Физикалық шамалар өлшемдер объектісі ретінде бетінің бастапқы мәтінін қарау

==Шама==
[[Қоршаған орта]]ның барлық объектілері өздерінің қасиеттерімен сипатталады. Үдерістер мен физикалық денелердің түрлі қасиеттерін сандық сипаттау үшін [[шама]] түсінігі енгізілген. '''[[Шама]]''' - басқа қасиеттердің ішінен ерекшеленетін және белгілі бір әдіспен бағаланатын белгілі бір нәрсенің қасиеті.
* '''Шамаларды''' талдау оларды екі түрге бөлуге мүмкіндік береді: '''шынайы''' және '''идеалды''' (''6-сурет'').

* '''Идеалды шамалар''' негізінен [[математика]] саласына байланысты болады және нақты шынайы түсініктердің жалпы түрі болып табылады. 
* '''Шынайы шамаларды''', өз кезегінде, [[Физикалық шама|физикалық]] және физикалық емес, өлшенетін және бағаланатын деп бөлуге болады.
===[[Физикалық шама]]===
'''[[Физикалық шама]]''' деп көптеген физикалық объекттер үшін сапалың тұрғыда ортаң болатын және сандық мәнде ерекшеленетін физикалық объект (құбылыстың, процестің) қасиеттерінің бірі аталады. Осылайша, «[[қаттылық]]» қасиеті сапалық тұрғыда [[болат]], [[ағаш]], [[шыны]] сияқты материалды сипаттайды, ал [[қаттылық]] дәрежесі (сандық мәні) - олардың әрқайсысы үшін әр түрлі [[шама]].
===Физикалық емес шамалар===
'''Физикалық емес шамалар''' деп қоғамдың [[ғылым]]дарға қатысты шамалар аталады. Мысалы, [[философия]], [[социология]], [[экономика]] және т.б. салаларда қолданылатын шамалар.

: [[Өнеркәсіп]] өндірісінде және халық шаруашылығының түрлі салаларында өнімнің сапасын анықтау өте маңызды болып табылады. [[Сапа]] - өнімнің арнаулылығына сәйкес белгілі бір қажеттіліктерді қанағаттандыратын қасиеттердің жиынтығы (мысалы, өсімдік майының сапа көрсеткіштері. Сапаны өлшеуге арналған [[метрология]]ның бір бөлімі [[квалиметрия]]да төмендегідей [[сапа]] көрсеткіштерінің түрлері ажыратылады:
* арнаулылық көрсеткіштері;
* сенімділік көрсеткіштері;
* [[шикізат]], [[материал]]дар, [[отын]], [[энергия]] және [[еңбек ресурстары]]н пайдалану үнемділігінің көрсеткіштері;
* [[эргонометрия]]лық көрсеткіштер;
* [[эстетика]]лық көрсеткіштер;
* [[технология]]лық көрсеткіштер;
* [[тасымалдау]]лық көрсеткіштер;
* [[стандартизация]] және сейкестік көрсеткіштер;
* патенттік-құқықтың көрсеткіштер;
* [[экология]]лық көрсеткіштер;
* [[қауіпсіздік]] көрсеткіштері;
* жалпыланған (интегралды) көрсеткіштер.

: [[Өнім]]ді пайдалану тиімділігінің жалпыланған [[көрсеткіш]]і болып сапаның [[интеграл]]ды көрсеткіші табылады. Ол өнімді пайдалану немесе тұтынудың жалпы пайдалылығының және өнімді пайдалану, жасаудың жалпы шығындарының араңатынасын анықтайды.

: Соңғы уақыттары дәріс алушылардың білімі, спортшылардың шеберлігі, әдемілік, дарындылық сияқты ңасиеттерді өлшеу әдетке айналуда.

: [[Квалиметрия]]да сапа көрсеткіштері техникалық өлшеулердегі [[физикалық шама]]лар сияқты рөл атқарады.

: Әрі қарай [[физикалық шама]]ларға қатысты түсініктер қарастырылады.

[[Физикалық шама]]ларды '''өлшенетін''' және '''бағаланатын''' деп бөлуге болады.
* '''Бағаланатын физикалық шамаларды''' сандық түрде белгіленген өлшем бірліктерінің ([[масса]], [[күш]], [[кернеу]] және т.б.) белгілі бір саны түрінде өрнектеуге болады.
* '''Өлшенетін физикалық шамалар''' - белгілі бір себептермен өлшем бірлігі белгіленбейтін шамалар, сол себептен олар тек бағалануы мүмкін (өнім сапасы, баға және т.б.)

