Электромагнитті толқындар сәулелену әсеріне негізделген кәсіптік патология

Әртүрлі диапозонды электромагниттік толқындар өнеркәсіпте, ғылыми-техникада, медицинада кең қолданыс тапты. Олар металдарды, ағаштарды және т.б. материалдарды термиялық өңдеуде; телекөрсетулерде, радио және басқа да байланыстарда, диэлектриктерді қыздыру және балқытуда қолданылады. Өте жоғары жиіліктегі электромагниттік толқындар радиолокацияда, радиометеорологияда, радиоастрономияда, радионавигацияда, космостық зерттеулерде, ядролық физикада және т.б. өндіріс салаларында қолданылады.
Радиотолқындық сәулелердің көзі болып шамдық генераторлар жатады, олар бір қалыпты ток энергиясын жоғары жиіліктегі ауыспалы ток энергиясына ауыстырады. Қазіргі кезде электрондық шамдарды өндіретін электровакумдық зауыттардың цехтарында жоғары жиіліктегі генераторлар көп мөлшерде орналастырылған. Жоғары жиіліктегі токтар металлдық бөлшектерден газды бөліп алу үшін де қолданылады, әрине барлық бұндай жағдайдағы жұмыс жері экранизацияланбайды. Радиотелевизиондық станциялардың жұмыс бөлімшелерінде жоғары жиіліктегі кеңістіктердің (алаңның) көзінің әсері жоғарлауына, өткізгіштік қорғаныс блоктардың сапасы жеткіліксіз немесе бөлуші сүзгілер мен сәулелеуші антенналық жүйелердің сапасы төмен болуы әкеледі. Физиотерапиялық бөлімшелерде медициналық аппараттармен жұмыс істегенде электромагниттік кеңістіктер пайда болып адамдарға әсер етеді.
Өте жоғары жиіліктегі (ӨЖЖ - СВЧ) кеңістіктер қатты биологиялық әсер көрсетеді. Әртүрлі зерттеулер бойынша сантиметрлік, миллиметрлік толқындар терімен жұтылып, оның рецепторларына әсер етіп, ағзаға рефлекторлы әсер ететіндігі айтылған. Дециметрлік толқындар 10-15 см терендікке еніп, ішкі ағзаларға тікелей әсер етуі мүмкін. Осындай қасиеттерді ультражоғары жиіліктегі диапозондар да көрсетеді. Радиотолқындар, ол электромагниттік толқындардың радио-жиілігі, толқын ұзындығы бірнеше миллиметрден бірнеше километрге дейін болатын кең электр магниттік спектрдің бір бөлігі болып саналады. Олар электрлік зарядтардың толқуының нәтижесінде пайда болады. Толқын жиілігі неғұрлым жоғары болса, соғұрлым толқын ұзындығы қысқа болады.
Толқындардың қысқа, ультрақысқа, сонымен қатар, жоғары жиіліктерін ажыратады. Электромагниттік толқындар жарық толқындарының жылдамдығымен бірдей тарайды. Дыбыстық толқындар сияқты олар да, біркелкі бағытталған толқындардың тербеліс шеңберіне сай келетін толқындар шақырып, резонанстық қасиетке ие болады. Генераторлармен өндірілетін кеңістіктердің мөлшері ретінде, вольттың метрге (В/м) қатынасында өлшенетін электрлік алаңның күші, сонымен бірге ампердің метрге (А/м) қатынасында өлшенетін магниттік алаңның күші алынған. Сантиметрлік толқындық сәулеленудің үдемелілік бірлік күшін өлшеу ретінде, 1 сек. ішінде дененің 1 см2 бетіне түсетін энергиялық толқындық мөлшері - ватт бойынша (Вт) өлшеу қабылданған.
Бөлмедегі электромагниттік кеңістіктердің кернеуі генератордың күшіне, экрандану дәрежесіне және бөлмедегі металлдық жабындылардың болуына байланысты. Оның тербелісі үлкен дәрежедегі диапозонда көрінеді (10-500 Вт/м2), бірақ оның күші көзінен алшақтаған сайын төмендейді.
Радиотолқындар әсерінің патогенезі. Жасанды көздерден алынатын радиотолқындардың биологиялық әсерін, тек XX ғасырдың 30-шы жылдарында ғана, яғни радиотехника белгілі бір даму сатысына жеткенде ғана зерттеле басталды. Радиотолқындардың биологиялық әсерін бірінші рет (1900) тәжірибелік зерттеу арқылы отандық ғалым В.Я.Данилевский ашқан.
Қазіргі кезде адам ағзасына жұтылған электрэнергиясымен термиялық, сондай-ақ арнайы биологиялық әсер ететіні дәлелденген. ЭМА-ң үдемелі биологиялық әсері оның күшінің жоғарылауына, әсер еткен уақыттың ұзақтығына, әсіресе, радиожиіліктің диапозонына және организмнің жеке жағдайларына байланысты. Үдемелі сәулелену биологиялық объектіге алдында жылу беріп, кейін қалағандай нәтиже бермей, мүшелер мен тіндердің едәуір қызуына, тіпті күюіне әкеледі. Өте жоғары жиіліктегі токтардың биологиялық әсері денелерде кумуляцияланып, осының нәтижесінен әсер негізінея нерв және жүрек-қантамыр, жыныс жүйелеріне тұрақты қызметтік, кейде органикалық (дистрофиялық, некробиотикалық) бұзылыстар туғызады, мысалы, миокардтың, ұрықтың дистрофиясы, НЦД және т.б.

