Қазақ этногенезінің түркілік кезеңі бетінің бастапқы мәтінін қарау

'''Қазақ этногенезінің түркілік кезеңі''' - [[Қазақстан]] және көршілес аймақтардың ортағасырлық [[этнос]]тық тарихы [[түркілер]]дің тарихымен байланысты. Қазақстан жерінде түркі тектес, [[Түркі тілдері|түркі тілдес]] [[тайпа]]лардың көне заманда да болған. Бірақ нағыз түркілердің этностық тарихы б.з. [[V ғасыр]]ынан басталады. Егер түрік деген атау V ғасырдан бастап пайда болса, онда: ''"Одан арғы дәуірлердегі тайпаларға қалай түркі тектес, түркі тілдес деген сипат береміз?"'' деген заңды сұрақ тууы мүмкін. Мұны былай түсіну керек. Б.з. V—[[VIII ғасыр]]ларының арасы түркі тайпаларының пайда болып, қалыптасу дәуірі. Ал [[Алтай тілдері|Алтай тіл тобына]] жататын түркі тілінің пайда болуы түркі атын алған кейінгі тайпалардан кемінде 1 мың жыл бұрын болған.

===Көне түріктердің шығуы=== 
Түрік [[этноним]]і алғаш рет қытай [[жылнама]]ларында [[542]] жылы аталады. [[Қытай]] жылнамалары ''түркілерді [[ғұндар]]дың ұрпағы'' деп атаған. Бастапқы кезде түркі деген сөз түркі тілдес көшпелілердің ішіндегі басқарушы [[ақсүйек]] [[ру]] өкілдеріне ғана қатысты болды. Содан кейінгі кездерде ''түркі'' деген атау [[Саясат|саяси]] мәнге ие болды. Түркі деп түркілердің қол астында болған өзге тайпалар да атала бастады. [[VIII ғасыр]]дың ортасынан бастап түркі деген атау біраз уақытқа дейін жазба деректерде аталмайды. Бұл кезде түркі деген жалпы атаудың орнына жекелеген түркі тектес тайпалардың аты ''([[Теле тайпалары|теле]], [[Қырғыздар|қырғыз]], [[Тоғыз-Оғыз|тоғыз-оғыз]], [[Ұйғырлар|ұйғыр]], [[Қарлұқтар|қарлұқ]], [[қыпшақ]])'' аталады. Түркі атауы [[X ғасыр]]да қайта тарихи аренаға шығады. [[Қашқар]]дағы, [[Баласағұн|Баласағүндағы]] хандар ([[қаған]]дар) өздеріне тағы да түркі деген этностық атау таңады. Түркі деген атау сол замандағы [[Арабтар|араб]] [[География|географтарының]] да еңбектерінде кездеседі. Осы ортағасырлық түрік атауы Кіші [[Азия]] жеріне барып қоныстанып қалған оғыз тайпасының бір бөлігінің ұлттық мемлекеттік атауына айналды. Ол — ''[[Түркия]], Түрік мемлекеті.''

Тарихи аренаға алғаш шыққан түркі тайпаларының бірі — ''теле''. Олар қазіргі [[Моңғолия]] жеріндегі [[Гоби|Гоби шөлінің]] солтүстігінен батыста [[Тянь-Шань]] тауына дейінгі жерлерді жайлаған. Телелер одағына 15 тайпа кірген.

Түріктер өзінің шығу тегін ''[[ашын]]'' тайпасымен байланыстырады.

===Түрік қағанаты, Түркеш, Қарлұқ кезеңдері=== 
{{main|Түрік қағанаты|Түркеш қағандығы|Қарлұқ қағанаты}}
Түріктер [[552]] жылы Солтүстік [[Моңғолия]] жерінде [[Түрік қағанаты]]н құрды. Оның алғашқы қағандары [[Бумын қаған|Бумын]], [[Қара Ыссық қаған|Қара қаған]], [[Муган Хан|Мұқан қағандар]] еді. Осы қағандардың тұсында көршілес жуан-жуан тайпалары бағындырылды. Мұқан қаған тұсында бүкіл Ішкі Азия, Оңтүстік [[Сібір]] жері, Оңтүстік-Батыс
[[Маньчжурия|Манчжуриядағы]] [[қидандар]], [[қарақытайлар]], [[Тува]] жерінде [[Енисей]] қырғыздары бағындырылды. [[Істемі|Істеми каған]] тұсында түріктер батысқа қарай жылжып, [[Жоңғария]] жерін, Қазақстанның, [[Орталық Азия]]ның шығыс аймақтарын бағындыра бастады. [[VI ғасыр]]дың екінші жартысына қарай түріктер бүкіл Қазақстан жерін, Орталық Азияның біраз бөлігін бағындырып, [[Қара теңіз]] жағалауына дейін жетті.

