Қара өрік бетінің бастапқы мәтінін қарау

[[Сурет:Bluebyrd plum.jpg|right|thumb| alt=A.|170 px|[["Қара өрік"]]]]

'''Қара өрік''' (Armeniaca dasycarpa) — [[жеміс]]інің түсі қара-көк немесе қара-күрең, дәмі қышқылдау болады. Қара өрік — биіктігі 5—12 м, құрамында 17%- дай қант, 0,4—1,4% органикалық қышқыл, каротин, С витамині бар, жемісі сүйекті. Жеуге жарамды, жемісінен тосап, джем, [[повидло]], шырынсу, [[маринад]] дайындалады, ал дәнінің құрамында 30%-ға дейін [[май]] бар. Жемісінен шарап алынады.<ref>Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: К54 Қоғамдық тамақтандыру.— Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007. — 232 бет.ISBN 9965-36-414-1</ref>

Барлық жерде дерлік өседі. Оның [[Солтүстік Қазақстан облысы|солтүстік]] жартышардың қоңыр салқын ендігінде 32 түрі, ал КСРО-да 7 түрі — [[шомырт]], [[алша]], үй өрігі, [[Уссурийск|уссурийлік]], [[Симон өрігі]], үйеңкі өрігі, Қазақстанда жабайы 4 түрі (оның бәрі қолдан отырғызылады) кездеседі. Өнеркәсіптік ең маңыздылары — үй өрігі немесе кәдімгі өрік. Сондай-ақ қара өрік сорттарының ішінде венгерка, ренклод, жұмыртқа өрік, қара-көк өрік және мирабели сияқты түрлері ерекше белгілі. Алша және уссурийлік өріктердің де шаруашылықтық маңызы зор. Көп аудандарда жабайы өрік — шомырт кең тараған. Өрік құрамында 21% қант, органикалық қышқылдар, азоттық және [[пектинд]]ік заттар, [[витаминдер]] (Ві Вг С, каротин т. б.), минералдық тұздар бар. Өріктің әр түрлі сорттары орталық ендікте [[тамыз]]дың ортасынан [[қыркүйек]]тің ортасына дейін, оңтүстікте — [[шілде]]нің басынан [[қазан]]ның аяғына дейін пісіп жетіледі. Өріктің барлық сорттарын (ренклодтан басқа) әбден пісіп-жетілгенде жинап алады. [[Ренклод]]ты шала піскенде жинайды. [[Температура]] 0˚С градус шамасында және ауаның салыстырмалы [[Ылғалдылық|ылғалдылығы]] 95% кезінде ерікті 2—3 апта сақтауға болады.

== Венгерка ==
Ең жақсы және кең тараған сорттары: ''үй Венгеркасы'' немесе кәдімгі [[Венгерка]] (өрік), италиян Венгеркасы, Ажан Венгеркасы, Бюль (Бюлерталь) Венгеркасы, Вангенгейм Венгеркасы, күлгін түстес Венгерка. Венгерка тобына Қырымда өсетін жергілікті [[жүзім]]-[[өрік]] сорты да жатады. Венгерка жемісі қызыл немесе қошқыл күлгін түсті. [[Дөңгелек]] немесе сопақ — [[жұмыртқа]] пішінді болады, сүйегі оңай ажыратылады. Жеміс еті тығыз, тәтті келеді. Венгерка жақсы сақталады және ұзақ жерге тасымалдауға шыдамды. Жаңадан жиналған күйінде [[компот]], [[қайнатпа]], [[повидло]], [[джем]], [[желе]], [[пастила]] (қақ), [[маринад]] жасауға пайдаланылады, тоңазытылады, ал кейбір сорттарын, мысалы, италиян Венгеркасын келтіруге болады.

