Әбдуәли Туғанбайұлы Қайдар бетінің бастапқы мәтінін қарау

{{Ғалым
 |Есімі   = Әбдуәли Туғанбайұлы Қайдар  
 |Шынайы есімі           =
 |Суреті                 = 
 |Сурет ені              = 
|Туған күні           = 13.12.1924
 |Туған жері           = [[Алматы облысы]] {{туғанжері|Еңбекшіқазақ ауданы|Еңбекшіқазақ ауданында}} [[Талдыбұлақ (Еңбекшіқазақ ауданы)|Талдыбұлақ ауылы]]
|Қайтыс болған күні     = 
 |Қайтыс болған жері     = 
 |Азаматтығы             = {{USSR}}<br />{{flag|Kazakh SSR|SSR|name=Қазақ КСР}}<br />{{KAZ}}   
 |Ғылыми аясы            = [[Лексикология]], [[Диалектология]], [[Этнолингвистика]], [[Тіл саясаты]] және түркі тілдерінің тарихы мен мемлекеттік тіл мәселелері  
 |Жұмыс орны             =   
|Ғылыми дәрежесі        = [[Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясы]]ның [[Академик|Академигі]]. [[Филология|Филология ғылымының докторы]], [[профессор]]
 |Сыйлықтары             =  
|Альма-матер             = [[Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті]]
 |Ғылыми жетекші         = 
|Марапаттары            =  
{{{!}} 
{{!}}{{Отан ордені}}{{!}}{{!}}{{1 дәрежелі Достық ордені}}	 
{{!}}}
{{{!}} 
{{!}}[[Сурет: Order of Glory Ribbon Bar.png|40px|3 дәрежелі Даңқ Ордені]]{{!}}{{!}}[[Сурет:Order_gpw1_rib.png|40px|Отан соғысы 1ші дәреже]]{{!}}{{!}}[[Сурет:Order_gpw2_rib.png|40px|Отан соғысы 2ші дәреже]]{{!}}{{!}}[[Сурет: Order redstar rib.png|40px|Қызыл жұлдыз ордені]]
{{!}}}
{{{!}} 
{{!}}[[Сурет: Order redstar rib.png|40px|Қызыл жұлдыз ордені]]{{!}}{{!}}{{Халықтар Достығы ордені}}{{!}}{{!}}[[Сурет:100 lenin rib.png|40px|Ленин 100 жыл]]{{!}}{{!}} [[Сурет:VeteranLaborRibbon.png|40px|КСРО Еңбек ардагері медалі]]
{{!}}}
{{{!}} 
{{!}}[[Сурет: Defmoscow rib.png|40px|Москваны қорғағаны үшін]]{{!}}{{!}} [[Сурет:30 years of victory rib.png|40px|ҰОС 30 жыл медалі]]{{!}}{{!}}[[Сурет:40 years of victory rib.png|40px|ҰОС 40 жыл медалі]]{{!}}{{!}} [[Сурет:50 years of victory rib.png|40px|ҰОС 50 жыл медалі]]
{{!}}}
{{{!}} 
{{!}}{{Астана медалі}}{{!}}{{!}}[[Сурет:70 victory rib.png|40px|ҰОС 70 жыл медалі]]{{!}}{{!}}{{ҚР тәуелсіздігіне 20 жыл медалі}}		
{{!}}}
{{{!}} 
{{!}}{{Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері}}  
{{!}}}
}}
'''Әбдуәли Туғанбайұлы Қайдар''' ([[13  желтоқсан]] [[1924 жыл]]ы, [[Алматы  облысы]] [[Еңбекшіқазақ ауданы]] [[Талдыбұлақ (Еңбекшіқазақ ауданы)|Талдыбұлақ ауылы]]нда туған) — [[ғалым]]. Ұлы Отан соғысының ардагері. [[Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері|Қазақ ССРнің Еңбегі сіңген ғылым қайраткері]]. [[Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясы]]ның [[Академик|Академигі]]. [[Филология|Филология ғылымының докторы]], [[профессор]]. [[Қазақ тілі қоғамы|Халықаралық Қазақ тілі қоғамының президенті]]. [[Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов|Ш.Уәлиханов атындағы мемлекеттік сыйлықтың иегері]]. [[Еңбекшіқазақ ауданы|Еңбекшіқазақ ауданының Құрметті азаматы]]. Түркітану ғылымының көрнекті өкілдерінің бірі. 

==Толығырақ==
* Әбдуәли Туғанбайұлы [[1924 жыл]]ы [[13 желтоқсан]]да [[Алматы  облысы]]ның [[Еңбекшіқазақ ауданы]], [[Талдыбұлақ (Еңбекшіқазақ ауданы)|Талдыбұлақ ауылы]]нда дүниеге келген.
* 1941 – 1946 жылдары [[екінші дүниежүзілік соғыс]]ына қатысқан ардагер майдангер.
* 1951 жылы [[Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті]] (бұрынғы Киров атындағы Қазақ мемлекеттік иниституты)ның филология факультетін бітірген.
* 1951 – 1954 жылдары [[Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясы]]ныда асперантурасын бітірген.

==Еңбек жолы==
* 1954 – 1995 жылдары [[Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясы]]нда тіл бөлімі иниститутында 
* Ұйғыр-дүнген мәдениетінің секторында  кіші ғылыми-қызыметкері;
* Шығыстану иниститутында аға ғылыми-қызыметкері;
* 1961 – 1963 жылдары Ұйғыр филология бөлімінің меңгерушісі;
* 1967 – 1978 жылдары Директордың ғылыми жұмыстары жөніндегі орынбасары;
* 1978 – 1995 жылдары Институт директоры т.б лауазымды қызыметтерін абыроймен атқарды;
* 1995 жылдан осы иниститутың құрметті директоры.

