік амбулаториясы қызмет етеді. 2015 жылы жаңа амбулаторияны салу жоспарланған.

== Дереккөздер==
<references/>
{{wikify}}
{{kz-geo-stub}}
{{Маңғыстау ауданы елді мекендері}}
[[Санат:Маңғыстау ауданы елді мекендері]]