Қазақтың дәстүрлі үй кәсіпшілігі мен қолөнері бетінің бастапқы мәтінін қарау

*Үй кәсіпшілігі. 
[[Қазақ]] коғамындағы өндірістің тағы бір түрі - үй кәсіпшілігі. Үй кәсіпшілігінің негізгі қызметі шаруашылықты қажетті [[құрал-жабдықтар]]мен, тұрмыска қажетті заттармен қамтамасыз ету. Қазақ қоғамының шаруашылығы мен кәсіпшілігі, негізінен, табиғи болды. Яғни, шаруашылықтан алынатын өнім де, кәсіпшілік арқылы өндірілетін құрал-сайман, тұрмыс жабдығы, қолөнер туындылары да, негізінен, қауымның өз қажеті үшін шығарылды. Сондықтан да Қазақстан Ресей құрамында капиталистік қарым-қатынасқа, тауарлы өндіріс жүйесіне кіргенге дейін қазақ қауымының шаруашылығы табиғи болды, ал кәсіпшілігі үлкен өндірістік, тауарлық мақсатқа кұрылмай, негізінен, ауыл-үй, қауымдастықтар сұранысын өтеуге бағытталды. Кәсіпшіліктің бұл деңгейдегі түрі үй кәсіпшігі деп аталды. Қазақ ұсталарының, зергерлерінің қолынан шыққан заттар ешбір елдің өндірістік деңгейде ұйымдастырылған [[қолөнер]] заттарынан кем болмаған. Көшпелі тұрмысқа ыңғайланып жасалған түркі-[[моңғол]] халыктарының, қазақтың [[киіз үй]]і өзінің сәулеттік, құрылымдық, ішкі-сыртқы жабдықтары жағынан адамзат баласы ақыл-ойының, өнерінің ең бір шырқау шегі болып табылады. 

==Жүннен жасалатын бұйымдар==
Малдың [[жүн]]і қазақ тұрмысында кеңінен  қолданылды. Оның ішінде қой және түйе жүндері ерекше орын алды. 


[[Киіз басу]]. Киіз басуға қойдың күзде кырқып алынған [[күзем]] жүнін пайдаланған. Алдымен, киізге арналған жүнді тазалайды. Ол үшін жүнді [[тулақ]]қа салып, [[сабау]] ағашпен тулақтың жан-жағынан отырып алып сабаған. Сонда жүн шаң-тозаңнан, шөп-шаламнан арылады және ұйысы жазылады. Тулақ дегеніміз - сиырдың иленбеген, керіп кептірген қатты терісі. Ал сабауды бұтақсыз түзу талдан, жыңғылдан, тобылғыдан жасаған. Жүн сабау, әдетте, ойын-сауықпен өтеді. Жүн сабалып болған соң «[[тулақ шашу]]» деген ырым жасалады. Қазақта оюлы киізді [[текемет]], [[сырмақ]] деп екіге бөледі. Текеметтің жай киізден айырмашылығы бір түсті (ақ немесе қара) жүнді шиге төсеген соң бетіне бояған жүннен ою салады. Қазақ киізді үйдің жабулары үшін, жерге салу үшін, тұсқа ілу үшін жасаған. Тұсқа ілінетін өрнектеліп жұқалау қылып жасалған киізді [[түскиіз]] деп атаған. Киізден бұдан басқа да тұрмыстық заттар киіз [[кебенек]], [[киіз қалпақ]], [[байпақ]], [[кесеқап]], [[шәйнекқап]], [[кірқап]], [[сандыққап]], [[жер жастық]], [[асмалдық]] (түйенің жабуы), [[тоқым]], [[жабу]], т.б. істеген. 


[[Кілем тоқу]]. Қазақ әйелдерінің қолөнерінің бір түрі - [[кілем]] тоқу. Кілемнің екі түрі - [[түкті кілем]] және [[тақыр кілем]] болады. Түкті кілем көбінесе оңтүстік аймақтарда таралса, солтүстік өңір, негізінен, тақыр кілем тоқыған. 

