Өзбектер бетінің бастапқы мәтінін қарау

{{Infobox Ethnic group
|group='''Өзбектер''' <br/>({{lang-uz|O’zbeklar}})
|image=<table border=0 align="center">
  <tr>
    <td>[[Сурет:AmirTemur11.jpeg|90x105px]]</td>
    <td>[[File:Shaybani.jpg|90x105px]]</td>
    <td>[[File:Hamza Niyazi.jpg|90x105px]]</td>
    <td>[[File:Alisher Usmanov 21 October 2009.jpg|90x105px]]</td>
  </tr>
  <tr>
    <td><small><div style="background-color:#fee8ab">[[Әмір Темір]]</small></td>
    <td><small><div style="background-color:#fee8ab">[[Мұхаммед Шайбани]]</small></td>
    <td><small><div style="background-color:#fee8ab">[[Хамза Хакимзаде]]</small></td>
    <td><small><div style="background-color:#fee8ab">[[Алишер Усманов]]</small></td>
  </tr>
  <tr>
<td><small>[[File:Babur.2.jpg|90x105px]]</small></td>
    <td>[[File:Uzbek1994-PortraitUlughBeg-sheet-large.jpg|90x105px]]</td>
    <td></td>
    <td>[[File:Alisher Navoiy's Portrait.jpg|90x105px]]</td>
  </tr>
  <tr>
    <td><small><div style="background-color:#fee8ab">[[Бабыр]]</small></td>
    <td><small><div style="background-color:#fee8ab">[[Ұлықбек]]</small></td>
    <td><small><div style="background-color:#fee8ab">[[Каримов Ислам Абдуғаниұлы|Ислам Каримов]]</small></td>
    <td><small><div style="background-color:#fee8ab">[[Әлішер Науаи]]</small></td>
  </tr>
  <tr>
<td><small>[[File:Мадазимов.jpg|90x105px]]</small></td>
    <td>[[File:Уринбой.jpg|90x105px]]</td>
    <td></td>
    <td></td>
  </tr>
  <tr>
    <td><small><div style="background-color:#fee8ab">[[Рахмонберди Мадазимов]]</small></td>
    <td><small><div style="background-color:#fee8ab">[[Уринбой Рахмонбердиевич Рахмонов|Уринбой Рахмонов]]</small></td>
    <td><small><div style="background-color:#fee8ab"></small></td>
    <td><small><div style="background-color:#fee8ab"></small></td>
</table>
|population = 30,000,000
|region1    = {{UZB}}
|pop1       = 25,200,000 (2015)
|ref1       = <ref name=CIA-Uzbekistan>{{cite web |author=|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/uz.html|title=Population: 28,661,637 (шілде 2013 est.) [Uzbeks = 80%]|publisher=[[The World Factbook]]|work=Central Intelligence Agency (CIA)|accessdate=10 June 2013}}</ref>
|region2    = {{AFG}}
|pop2       = 2,799,726 (2013)
|ref2       = <ref name=CIA-Afghanistan>{{cite web |author=|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2119.html?countryName=Afghanistan&countryCode=af&regionCode=sas&#af|title=Afghan Population: 31,108,077 (шілде 2013 est.) [Uzbeks = 9%]|publisher=The World Factbook|work=Central Intelligence Agency (CIA)|accessdate=10 June 2013}}</ref>
|region3    = {{TJK}}
|pop3       = 1,210,236 (2013)
|ref3       = <ref name=CIA-Tajikistan>{{cite web |author=|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ti.html|title=Population: 7,910,041 (шілде 2013 est.) [Uzbeks = 15.3%]|publisher=The World Factbook|work=Central Intelligence Agency (CIA)|accessdate=10 June 2013}}</ref>
|region4    = {{KGZ}}
|pop4       = 980,000
|ref4       = <ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-worldfactbook/geos/kg.html#People CIA World Factbook – Kyrgyzstan]</ref>
|region5    = {{KAZ}}
|pop5       = 511,000
|ref5       = <ref>[http://www.newskaz.ru/society/20130515/5087880.html Свыше 11 млн казахов проживает в Казахстане.] ИА Новости-Казахстан.</ref>
|region6    = {{TKM}}
|pop6       = 260,000
|ref6       = <ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tx.html#People CIA World Factbook – Turkmenistan]</ref>
|region7    = {{RUS}}
|pop7       = 499,862
|ref7       = <ref name="Russia Census 2002">{{ru icon}} [http://www.perepis2010.ru/content.html?id=11&docid=10715289081463 Russia Census 2002]</ref>
|region8    = {{KSA}}
|pop8       = 300,000
|ref8       = <ref name="Russia Census 2002"/>
|region9    = {{PAK}}
|pop9       = 270,133
|ref9       = <ref>Rhoda Margesson (қаңтар 26, 2007). [http://www.fas.org/sgp/crs/row/RL33851.pdf "Afghan Refugees: Current Status and Future Prospects" p.7]. Report RL33851, [[Congressional Research Service]].</ref>
|region10    =  {{CHN}}
|pop10       = 124,800
|ref10       = <ref>[http://www.paulnoll.com/China/Minorities/China-Nationalities.html Chinese National Minorities<!-- Bot generated title -->]</ref>
|region11   = {{UKR}}
|pop11      = 22,400
|ref11      = <ref>[http://www.ukrcensus.gov.ua/eng/results/nationality_population/nationality_1/s5/?botton=cens_db&box=5.1W&k_t=00&p=100&rz=1_1&rz_b=2_1%20&n_page=6 State Statistics Committee of Ukraine: The distribution of the population by nationality and mother tongue]</ref>
|region12   = {{AUS}}
|pop12      = 80,000|region12   = {{USA}}
|pop13      = 15,960
|region14   = {{TUR}}
|pop14      = 45,000
|ref14      = <ref>[http://evrenpasakoyu.wordpress.com]</ref>
|region15   = {{MGL}}
|pop15      = 560
|ref15      = <ref>Census of Mongolia, slide# 23. http://www.toollogo2010.mn/doc/Main%20results_20110615_to%20EZBH_for%20print.pdf</ref>
|languages  = [[Өзбек тілі]]
|religions  = [[Ислам]] ( [[Әһл әс-Сунна|Сунни]])
|related    = [[Түркілер]]
}}
'''Өзбектер''' ({{lang-uz|O’zbek, O’zbeklar}}) — ұлт, [[Өзбекстан]] елінің негізгі халқы. Жалпы саны 30 млн-дай адам {{citation needed}} (2012). [[ТМД]] шеңберінде, соның ішінде [[Тәжікстан]]да, [[Қазақстан]]да, [[Қырғызстан]]да, [[Түрікменстан]]да көп тұрады. Солтүстік [[Ауғанстан]]да, [[ҚХР]]-да, т.б. алыс шет елдерде де өмір сүреді.