Физикалық шамалардың жіктелуі төмендегі 7-суретте келтірілген.
Құбылыс түрлері бойынша олардың түрлері:
* '''Энергетикалық''' (белсенді, активті), яғни [[энергия]]ның түрлену, берілу және пайдалану үдерістерінің энергетикалық сипаттамаларын суреттейтін шамалар; оларға [[Электр тогы|ток]], [[кернеу]], [[қуат]], [[энергия]], [[заряд]] жатады, олар қосымша [[энергия]] көздерін пайдаланбай өлшенетін ақпарат белгісіне түрленуі мүмкін.
* '''Заттық''' (пассивті), яғни заттардың, материалдардың және олардан жасалатын бұйымдардың физикалық және физикалық-химиялық қасиеттерін сипаттайтын шамалар; [[радиотехника]]лық шамалардың ішінен - [[электрлік кедергі]], [[сыйымдылық]], [[индуктивтілік]] және т.б; оларға өлшеуіш аңпарат белгілерін қалыптастыратын қосымша [[энергия]] кезі қажет; мұнда пассивті физикалық шамалар өлшенетін активті шамаларға түрленеді.
* '''Уақыттық процестерді сипаттайтын''', бұл топқа түрлі спектальді және [[поляризация]]лық сипаттамалар, корреляциялық функциялар және т.б. жатады.

Құбылыстар мен үдерістердің түрлі топтарына қатыстылығы бойынша физикалық шамалар бөлінеді:
* Кеңістіктік-уақыттық
* Механикалық, жылулық
* Электрлік, [[магнит]]тік, [[акустика]]лық
* [[Физика]]лық-[[химия]]лық
* Иондағыш сәулеленудің, жарықтық
* [[Атомдық физика|Атомдық]] жөне [[Ядролық физика|ядерлік физиканың]].

Басқа шамалардан шартты тәуелсіздігі дәрежесіне байланысты [[физикалық шама]]лар жіктеледі:
* Негізгі
* Туынды
* Қосымша

Бұл белгі бойынша жіктелу туралы төменде толығырақ қарастырылған.
Өлшемдерінің болуы бойынша [[физикалық шама]]лар бөлінеді:
* '''Өлшемі бар'''
* '''Өлшемі жоқ'''

Өлшемдердің объектісі '''негізгі''' және '''туындыға''' бөлуге болатын [[физикалық шама]]лар болып табылады.

Негізгі шамалар бір-бірінё тәуелді емес, бірақ олар туынды деп аталатын басқа [[физикалық шама]]лармен байланысты орнату үшін негіз ретінде қызмет етеді. [[Эйнштейн]] формуласындағы '''негізгі бірлік''' - [[масса]], ал [[энергия]] - бұл '''туынды бірлік''', олардың арасындағы тәуелділікті белгілі формула анықтайды 
: <math>\ E = mc^2</math> 
: Негізгі шамаларға өлшемдердің негізгі бірліктері сөйкес келеді, ал туынды шамаларға - өлшемдердің туынды бірліктері.

Негізгі жөне туынды бірліктердің жиынтығы '''физикалық шамалардың бірліктер жүйесі''' деп аталады.
Бірліктердің бірінші жүйесі болып метрлік жүйе саналады, мұнда ұзындықтың негізгі бірлігі болып метр қабылданған, салмақ бірлігі ретінде - '''+4°С''' [[температура]]дағы химиялық таза судың 1 см<sup>3</sup> салмағы - [[грамм]] алынған. [[1799]] жылы [[метр]] мен [[килограмм|килограмның]] алғашқы үлгісі (эталоны) жасалған. Бұл екі бірліктерден басқа метрлік жүйеге өзінің бастапқы нұсқасында аудан (ар - қабырғасы 10 м [[квадрат]] ауданы), [[көлем]] (стер - бүйірі 10 м-ге тең кубтың көлемі), [[сыйымдылық]] ([[литр]] - бүйірі 0,1 м-ге тең кубтың көлемі) бірліктері енген.

Осылайша, метрлік жүйеде негізгі және туынды бірліктерге нақты бөлу болған жөң.