[[582]]—[[603]] жылдары Түрік мемлекетінде ыдырау үдерісі жүрді. 603 жылы Түрік қағанаты [[Шығыс түрік қағанаты|Шығыс]] және [[Батыс түрік қағанаты|Батыс Түрік қағанаттарына]] бөлінді.

''Шығыс Түрік қағанатының'' жұрты көк түрік, ал ''Батыс Түрік қағаиатының жұрты'' "[[он оқ бодун]]" — "он оқ елі" аталды. Алдында қидан елін, Енисей қырғыздарын басып алған Шығыс Түрік қағанаты, [[711]] жылғы [[Инел қаған]] мен оның бас колбасшысы [[Тоныкөк]]тің тұсында түркештерді өзіне кқаратты. Бұдан соң [[716]] жылы [[Білге қаған]]ның тұсында түріктер қытай әскерлеріне үлкен соққы берді.

Батыс Түрік қағанаты да өзіне жаңа жерлер мен жаңа елдерді жаулап алып жатты. Олар [[588]] жылы [[Еділ]] бойын, [[Орал тауы]]ның бергі бетіндегі елдерді, Орталық Азияның біраз бөлігін өздеріне бағындырып алды.

[[VII ғасыр]]дың аяғына қарай түркі тайпаларына жататын түркеш тайпасының күшеюі байқалды. [[Шу (өзен)|Шу]] мен [[Іле]] өзендерінің аралығында қоныстанған түркештер [[VI ғасыр]]дан бастап Батыс Түрік қағанатына кірген. Олар: 
# ''қара түркештер'', 
# ''сары түркештер'' болып екіге бөлінді.

Сонымен түркештер VII ғасырдың соңында Шаш (қазіргі [[Ташкент]]) қаласынан бастап, [[Тұрпан]]ға, [[Бесбалық]]қа дейінгі жерді бағындырды.

[[VIII ғасыр]]дың екінші жартысында Оңтүстік-шығыс және Шығыс Қазақстан жеріне [[Қарлұқтар|қарлұқ тайпалары]] келді. Қытай деректері оларды түркі тайпаларына қоспайды, тек түріктер бағындырған тайпа деп есептейді. Дегенмен қарлұқтардың түркі тілдес, түркі тектес тайпа екендігін кейбір қытай деректері көрсетеді. Олар бұрынғы Батыс Түрік қағанатының жерінде билік құрды. Бұрынғы Батыс Түрік қағанатының, одан соң түркештердің орталығы болған [[Суяб]], [[Талас]] қалалары олардың орталығына айналды. Қарлұқтар үш үлкен — ''болат, шығыл, ташлық'' деген тайпаларға бөлінді.

Түркештер заманында, одан кейін қарлұқтар заманында Орталық Азияның біраз жерлерін [[арабтар]] жаулап алған еді. Олар арабтармен әр кез соғысып отырды. [[751]] жылы арабтар мен қарлұқтар бірігіп, [[Талас өзені]]нің бойында қытайларға қатты соққы берді. Сөйтіп, [[Жетісу]] мен Орталық Азия қытайлардан азат етілді.

[[756]] жылы қарлұқтар түркештерді толық жеңіп, Оңтүстік-шығыс Қазакстанда өзінің толық саяси билігін құрды. Осы кезеңде, бұдан кейінгі онжылдықтарда да қарлұқтардың бірден-бір қарсыластары шығыстағы тоғыз-оғыздар болды. Олар кейіннен Шығыс Түркістанның батыс бөлігін, Жетісудың біраз жерін қарлұқтардан тартып алды. Тоғыз-оғыздардың құрамына кіретін ягма, сеянто тайпалары Шығыс Қазақстан жерінде билік құрды.

VIII ғасырдың соңына қарай Қазақстан жеріне түркі тектес көшпелі оғыз тайпасы келіп қоныстанады. Оғыз тайпалар одағына қарлұқтар, халаждар, жағралар, шарұқтар, кейінірек ''қаңғар-пешенег'' топтары кірді. Алдыңғылары Жетісуды мекендеген тайпалар болса, кейінгілері Сырдарияның бойын мекендеген. Кейбір зерттеушілердің пікірінше, оғыз тайпалар бірлестігіне түркі тектес тайпалармен қатар үнді-еуропа тілдес тайпалар да (астар, [[аландар]]) кірген.