Клиникалық көрінісі

Радиотолқынның әсер етуі ұзақтығына және интенсивтілігіне байланысты. Организмнің зақымдануы жіті және созылмалы түрлеріне бөлінеді. Жіті зақымдану тек аварияда немесе қауіпсіздік ережесін қатаң бұзғанда немесе жұмысшы күшті электромагниттік алаңда (ЭМА) қалып қойғанда байқалады. Температура 39-40°С көтеріліп ентігу, аяқ-қолдың сынып ауру сезімі, бұлшықет әлсіздігі, бас ауру, жүрек қағу немесе брадикардия, гипертензия пайда болады. Вегетативті-қантамырлық бұзылыстар, гипоталамдық криз, мұрыннан қайталамалы қан кету, лейкоцитоз жиі айқындалады.
Созылмалы зақымдануы клиникалық көрінісінде маңызды орын ОЖЖ және жүрек-қантамыр жүйесінің қызметтік бұзылыстары алады. Жүйке жүйесінің өзгерістері астениялық, нервтік және вегетативтік реакциялармен сипатталады.
Көбіне науқастар жалпы әлсіздікке, тез қажуға, жұмыс қабылетінің төмедеуіне, ұйқысының бұзылуына, тітіркенгіштікке, терлегіштікке, басының ауруына шағымданады. Кейбір науқастарда жүрек аймағындағы ауру сезімі сол қолға, сол жауырынға беріледі, ентігу мазалайды. Кейде көз алдында қарауыту және бас айналу, есінің нашарлауы байқалады.
Жүйке жүйесін объективті тексергенде көп науқастарда вазомоторлы тұрақсыз цианоз, гипергидроз, тұрақты қызыл дермографизм, қастың және жазылған алақан саусақтарының дірілдеуі, сіңірлік рефлекстердің жандануы байқалады. Бұның барлығы астено-вегетативтік синдромның түрі.
Өте жоғары жиілікті электромагниттік толқындардың әсері вегетативті жүйке жүйесінің парасимпатикалық бөлігінің бұзылуымен сипатталады. Ол артериалық гипотензия және брадикардияға ықтималды. Оның жиілігі және дәрежесі сәулелену қарқындылығына байланысты. Осылармен бірге бір мезгілде вегетативті гипореактивтілік көріністер анықталуы мүмкін (дермографизмді тексергенде тері-қантамырлық реакцияның аз айқындылығы, вегетативті-тамырлық ортостатикалық сынамалардың бұрмалануы). Өте жоғары жиіліктік генераторлармен жұмыс істейтіндерде терморегуляциялық бұзылыстар және вегетативті-қантамырлық немесе диэнцефалдық патологиялар болуы мүмкін (субфебрильді температура, термоассиметрия, қанттық қисық сызықтың екі бүкірлігі немесе тегіс алуы). Щербак бойынша терморегуляциялық рефлекс көптеген науқастарда әлсіреген немесе бұрмаланған, ультракүлгін сәулелерге терінің сезімділігі төмендеген. Сирек жағдайда диэнцефалдық синдром байқалады.