==Ғылыми шығармашылығы==	
Қайдар – жарты ғасыр бойы қазақ және ұйғыр тілдері мен жалпы және салыстырмалы [[түркітану]] мәселелерін зерттеумен шұғылданды. Оның жалпы түркітану ғылымына, оның ішінде, әсіресе, қазақ тіл білімі мен [[ұйғыртану]] саласына қосқан нақтылы үлесі мен сіңірген еңбегі жеке [[монография]], оқулық, [[сөздік]],  [[жинақ]], [[мақала]] түрінде 400-ден астам (жалпы көлемі 600 б.т.) ғылыми зерттеулерде көрініс тапты. Ғалымның тіл білімі саласындағы еңбектері былайша жіктеледі: 
* қазақ тіліне қатысты; 
* ұйғыр тіліне қатысты; 
* өзге тілдерге қатысты. 

Қайдардың жалпы түркітану әлеміндегі, оның ішінде қазақ және ұйғыр тіл біліміндегі ғылыми бағыттары тіл білімінде қалыптасқан құрамдық салаларға сәйкес: 1) [[лексикология]], 2) [[диалектология]], 3) [[этнолингвистика]], 4) [[тіл құрылысы]], 5) [[түркітану]] және [[алтаистика]], 6) [[ғылым тарихы]]; 7) [[тіл саясаты]]; 8) [[оқулық]], т.б. болып бөлінеді. Сондай-ақ, [[лингвистика]] салалары мен оларға тікелей қатысты: [[сөзтану]], [[этимология]], [[ономастика]], [[терминология]], [[семасиология]], [[фразеология]], т.б. жеке тараулардан тұрады. Бұл тараулардан туындайтын тақырыптар (30-ға жуық), моносиллабтар құрылым-құрамы, [[синкретизм]] құбылысы, [[гомогенді омонимдер]], [[плеоназмдар]], қос сөздер, [[еліктеуіш сөздер]] (имитативтер), өлі түбір, сөзжасам үлгілері, фонетикалық заңдылықтар, әдеби норма, стиль, т.б. қамтиды. Қайдар қоғамдық қызметтегі қайраткерлігімен де танылды. Елдегі тіл саясатына белсенді араласып, қазақ тілінің мемлекеттік деңгейде қолданылуына қатысты ой-пікірлерін үнемі білдіріп келеді.

==Мемлекеттік Марапаттары==
* 1944 жылы КСРОның ІІІ дәрежедегі «Даңқ» Орденімен марапатталған.
* 1984 жылы «Халықтар Достығы» Ордені;
* 1985 жылы «Ұлы отан соғысы» ІІ дәрежелі, І дәрежелі Ордені;
* КСРОның «Қызыл Жұлдыз» Орденімен екі мәрте марапатталған.
* 1971 жылы [[Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов|Ш.Уәлиханов атындағы мемлекеттік сыйлықтың иегері]];
* 1971 жылы [[Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі|Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің «Құрмет» Грамотасы]]ның иегері;
* 1982 жылы [[Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері|Қазақ ССРнің Еңбегі сіңген ғылым қайраткері]] құрметті атағы берілді.
* 1984 жылы «Қазақ ССРнің Халық ағарту ісінің Үздігі» құрметті атағы;
* 1989 жылы «Қазақ әдебиеті» газетінің арнайы сыйлығының лауреаты;
* 1997 жылы тәуелсіз Қазақстанның ең жоғарғы мемлекеттік марапаты «[[Отан ордені]]» мен марапатталды.
* 1998 жылы Түркия Мемлекеттінің мемлекеттік марапаты «Құрмет белгісі» Орденімен марапатталды.
* Халықаралық қазақ тілі қоғамының «Ана тілі айбары» құрметті белісі;
* «Қазақ тілінің жанашыры» құрмет белгісі;
* КСРОның және басқада мемлекеттердің бірнеше құрмет белгілерімен, медалдарымен марапатталған;
* 2014 жылы елбасының қолынан жоғарғы мемлекеттік марапат І дәрежедегі «[[Достық ордені]]» мен марапатталды;
* [[Еңбекшіқазақ ауданы|Еңбекшіқазақ ауданының Құрметті азаматы]];
* Елбасының жарлығымен [[Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері]] құрметті атағымен марапатталған.

==Ғылыми атақтары==
* 1970 жылы [[Филология|Филология ғылымының докторы]]; 
* 1972 жылы [[профессор]] (құрметті ғылыми атақтары) берілген;
* 1983 жылдан [[Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясы]]ның [[Академик|Академигі]]; 
* 1989 жылдан Мұстафа Ата түрік атындағы Түркия ұлтттық ғылым академиясының құрметті академигі;
* 1991 жалдан Башқұртстан ғылым академиясының құрметті академигі.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
{{wikify}}

[[Санат:Қазақ тілін зерттеушілер]]
[[Санат:Түркітанушылар]]
[[Санат:Қазақстан филологтары]]
[[Санат:Қазақстан ғалымдары]]
[[Санат:Профессорлар]]
[[Санат:Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткерлері]]
[[Санат:Қазақстан Ұлттық ғылым академиясы академиктері]]
[[Санат:Ұлы Отан соғысының қатысушылары]]
[[Санат:Даңқ орденінің иегерлері]]
[[Санат:Қызыл жұлдыз орденінің иегерлері]]
[[Санат:I дәрежелі Отан соғысы орденінің иегерлері]]
[[Санат:II дәрежелі Отан соғысы орденінің иегерлері]]
[[Санат:Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті түлектері]]
[[Санат:Лениннің туғанына 100 жыл медалінің иегерлері]]
[[Санат:Еңбек ардагері медалінің иегерлері]]