Оғыздардың алғаш жайлаған жері Сырдың ортаңғы, төменгі ағысы, [[Арал теңізі]]нің маңы, [[Қаратау жотасы|Қаратау жоталары]], [[Шу]], [[Балқаш]] өңірі. [[IX ғасыр]]да [[оғыздар]] [[Каспий теңізі|Каспий]] аймағына қарай ауып, [[Жайық]], [[Ырғыз]], [[Жем (өзен)|Жем]], [[Ойыл (өзен)|Ойыл]] өзендері, [[Мұғалжар тауы]] аймағына, одан әрі Жайық пен Еділ аралығына қоныстаңды. [[X ғасыр]]да оғыздар [[хазарлар]]ды талқандап, Кавказ сыртынан Алдыңғы Азияға дейін жетті. Оғыздар Қазақстан жерінде болған екі ғасырдай уақытта баска түркі тайпаларымен өзара этностық, мәдени-шаруашылық ықпалдастықта болды.

===Қимақ, қыпшақ кезеңдері===
{{main|Қимақ қағандығы|Қыпшақ}}
[[Сурет:Қимақтар.png|thumb|200px|Қимақ мемлекеті|left]]
Батыс Түрік қағанаты құлағаннан кейін Солтүстік, Орталық және Шығыс Қазақстан жерінде Қимақ қағанаты құрылды. Қимақ атауы кейде йемек түрінде кездеседі. Қытайдың VII ғасырдағы деректерінде оларды ''яньмо'' деп те атаған. VII ғасырда теле тайпаларының құрамына кірген қимақтар Солтүстік-Батыс Моңғолия жерінің [[Қобда ауданы|Қобда алқабында]] мекендеген. Олардың шығысында оғыздар, оңтүстігінде түркештер мен қарлұқтар қоныстанған. VII ғасырдың ортасына қарай қимақтар [[Алтай таулары]] мен [[Ертіс]] өңіріне қоныс аударады. VIII—[[IX ғасыр]]ларда Қимақ Одағына көптеген түркі тайпалары енеді. Соның ішінде ең көбі — [[қыпшақтар]]. Осы кезеңде Қимақтар Одағына кірген тайпалар үш бағытта жер кеңітті: солтүстік-батыс бағытта — Оңтүстік Оралға дейінгі жерлер, оңтүстік-батыс бағытында [[Сырдария]] алқабы мен Оңтүстік Қазақстанның басқа жерлері; оңтүстікте Солтүстік-шығыс Жетісу жерлері. Осы кезеңде қимақтар Алтай, [[Тарбағатай]] таулары]], [[Алакөл]] ойпатын түгелімен иемденді.

IX ғасырдың ортасына қарай қимақтар құрамына бұрын [[Ұйғыр Қағандығы|Ұйғыр қағанатына]] кірген ''эймур, байандүр, татар'' тайпалары қосылып, қимақтар жеті тайпадан тұрды. Олар: 
# эймур, 
# имақ, 
# татар, 
# байандур, 
# қыпшақ, 
# ланиказ, 
# ажлар.

Осы тайпалардың ішіндегі эймур Оғыздар бірлестігінің арасында да, он екі ұйғыр тайпаларының арасында да аталады. Имақ тайпасы осы қимақ конфедерациясында билеуші, ұйтқы болған тайпа. Татарлар да сол заманғы Оғыз, Тоғыз-оғыз (ұйғыр) одақтарының құрамында аталатын тайпалар. Олар да түркі тілдес. Қыпшактар Қимақ Одағындағы үлкен тайпалардың бірі. Қимақтар мен қыпшақтарды кейбір зерттеушілер бір жұрт деп те есептейді.
[[Сурет:Premongol-Kipchak.png|thumb|right|300px|Қыпшақ даласы]] 
Кыпшақтар Қимақтар Одағына кіргенмен, VIII ғасырдан бастап өзін-өзі билеуге, дербестікке ұмтылады. Қимақтар көшпелі болғанымен, олар да қалалар салған. Малы жұтап, не жау айдап кеткен қимақтар отырықшылыққа айналды, оларды ''жатақ'' деп атады.

