Ұлы жасақ бетінің бастапқы мәтінін қарау

'''Яса''' – [[әскер]]и - [[құқық]]тық заңдар жинағы. 1206 жылы [[Шыңғысхан]]ның басқаруымен өткен [[түрк]]і - [[моңғол]] [[ақсүйек]]терінің құрылтайында құрастырылған;<ref>«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, X том</ref>

'''Яса''' — [[Шыңғысхан]] тұсында қабылданған моңғолдардың әдет-ғұрып зандарының жинағы. 13 ғасырдың басында [[моңғол|моңғол мемлекетінің]] құрылуы мемлекетті баскару үшін ортақ, жазбаша баянды етілген құқыктық нормалар мен заң ережелерін әзірлеу қажеттігін туғызды. Жаңа жағдайларға сай келетін, кодификацияланған әрі өзгерістерге ұшыраған әдеттегі құқык осы мақсатқа орайластырылды. [[Заң]]дар мен [[ереже]]лердің бұл жиынтығы Шыңғысханның "Ұлы ясасы" деген атқа ие болды. Яса (неғұрлым толық формасы ясак, моңғол дзасак) "[[қаулы]]", "заң" дегенді білдіреді. [[Жувейни]]дің айтуы бойынша, Шыңғысханның зандары мен қаулылары орамаларға ("[[тұмар]]") жазылып, Ясаны терең білетін неғұрлым беделді ханзадаларда сақталған. Яса түпнұсқада сақталмаған және үзінділер мен мазмұны қысқаша баяндаулар түрінде ғана белгілі.<ref>Отырар. Энциклопедия. – Алматы.
«Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2</ref>

'''Ұлы жасақ''' — [[Шыңғысхан]] тағайындаған заңдар кодексі.

Ұлы жасақтың кейбір баптары:
# Нәпсіқұмар, оның әйелі бар-жоқтығына қарамастан, ешбір ерекшеліксіз өлім жазасына кесіледі.
# Кімде-кім қасақана өтірік айтса, біреудің ізіне түсіп аңдыса немесе келіспей тұрған екеуінің біреуіне барып жақтасса, ол өлім жазасына кесіледі.
# Кім суға немесе күлге дәрет алса, ол да өлім жазасына кесіледі.
# Кім тауар алып, ақысын қайтара алмаса, тағы да тауар алып, ақысын қайтара алмаса, ол үш мәртеден соң өлім жазасына кесіледі.
# Кім тұтқынға рұқсатсыз тамақ пен киім берсе, ол өлім жазасына кесіледі.
# Кім қашқан құлды немесе тұтқынды тауып алып тұрып, иесіне қайтармаса, өлімге бұйырылады.
# Кімде-кім ас ішіп жатқан адамдардың қасынан өтсе, аттан түсіп, олармен бірге ауқаттануы тиіс, ал аналар бұған қарсылық көрсетпеуге міндетті.
# Әбу Әлидің ұрпақтары мен үрім-бұтағы, сол сияқты [[Құран]] оқушы факирлер және заңгерлер, емшілер, ғұлама ғалымдар, дәрәуіш-кезбелер, азаншылар алым-салықтардан азат етіледі.
# Әскерлер соғысқа кеткенде, әйелдер ерлердің жұмысын істеуі міндетті.
# Егер әмірлердің бірі кінәлі болып, қаған жаза қолдану үшін оған шені ең төменгі қызметкерді жіберген күннің өзінде ол қарсыласпай, хан бұйырған жазаны құлдық ұра қабыл алуы тиіс.
# Әрбір адам діндердің кез-келгенін құрметтей білуге тиісті.
# Мемлекет ішіндегі жай-жағдаяттардан дер кезінде хабардар болып отыру үшін нояндар мен сұлтандар байланыс жүйесін жолға қоюға міндетті.
# Кісі өлтірген қылмысы үшін [[мұсылмандар|мұсылманға]] қырық алтын теңге (балаш), [[қытайлықтар|қытайлыққа]] бір есек түрінен құн төлеп құтылуға рұқсат етіледі.
# Кімнен ұрланған жылқы табылар болса, ол атты иесіне тоғыз жылқы қосып қайтаруға міндетті.
# Кәнизактан туған балалар заңды болып есептелінеді һәм әкесінің бұйрығы болған жағдайда дүние-мүліктен енші алуға құқылы. Дүние, мүлікті бөлу былайша жүзеге асырылады: жасы үлкеннің үлесі де үлкен, кішісі әке шаруашылығын иемденіп қалады. Балалардың үлкенді-кішілі жолдары олардың шешелерінің жол-жоралғысына қарай анықталады. Әйелдердің жол реті некеге тұру уақытына орай белгіленеді.
# Әкесі өлген жағдайда оның мұрасына баласынан басқа адамның қақысы жоқ.
# Ешкімнің де нояндар мен сұлтандар және басқа да шонжарлардың Жалпы кеңесте алдын-ала сайлауынсыз қаған жариялануға құқы жоқ. Мұндайда өлім жазасына бұйырылады.
# Хан тұқымынан бөтен былайғы жұрттың құрметті лауазымға ие болуға қақысы жоқ.

==Сілтемелер==
* [[Әскер]]  
* [[Құқық]]  
* [[Шыңғысхан]]
== Дереккөздер ==
<references/>

{{wikify}}
{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:Әскери іс]]
[[Санат:Қазақстан тарихы]]


{{stub}}