== Этногенез және тарихы ==
Антропологиялық жағынан ферғана-памир нәсіліне жатады, [[моңғол]] өңдесі аралас. Өзбектер этногенезіне [[Орта Азия]]ны мекендеген ежелгі [[соғды]]лық, [[хорезм]]дік, [[бактрия]]лық, [[ферғана]]лық тайпалар мен [[сақ]], [[массагет]] тайпалары аздап та болса өз үлесін қосты. Өзбектер ұлтының қалыптасуы ұзаққа созылды, оның құрамы үлкен үш топқа бөлінді:
* Бірінші топ — көгалды алаптардағы отырықшы халықтар арасындағы негізгі халық. Бұлардың басты белгілері ру мен тайпаға бөлінбейді, суармалы егіншілікпен, қолөнерімен, саудамен шұғылданады, қалалар мен ірі қыстақтарда тұрады. Өзбектердің бұл тобы Ташкенттің көгалды алқабы мен Парғана алқабында  мекендеген. Олар өзбек халқының қалыптасуына, көшпелі өзбек пен өзге де көшпелі тайпаларының отырықшылануына ықпал жасады. 
* Екінші топ — [[Мауераннахр]]ға моңғол дәуіріне дейін және [[Шыңғыс хан]] заманында ауып келген түркі-моңғол тайпаларының ұрпақтары ([[Қарлұқтар|қарлұқ]], [[барлас]], [[қалтатай]], [[моғол]], т.б.), бұлар отырықшы халыққа сіңіскен жоқ, жартылай көшпелі өмір сүріп, ру-тайпалық дәстүрлерін сақтап қалды. Олардың көпшілігі өздерін «түрікпіз» деп атады. 
* Үшінші топ — 15 ғ-дың аяғында Дешті Қыпшақтан ауған өзбек тайпаларының ұрпағы. «Өзбек» атауы осы тайпалармен бірге келді. Бұл тайпалар шежіре деректерінде «[[92 баулы өзбек]]» деп аталады. Бұлардың көпшілігі орта ғасырларда-ақ әбден белгілі болған [[қыпшақ]], [[найман]], [[жалайыр]], [[қаңлы]], [[қытай]] (хитай), [[қоңырат]], [[Маңғыттар|маңғыт]], [[дүрмен]], [[қатаған]], қырық, сарай, [[кенегес]], қият, құтты, [[Ұйғырлар|ұйғыр]], т.б. тайпалар мен халықтар еді.