Радиотолқын әсерінен жүрек-қантамыр жүйесінде қызметтік бұзылыстар көрінеді. Объективті зерттеулерде жүректің сол жақ шекарасының солға ығысуы, тондардың бәсеңдеуі; жүрек ұшында систолалық шу, жиі брадикардия, артериалық гипотензия науқастарда байқалады. Кейде артериалық қысым ауыспалы тұрақсыздықпен ерекшеленеді, көбіне АҚҚ-ң ассиметриясы байқалады. Жүрек-қантамырлық жүйеде нейроциркуляторлық дистония клиникасы жиі гипотониялық, сирек гипертониялық түрін береді. ӨЖЖ-ті генератормен жұмыс істеушілердің механокардиографиясында жүректің систолалық және минуттық көлемінің, шеткі артсриалардың қарсылығын табылуы мүмкін. ЭКГ-қ тексеруде синустық брадикардия және аритмия, атриовентрикулярлық, жүрекше мен қарынша ішілік өткізгіштік бұзылыстары, Т-тісі амплитудасының және 5-Т интервалының төмендеуі табылады.
Эндокриндік алмасу бұзылыстары мен ОЖЖ қызметтік көріністер қабаттасады. Қалқанша безді радиобелсдаді иодты (ІЗІ) қолданып тексергенде, оның белсенділігінің жоғарылағанын табуға болады, бірақ тиреотоксикоз клиникасына тән симптомдар табылмайды. Кетостероидтардың да мөлшері өзгеруі мүмкін. Патологияның үлкен дәрежесінде жыныс бездерінің жұмысы бұзылады. Әйелдерде дисменорея, еркектерде жыныстық қызметінің төмендеуі байқалады.
Асқазан-ішек жолдарының және бауырдың жұмыстары бұзылады. Протромбин мөлшері және ақуыз-пигменттік синтезі төмендейді, билирубин сәл жоғарылайды. Радиотолқындар қан жүйесіне әсерін тигізеді, олардың өзгерістерінің тұрақсыздығы байқалады. Лейкоцитоз немесе жиі лейкопенияға, нейтроеншия мен салыстырмалық лимфоцитозға бейімділігін көрсетеді. Шеткі қанда эозинофилдер мен моноциттердің жоғарылауы және тромбоциттердің азаюы байқалады. Қызыл қанда аздаған ретикулоцитоз анықталады. Кейбір биохимиялық көрсеткіштердің де ауытқуы табылады: қан құрамындағы гистаминнің жоғарылауы мен глобулиндердің (глобулиндік фракциялардың) көбеюі оның нәтижесінде қан құрамындағы жалпы белоктың жоғарылауы және альбумин-глобулин коэффициентінің төмендеуі байқалады.
Бұл өзгерістердің барлығы қысқа толқындардың (ҚТ) және ультрақысқа толқындардың (УҚТ) әсерінен пайда болады. Холестерин мөлшерінің жоғарылауы мен хлоридтердің төмендеуі және минерал алмасуының бұзылыстары, әсіресе, калий-кальций коэффициентінің өзгеруі, тіндерде қышқылдық тепе-теңдік үдерістердің бұзылыстары байқалады. Аса қолайсыз жұмыс жағдайларында микротолқындар адамның көзіне зақымдағыш әсер көрсетіп, көз бұршағының қарауытуына, ал ӨЖЖ-гі катарактаға алып келеді. Өзгерістер уақыт өте келе үдеуі мүмкін. Катаракта биомикроскопия арқылы анықталады: ағарған нүктелер, дақтар ұсақ шаң немесе жіп тәрізді болып келеді. Олар