== Ренклод ==
Оңтүстік аудандарда көк Ренклод, Альтан Ренклоды, Баве Ренклоды т.б. сорттары өсіріледі. Ренклодқа И. В. Мичурин шығарған Орталық аудандарда өсірілетін шомырт Ренклод, [[колхоз]]дық Ренклод т.б. [[өрік|өрік сорттары]] кіреді. Дәмі ең тәттілерінің бірі және неғұрлым кең тараған түрі — көк [[Ренклод]]. Жемісі дөңгелек пішінді, түсі көк, сары немесе күлгін, жеміс еті тығыз, шырынды, тәтті. Көбінің сүйегі оңай ажыратылады. Ренклодтың піскен жемістері тасымалдауға және сақтауға келмейді. Жаңадан жиналған кезінде [[қайнатпа]], [[компот]], [[повидло]], [[желе]] қайнатуға пайдаланылады.

'''Мирабель'''—жемістері ұсақ (көбінесе сары), пішіні [[дөңгелек]] немесе сопақша. [[Жеміс]] еті тығыз, қанты көп. Сүйегі оңай ажыратылады. [[Қайнатпа]], [[компот]] т.б. жасауға пайдаланылады.

'''Алша''' — көбінесе оңтүстік аудандарда кең тараған, орталық ендікте сирек кездеседі. Қазақстанда оны «согдий өрігі» деп те атайды. Бұтақтары жіңішке тікенекті, биіктік 2—8 м. Ақ гүлінің диаметрі 2 сантиметрдей. Жеміс түстері сары, қызғылт, ашық қызыл болып, дәмі қышқылтым-тәтті, қабығы ащылау келеді. Сүйегі жеміс етінен ажыратыла бермейді. Негізінен [[Иран]], [[Кіші Азия]], [[Балпан]] түбегінде, [[КСРО|Совет Одағында]] — Кавказда, Тянь-Шань тауларында, Копет-Дагта, Памир-Алтайда өседі. Қазақстанның оңтүстігі мен [[Қырғызстан]]да жүздеген гектар жерді алып жатыр. Грек жаңғақтары, алма бақтарының етегінде, үйеңкі және бұталар мен араласа жабайы жеміс тұқымдарының арасында өседі. Неғұрлым жылылықты ұнататындықтан, [[республика]]мыздың оңтүстігінде ғана (Іле Алатауының Қарақоңыз өзені алқабына дейін) табиғи түрде отырғызылады. [[Согдий алшасы]] ерте гүлдеп, кештеу жапырақтайды. Алша топырақ таңдамайды, тастақты, тұзды және шайынды, қара топырақты жерлерде жақсы өседі, шөлге төзімді, 100—120 жыл жасайды. [[Алша|Алша жемісінің]] қанттылығы —3,6 — 3 , 5% ; қышқылдығы—1,4—4,6%, пектиндік заттар—1,6—2,9%, С витамині—2,7 —19,25 мг процент. Жемісінен көбіне желе жасалады. ІПырынын бояуға қосады. Жемісін негізінен қайнатпа, компот, повидло, шырын, т.б. жасауға пайдаланады. Сүйек дәнінде 42% өсімдік майы бар, дәмі тәтті. Дәнінен стерильденген қаймақ сияқты паста жасауға болады. Кавказда алшадан әр түрлі тағамдар әзірленеді. Мысалы, .бұл жерлерде [[алша]] левашы кең тараған тағамдардың бірі болып есептеледі, Алтайы күнге кептірін, сықпа құрт сияқты немесе дөңгелектеп жасайды. Бұл жағдайда алшаның барлық дәмдік және диеталық қасиеттері толық сақталады. [[Леваш]] әр түрлі тағамдарға қоспа ретінде, әсіресе етке, сондай-ақ самса арасына салуға таптырмайтын жеміс. [[Алша|Алша жемісін]] [[Емдік тағам|емдік өсімдік]] ретінде де жинайды. Оның тұнбасымен [[тамақ]] және [[асқазан аурулары]]н емдейді, құрқұлақ ауруына да қарсы қолданады.
== Уссурий өрігі ==
[[Қиыр Шығыс]]та және [[Сібір]]де тараған. Өнімділігімен және аязға төзімділігімен (—55˚С аязда үсімейді) ерекшеленеді. Жемісі басқаларына қарағанда ұсақ, сопақша және [[дөңгелек]] пішінді. Кейбір сорттарының жемісінің өн бойында ойық сызығы бар. [[Жеміс]] еті көкшілтім немесе ашық сарғыш түсті, шырынды, дәмі қышқылтым-тәтті, көбінесе қышқыл. Жемісін негізінен қайнатпа, джем, сироп қайнатуға пайдаланады.