Бірлік жүйесі түсінігін негізгі және туындының жиынтығы ретінде ең алғаш рет [[1832]] жылы неміс ғалымы [[Карл Фридрих Гаусс|К.Ф. Гаусс]] ұсынған. Бұл жүйеде негізгі ретінде мыналар қабылданды: 
* [[ұзындық]] бірлігі - [[миллиметр]]
* [[масса]] бірлігі - [[миллиграмм]]
* [[уақыт]] бірлігі - [[секунд]]

Бірліктердің бұл жүйесі [[абсолютті жүйе|абсолютті]] деп аталды.

[[1881]] жылы [[СГС]] [[физикалық шама]]лардың бірліктер жүйесі қабылданған, оның негізгі бірліктері: 
* [[сантиметр]] - [[ұзындық]] бірлігі
* [[грамм]] - [[масса]] бірлігі
* [[секунд]] - [[уақыт]] бірлігі

Жүйенің туынды бірліктері: күш бірлігі - [[килограмм]] - [[күш]] және [[жұмыс]] бірлігі - эрг. [[СГС жүйесі]]н тәжірибеде қолдану қолайсыз болды. Өйткені көптеген бірліктердің арақатынасын анықтау және басқа жүйелерге қайта санау қиындық тудырды.

XX ғасырдың басында итальяндық ғалым Джорджи [[МКСА]] деп аталған және әлемде кең таралған тағы бір бірліктер жүйесін ұсынды. Бұл жүйенің негізгі бірліктері: [[метр]], [[килограмм]], [[секунд]], [[ампер]] (ток күшінің бірлігі), ал туынды бірліктер: күш бірлігі - [[ньютон]], [[энергия бірлігі]] - [[джоуль]], [[қуат]] бірлігі - [[ватт]].

Бұдан басқа да ұсыныстар болды. Бұл халықаралық аспектте өлшемдердің бірлігін қамтамасыз етуге тырысуды көрсетеді. Дегенмен, қазіргі уақытта да кейбір елдер өздерінде тарихи қалыптасқан өлшем бірліктерден бас тартқан жоқ. [[Ұлыбритания]], [[АҚШ]], [[Канада]]да [[масса]]ның негізгі бірлігі ретінде [[фунт]] саналады, оның мөлшері әр елде әр түрлі.
Қазіргі кезде бүкіл әлемде [[СИ]] - [[Бірліктер жүйесі|Халықаралық бірлік жүйесі]] (SI) кең таралған.<ref>Акишев К., Дарибаева Г. Стандарттау, метрология және сәйкестікті бағалау: Оқулық. - Астана: Фолиант, 2008. - 256 бет. ISBN 9965-35-325-5</ref>

==Дереккөздер==
<references/>

{{wikify}}



[[Санат:Стандарттау]]
[[Санат:Метрология]]

[[Санат:Техника]]
[[Санат:Машинажасау]]
[[Санат:Физика]]


{{Stub}}

[[ar:كمية فيزيائية]]
[[be:Фізічныя велічыні]]
[[bg:Физична величина]]
[[ca:Magnitud física]]
[[cs:Fyzikální veličina]]
[[de:Physikalische Größe]]
[[en:Physical quantity]]
[[eo:Fizika grando]]
[[et:Füüsikaline suurus]]
[[fa:کمیت فیزیکی]]
[[fi:Suure]]
[[fr:Grandeur physique]]
[[he:גודל פיזיקלי]]
[[hi:भौतिक राशि]]
[[hr:Mjerna veličina]]
[[hu:Fizikai mennyiség]]
[[id:Besaran]]
[[it:Grandezza fisica]]
[[ja:物理量]]
[[ka:ფიზიკური სიდიდე]]
[[ko:물리량]]
[[lb:Physikalesch Gréisst]]
[[lt:Fizikinis dydis]]
[[lv:Fizikāls lielums]]
[[mk:Физичка величина]]
[[ms:Kuantiti fizikal]]
[[nds:Physikaalsch Grött]]
[[nl:Natuurkundige grootheid]]
[[nn:Storleik]]
[[no:Fysisk størrelse]]
[[pl:Wielkość fizyczna]]
[[pt:Grandeza física]]
[[qu:Chhikan kay]]
[[ro:Mărime fizică]]
[[ru:Физическая величина]]
[[simple:Physical quantity]]
[[sk:Fyzikálna veličina]]
[[sl:Fizikalna količina]]
[[sr:Физичка величина]]
[[sv:Storhet]]
[[ta:இயற்பியல் பண்பளவுகள்]]
[[uk:Фізична величина]]
[[vi:Đại lượng vật lý]]
[[zh:物理量]]