көз бұршағының алдыңғы-артқы қабатында экваторға жақын жерінде табақша, дақ немесе шынжыр тәрізді орналасады. Катаракта өте жоғары сәуле күшінің бір рет әсерінен кейін де дамуы мүмкін немесе 1см2-ге микротолқындардың энергиясының жүздеген милливатт ұзақ және жүйелі әсерінен дамуы мүмкін. ӨЖЖ-ті алаңымен зақымданған кәсіптік ауруларды табуда мына 5 синдромдық жіктелу қолданылады (В.Г.Артамонова, 1996):
1. Вегетативтік синдром үдерістің бастапқы кезінде байқалады. Оған вегетативтік және жүрек-қантамыр жүйесінің бұзылыстарының ваготоникалық бағыты тән.
2. Астениялық синдром бұлда ӨЖЖ-ң бастапқы сатысында арнайы емес реакциялардың пайда болуымен көрінеді, бас ауруы, ұйқышылдық, тез шаршағыштық, вегетативтік жылжулармен байқалады.
3. Астеновегетативтік синдром көбінесе ІІ-ші сатысында байқалады. Айқын астения белгілері мен вегетативтік кешендік симптом белгілері қосарласа жүреді.
4. Ангиодистониялық синдром үдерістің ІІ-Ш-ші сатыларында байқалады. Бұл қантамыр қызметінің едәуір бұзылыстарымен: кенет бас ауру ұстамалары және үдемелі қажумен, ұйқының бұзылуымен және эмоциялық тұрақсыздықпен көрінеді. Кейінгі көрініс: гипотензия мен брадикардия артериялық қан қысымының гипертензиясымен және тамырдың жылдам соғуымен кезектесіп алмасып тұрады. Жиі лейкопения мен тромбоцитопения анықталады.
5. Диэнцефалдық синдром ӨЖЖ-гі едәуір әсерінен кейін кездеседі. Оған нейроциркуляторлық ұстамалы криздер қатты бас ауыру, қысқа мерзімді есінен тану және жүрек тұсының ауыруы тахикардиямен, тынышсыздық, қалтырау, тері түсі боз болу және қорқыныш сезімдермен жүретін белгілер тән.
Клиникалық көріністің ауырлығына байланысты науқастың жағдайын 3 (I, II, III дәрежелі) кезеңге бөледі: алғашқы, орта дәрежелі және ауыр дәрежеге. Алғашқы кезең жеңіл астениялық немесе жеңіл дамыған вегетативтік синдроммен сипатталады. Орта дәрежеде астениялық синдром едәуір вегетативтік дисфункциямен көрінеді. Ауыр дәрежеде едәуір ангиодистониялық немесе диэнцефалдық бұзылыстар байқалады.
Жүйке және жүрек-қантамыр жүйелерінің бұзылыстары барлық кезеңдерде гемопоэздің, алмасу үдерісінің, эндокриндік және басқа да ауытқуларымен қосарланады. ЭМА-ң ағзаға созылмалы әсерінде арнайы кешенді клиникалық сипаттама анықтала бермейді, клиникалық көрінісі жиі әртүрлі факторлардың әсерінен тұрады (инфекция, шаршау, ауа-райы, қолайсыз әлуметтік факторлар). Сол себептен ауруды табу үшін жан-жақты жүргізген зерттеулерге, еңбек жағдайына және дозиметриялық өлшемдеріне негізделу керек.