== Шомырт ==
'''Шомырт''' (терн, тікенді бұта өрігі)— құнарлы топырақта, климаты жұмсақ жерде ағаш түрінде, ал құнарсыз топырақты, климаты салқын аудандарда бұта түрінде өседі. Қазақстанда [[ЖОҢҒАР АЛАТАУЫ|Жоңғар]], [[Іле Алатауы|Іле Алатауларында]], Кетім қыраттарында, [[Тянь-Шань таулы өлкесі|Тянь-Шань тауының]] батысында бөлек-бөлек топ болып, кейде орман шетінде жеке-жеке өсе береді. Көбінесе тау аңғарларында жақсы тамырланып, көктейді. Қабығы қызыл сұр, жапырағы дөңгелек, жұмыртқа пішіндес, түсі қоңыр жасыл, сағағы жіңішке. Гүлдері ақ немесе қызғылт. Жапырақтанбай тұрғанда-ақ (сәуір, мамыр) гүлдейді. Жемісі өскен ауданына байланысты маусым-тамыз айларында піседі. Жеміс еті көкшілдеу, қышқылтым, кейде ауыз қуырардай ащы. Ең дұрысы қатал бастаған кезде жинау. Піскен уақытында жиналған жемісі 10—15 күн сақталады. Оларды кептіріп, компот, сірке қышқылын жасауға пайдаланады. Жапырақтарын шайға салады. Шомырт өте тез өседі. Тамыр жүйесі тарала кең жайылып, тереңге кетеді. [[Топырақ]] таңдамайды. Жылылықты ұнатады, аязға шыдамсыз. Жеміс құрамында 6,55— 7,07% қант (глюкоза және фруктоза тең мөлшерде дерлік, сахароза жоқ) және 0,8—1,7% алма қышқылы бар. Құрамында иілік заттар да мол. Сондықтан жемісі мен тамырынан бояулық заттар алынады. Сүйек дәні өсімдік майына (37%-ке дейін) бай, ащы бадам майын дайындау өндірісіне жіберіледі. [[Медицина]]да шомырт гүлдері (сондай-ақ жеміс және қабық шырындары) іш өткенде және [[неврологиялық ауру]]ларды емдеуге қолданылады. 
== Өрік шырынын алу әдісі ==
Әбден пісіп - жетілген, соғылып, зақымдалмаған [[жеміс]]тер таңдап алынады. Олардың [[сағақ]]тарын тазартыл, жақсылап жуады. [[Су]]ы толық сорғыған соң [[жеміс]]ті ішіндегі сүйегінен ажыратады. 2 кг өрікке 1 стакан су құйып, 10 минут қайнатады. Піскенде металл тор үстіне салып езеді. Езілген өрік үстіне қант салып (1 л сирбпқа 250 г қант) сироп жасалады. Алынған қосындыны тағы 10 минут қайнатады. Осы күйінде ыстық су буына ұстап жылытылған шыны банкаларға онша толтырмай су құяды. Ішіндегі [[су]]ының [[температура]] 70˚С кастрюльге банкаларды қойып (банка 0,5 л болса —15 минут, 1 литрлікті 20 минут қайнатып) стерилдейді. Одан кейін [[банка]]лардың аузын жылдам жауып, суыту керек. [[Өрік]] шырынын стерилдемей-ақ жасауға болады. Ол үшін [[Қайнату|қайнатылған]] шырынды жылытылған банкаларға құйып, аузын тез жақсылап жауып, 10 минут орап қояды. Одан кейін [[салқындату|салқындатады]].<ref>Шаңырақ : Үй-тұрмыстық энциклопедиясы. Алматы : Қаз.Сов.энцикл.Бас ред., 1990 ISBN 5-89800-008-9</ref>

== Дереккөздер ==
<references/>

== Дереккөздер ==
<references/>

{{wikify}}
[[Санат:Раушангүлділер]]
[[Санат:Сөздік]]
[[Санат:Тұрмыс]]
{{stub}}