[[IX ғасыр|IX]]—[[XI ғасыр]]ларда қимақтар [[Тәңір]]іге, ата-баба [[рух]]ына, [[от]]қа, [[Күн]]ге табынды. Сонымен қатар қимақтардың кей тобы сол кезде Шығыс Түркістан жерінде көп таралған [[манихей]] дініне де құлшылық етті. Сондай-ак қимақтар [[ақсүйек]]терінің арасында [[Исләм|ислам діні]] де таралып келе жатты.

Бейбіт замандарда қимақтар мен оғыздар бір-бірінің жерлерінде көшіп-қонып жүрген. Бұл [[шаруашылық]]-мәдени араластық қимақ-қыпшақтар мен оғыз тайпаларының [[тіл]], [[тұрмыс]], [[мәдениет]] жағынан жиқындасуына себеп болған.

[[Мерв]] каласында тұрған [[Парсылар|парсылық]] ақын әрі жиһангез, мемлекет шенеунігі ''[[Насыр Хосрау|Насыр Хосроу]]'' [[1045]] жылы Алтайдан Еділге дейінгі жерді [[Дешті Қыпшақ]], яғни ''Қыпшақ даласы" деп атады. Бұған дейін бұл аймақты араб географтары "Оғыздар даласы" деп келген болатын.

[[1055]] жылы [[Ресей]] жерінің оңтүстігін жаулап алған қыпшақтарды ''половцы'' деп атады. "Половец" деген сөз қыпшактардың лақап аты "сарыдан" шығады. Сарыны орыстар "желтый", "половый" деп, содан "половец", "половцы" деген ат қалыптасты. Аты белгісіз парсы тарихшысы: "Еділ мен Дон өзенінің арасы бұрын осы жерде мекендеген хазарлар атымен "Хазар даласы"деп аталушы еді, енді бұл жер "Қыпшақ даласы" деп аталады", — дейді. [[Дунай]] бойындағы венгрлері қыпшақтарды олардың бір атасы "құнан қыпшақтардың" атауымен "құнан" деп атады. "Құнанның" бұрмаланған түрі "қоман" қыпшақтардың тағы бір атауына айналды.

Қыпшақтар [[конфедерация]]сы Шығыс және Батыс қыпшақ бірлестіктеріне бөлінген. Шығыс бірлестік Қазақстан аумағында құрылды. Оған 8 ірі тайпа және 8 ру кірді.

* Ең бірінші жәнө басшы тайпа бөрілер (''елбөрілер''). Қыпшақ хандарының бәрі осы тайпадан шығып отырған. Бұл тайпа өздерін [[қасқыр]]дан таралғанбыз деп есептеген. Аңыз бойынша, көне түркілер өздерін бөріден таралдық деп, бөрілі байрақ ұстаған, бөріге табынған. 
* Екіншісі — тоқсоба. Бұл тайпаның аты "тоғыз тайпалы" деген мағына береді, таңдаулы ата болып саналады. 
* Үшіншісі — йетитайпалы, "жеті рудан құралған" дегенді білдіреді. 
* Төртінші — төртоба, бұл "төрт тайпалы" — дегенді білдіреді. 
* Бесіншісі — әл-арс. 
* Алтыншы тайпа — біржоғлы, олар оңтүстік орыс далаларында қыпшақтардың үстемдігін құрған, [[Мысыр|Египетте]] өз ортасынан мәмлүк-сұлтандар әулетін шығарған. 
* Жетіншісі — маңқұроғлы, олар қимақтардың бір руы болса керек. 
* Сегізіншісі — имақ (қимақ) тайпасы.

Қыпшақтардың батыс бірлестігіне 11 тайпа кірген. Олардың біразының аты Шығыс бірлестік құрамында да аталады.

Қыпшақтар бірлестігіне кірген тайпалардың таза қыпшақтардан ғана емес басқа тайпалардан да енгенін байқаймыз.

Қыпшақ кауымдастығының калыптасуына XII ғасырда Сырдың төменгі ағысы мен Арал маңында өмір сүрген қаңлылар белсенді қатысқан. Қыпшақтар құрамына сонымен ''қатар қарлұқтар, жікілдер, қайлар, баяттар, азкиштер ''(азкісі)'', түркеш'' топтары кірді.

===Наймандар=== 
{{main|Найман}}
[[Сурет:Genghis Khan empire-en.svg|250px|right|thumb|Наймандардың XIII ғасырда орналасқан жері.]]
Орта ғасырларда өзінің мемлекеттігін қүрған қазақ тайпаларының бірі. Наймандардың [[VIII ғасыр]]дың орта шенінде мекендеген аймағы Моңғолияның орталығындағы [[Хангай|Хангай тауынан]] [[Тарбағатай]], [[Алтай]]ға дейінгі аралықты алып жатты.