Емі.

Седативтік және ұйқы шақыратын препараттармен жалпы жағдайды тұрақтандырып нығайтатын ем тағайындайды. Гистаминге қарсы препараттар көрсетілген: супрастин, пипольфен, димедрол; глутамин қышқылы (0,25г күніне 3 рет); кіші транквилизаторлар: триоксазин, тазепам, диазепам, реланиум; аскорбин қышқылы, кокарбоксилаза, АТФ, глюкоза; биогенді қуаттандырғыш дәрі-дәрмектер - жень-шень тұнбасы, қытай лимоннигі, элеутерококк экстракты.
Астениялық және вегетативтік синдромдардың қосарлануы кезінде кальций глюконатын бұлшықетке енгізу және глюкоза мен аскорбин қышқылын венаға енгізуді кезек-кезек жүргізу керек. Егер астениялық синдром тұрақты болса және қантамырлық гипотензиямен қосарласып жүрсе, ондай жағдайда стрихнин (дуплекс, чилибуха тұнбасы), натрий арсенатын тағайындайды. Астеновегетативтік, шеткі қантамыр жүйесінің өзгеруінде, қантамырлық гипотензия кезінде В-тобының витаминдерін енгізеді. Артериялық қан қысымы жоғарланғанда гипотензивті препараттар беріледі: нейротропты заттар, спазмолитиктер мен бета-адреноблокаторлар, кальций антогонистері.

Жұмысқа қабілеттілігін сараптау.

Радиотолқынның әсерінен пайда болған патологиялардың ерте кезінде, егер вегетативтік-қантамырлық ауытқулар айқын болмай, астенизация болса, жұмысшылардың жұмысқа қабілеттілігі сақталған. Бірақ санаторлық-профилакториялық жағдайында белсенді ем жүргізілуі тиіс. Амбулаторлық ем және жеке бас алдын-алу шараларын қадағалау жақсы нәтиже береді осыдан жұмысқа деген қабілеттілік бұзылмайды. Аурудың орташа немесе едәуір түрлерінде науқасты радиотолқындар әсер етпейтін басқа жұмысқа ауыстыру керек. Ондай жағдайда алдында науқасқа 2 ай көлемінде қосымша төленетін еңбек жарамсыздық қағазы беріледі, кешенді ем тағайындалады, оның нәтижесіне қарай емді тағы жалғастыра ма, немесе жұмысқа жібереді ме, жағдайына қарай шешіледі. Емнің нәтижесінде барлық жағдайлар қалпына келгеннен кейін ғана мұндай адамдар, алдыңғы жұмысын дәрігердің бақылауымен, әрі қарай жалғастыра беруіне болады.
Алғашқы және кезекті медициналық тексерулер денсаулық министрлігінің қаулысына сәйкес жүргізілу тиіс. Миллиметр, сантиметр және дециметр радиожиілікті ЭМА көзінде істеген жұмысшылар 12 айда 1 рет, ал ультражоғары, жоғары, төмен және ӨЖЖ-гінде - 24 айда 1 рет тексеруден өтеді. Тексеруде терапевт, невропатолог, көз дәрігері қатысады және шеткі қан зерттеліп, ЭКГ міндетті түрде жүргізіледі. Керек жағдайда қосымша зерттеулер және басқа дәрігер мамандардың кеңесі тағайындалады. Осындай кешенді емдік-профилактикалық шараларды жүргізу аурудың дамымауына немесе төмендеуіне әкелетіні мәлім.<ref>«КӘСІПТІК АУРУЛАР» Бекмурзаева Э.Қ., Сейдахметова А.А., Сейдалиева Ф.М., Абдукаримова Ж.М., Умиралиева Г.А., Ибрагимова Р.Б., Садыкова Г.С., Қорғанбаева Х.Т., Байдуллаев Б.М., Азизова А.А., оқу құралы, Шымкент 2012 </ref>

Дереккөздер

<references />