Өзбектердің этнографиялық қалыптасуына (әсіресе Хорезмде) [[оғыздар]] да қатысты. 16 ғ-да [[Бұхар хандығы]], [[Хиуа хандығы]], 18 ғ-дың бас кезінде [[Қоқан хандығы]]ның құрылуы өзбектердің ұлт ретінде қалыптасуын ұзақ уақыт тежеді. Олар тек 20 ғ-да [[Кеңес Өкіметі|Кеңес өкіметі]] тұсында ғана ұлт ретінде қалыптасты. Кеңестік жүйе олардың әрбір аудандағы өзіндік мәдениетін бір арнаға күштеп түсірді.

Көпшілігі [[Ислам діні]]нің сүннит тармағын ұстанады.

== Мәдениеті ==
=== Шаруашылығы ===
Өзбектердің дәстүрлі кәсібі — егіншілік, сауда және ұсталық. Ірі қалаларда сауда, ұстаханалар, үлкен ауылды жерлерде қолөнер, ұсталықтың әр түрі (тігіншілік, зергерлік, тері илеу, сабын жасау, нан басу, тәтті шығару, т.б.) дамыды.

=== Отбасылық ғұрыптары ===
Жартылай көшпелі өзбектер туыстық жағдайды қатаң сақтаған. Қазіргі отбасылары шағын, бірақ та ұлдары үйленген соң әке үйі қасына таяу орнығады (бір-біріне көмектесіп тұру үшін), қарашаңырақта кіші баласы қалады. Әйелдер қоғамдық өмірге көп араласпайды.

=== Киім-кешектері ===
Ерлер жейде, шапан; әйелдер слан матадан тігілген көйлек, шапан киді. 19 ғ-дың аяғы мен 20 ғ-дың басында белге дейін келетін [[камзол]] да киген. Бас киім ерлерде – [[тақия]], жүн қалпақ, әйелдерде – [[орамал]]. Дәстүрлі аяқ киімі – тері етік, табаны жұмсақ мәсі, сыртынан галош киеді.

Әйелдер мен қыздар бірінші баласы туғанша шаштарын көрсетпей ұсақ етіп өріп қояды (кейде 40 жасқа дейін), егде әйелдер екі бұрымнан өреді.

=== Тағамдары ===
Өзбектердің негізгі тағамы өсімдік, сүт және сүт өнімдерінен жасалады. Сүйікті асы — [[палау]]. Басты сусыны шай, көбіне [[көк шай]].

== Тілі және жазуы ==
{{main|Өзбек тілі}}
Өзбек тілі — түркі тілдерінің оңтүстік-шығыс (ортаазиялық) тармағы, қарлұқ тілдері тобына жатады. Өзбек тілі бірнеше диалектіге бөлінеді. Олардың ең үлкені оңтүстік-шығыс пен қала тұрғындарының тілдік ерекшелігін қамтитын қарлұқ диалектісі, ол қазіргі ұйғыр тіліне ұқсас келеді.

Жазуы латын әліпбиіне негізделген.<ref>«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9</ref>

== Қазақстанда ==
2013 жыл  1 сәуірдегі мәлімет бойынша [[Қазақстан]]да 520 мыңға тарта өзбек тұрады. Олардың басым бөлігі [[Оңтүстік Қазақстан облысы]]нда мекендейді (87,9 %). Қазақстанда 81  дана өзбек мектептері жұмыс істейді. Өзбек тілінде газет-журналдар шығарылады. Қазақстан халықтары ассамблеясының құрамында өзбектердің ұлттық мәдени орталық жұмыс істейді.

== Дереккөздер ==
<references/>

[[Санат:Түркі халықтары]]
[[Санат:Өзбектер]]
[[Санат:Өзбекстан этникалық топтары]]
[[Санат:Ауғанстан халықтары]]
[[Санат:Қазақстан этникалық топтары]]
[[Санат:Қырғызстан этникалық топтары]]
[[Санат:Тәжікстан этникалық топтары]]
[[Санат:Түрікменстан этникалық топтары]]
[[Санат:Ресей халықтары]]
[[Санат:Қытай этникалық топтары]]
[[Санат:Түркия этникалық топтары]]