Наймандар кейін қазақ құрамына кірген тайпалармен тығыз [[қарым-қатынас]]та болған. Наймандар мен қаңлылардың тіпті VII ғасырдың екінші жартысында қатар өмір сүрген туыстас тайпалар екендігін үйғыр саяхатшылары жазып кеткен. Наймандар, керейлер, жалайырлармен тығыз [[этника]]лық, [[Мәдениет|мәдени]], [[Саясат|саяси]] қатынаста болған. Кейін [[XII ғасыр]]да наймандар өз мемлекетін құрғанда, оның ұлысы құрамына қаңлылар, керейлер, жалайырлар, қыпшақтар, т.б. кірген. Наймандар бірлестігінің құрамында да болашақ қазақ халқының тілдік, рухани, материалдық, мәдени, саяси ортақтастығы қалыптасып келе жатты.

===Керейлер=== 
{{main|Керей}}
Керейлер туралы мәліметтер XI ғасырдың соңғы ширегіне жатады. Олар наймандармен көрші, кейде тіпті аралас орналасқан. [[Шыңғыс хан]] үлкен мемлекет құрғанға дейін керейттер (керейлер) қазіргі Моңғолия жеріне түгелдей және Алтай аумағында үстемдік еткен. Монғолдар да солардың қол астында болған. [[XII ғасыр]]да керейлер де өзінің ұлыстық мемлекетін құрады.

Керейлердің тілі, шыққан тегі жөнінде та ласты пікірлер бар. Кейбір зерттеушілер оларды монғолдан шыққан, монғол тілдес болған дейді. Кейінгі кезде керейлердің [[Түркітектес халықтардың антропологиялық құрамы|түркітектес]], [[Түркі тілдері|түркітілдес]] екендігін көпшілік ғалымдар мойындайды. Жалпы бұл жерде мына бір жағдайға мән беру керек. Керейлердің де наймандар сияқты тілінде, ел басқару жүйесінде
белгілі бір монғолдық нышандар болған. Бірақ бұл кейін, олардың монғол [[империя]]сы ықпалына, қол астына кіргешіен кейін ғана пайда болған қасиеттер.

[[Моңғол шапқыншылығы]] заманында керейлердің бір тобы Еділ бойына дейін барған. [[Керейт]] этнонимі тіпті [[Қара теңіз]] өңірі далаларындағы жер атауларында да кездеседі. Керейлердің бір үлкен тобы Солтүстік Қазақстан жерінде орнығып қалды. Туыстас халықтар өзбектер мен қырғыздардың арасында да керейт атауы кездеседі.

===Жалайырлар===
{{main|Жалайыр}}
[[Сурет:Jalaiyr.jpg|150px|left|thumb|Жылқының жалын, дұшпанның жағын айырған... жалайыр]]
Жалайырлар — алғаш [[керей]], [[найман]]дармен көршілес қоныстанған, дәлірек айтқанда, [[Хилок]], [[Селенга]] өзендерінің бойы, казіргі [[Моңғолия]]ның Селенга аймағы мен [[Бурятия]]ның шегінде болды.

Ортағасырлық [[Парсылар|парсы]] [[тарих]]шысы [[Рашид-Әд-Дин Фазлаллах Ибн Әбу-Ль-Хайр Хамадани|Рашид ад-Дин]] жалайырлардың шығу тегін ортағасырлық түркі тектес ұйғырлармен байланыстырады. Жалайырлар да найман, керейлер сияқты [[ұлыс]]тың-[[Феодализм|феодалдық]] мемлекет құрды.

Орта ғасырларда [[дулат]], [[қоңырат]], [[албан]], [[суан]] қазақ тайпаларының өмір сүргендігіне еш шүбә келтіруге болмайды. Бұл тайпалардың атына ұқсас тайпалар атаулары қытай жазбаларында кездеседі.<ref>Қ19 Қазақстан тарихы: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық / Ә. Төлеубаев, Ж. Қасымбаев, М. Қойгелдиев, т.б. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2006. — 232 бет, суретті. ISBN 9965-33-633-4</ref>

==Дереккөздер==
<references/>
{{wikify}}


[[Санат:Қазақстан тарихы]]


{{stub}}