[[Ши]], [[өрмек тоқу]]. Қазақта ерте заманнан-ак ши тоқу өнері қалыптасқан. Шиді кереге сыртына тұту үшін, үйдің аяқ-табақ, [[саба]] тұратын бөлігін қоршап кою үшін, киіз үйдің есігіне ұстау үшін және төсеніш ретінде киіздің астына да төсеген, киіз басу үшін де, құрт жаю үшін де пайдаланған. Тұтылатын шиге боялған жүн орап, өрнектеп безендірген. Мұны «шым ши» деп атаған. Қазақтың үй кәсіпшілігінде өрмек тоқу кең таралған. Өрмек арқылы [[бау-басқұр]]лар, [[алаша]] токылады. [[Арқан]], [[жіп]], баулар, негізінен, түтіп, шүйкелеп, есіп, бұрау арқылы, кейде жіптен өру, тоқу тәсілдерімен жасалады. Бұл заттарға көбіне [[шетпұшпақ]] өлі жүндер, [[жабағы жүн]], жылқы қылы, түйе жүні пайдаланылады. Арқан, жіп есілу тәсіліне қарай екі түрге бөлінеді. Есіп жасалатын жіптер арқан, [[желі]], [[ноқта]], [[құрық бау]], [[бұйда]], [[шылбыр]], [[тізгін]], т.б. Тоқып және өріп жасалатын жіптер басқұр, [[таңғыш]], [[туырлық бау]], [[жел бау]], тең таңғыш, кұр жіп, құлын ноқта, нар ноқта, т.б. Арқанның түрлері арқан, қосақ арқан, сүйретпе арқан, жел арқан, тарту арқан, матау арқан, ат арқан, белдеу арқан, шом арқан, қом арқан, тең арқан, желі арқан.


[[Тері өңдеу]]. Мал терісі қазақ тұрмысында өте кең қолданылған шикізат. Әрбір іске әр түрлі терілер пайдаланылған. Шеберлер оның әркайсысына өзінше атау берген. Мысалы, қара мал терілерін [[сиыр терісі]], [[өгіз терісі]], тайынша терісі, бұзау терісі деп төртке бөлген. Әр терінің өн бойындағы жекелеген бөліктерінің де атауы болған - жондық, қабырғалық, сүйек бас тері, [[пұшпақ]], мойын терілері. Жылқы терісін - бие терісі, жабағы және құлын терісі деп үшке бөлген. Түйе терісін - атан терісі, бота терісі деп екіге бөлген. Атан терісі, өгіз терісі және олардың жондықтары қазақ қолөнерінде өте кең қолданылған. 

==Қазақ халқының материалдық мәдени дәстүрі==
Қазақ халкының дәстүрлі мәдениетінің түп тамыры өте тереңде жатыр. Қазақ мәдениетінің қалыптасып дамыған аймағы осы ұлттың бүгінгі мекені, соның төңірегі. Оның дәлелі археологиялық, палеоэтнографиялық деректер. Біздің жерімізде мекендеген андронов тайпаларының [[қыш құмыра]]ларындағы ою-өрнектер кейінгі қазақтың бау, басқұрларындағы [[нақыш]]тарға ұқсайды. Андроновтықтардың тастан салған үйлері, шаруашылық құрылыстары, құдықтары кейінгі қазақтың осындай құрылыстарында көрініс тапқан. Одан бергі сақ, ғүн, үйсін, қаңлы тайпаларының да мәдениеттерінің қазақ дәстүрлі мәдениетінің қалыптасуына әсері аз болмаған. Ерте орта ғасырларда бүгінгі Қазақстан жерін және көрші аймақтарды мекендеген таза түркілік этностар және мемлекеттер тұсында бүгінгі қазақ халқы дәстүрлі мәдениетінің, тілінің негізі қалыптасты. Жалпы мәдениетті, әдетте, шартты түрде екіге бөлеміз. Ол материалдық (заттай) және рухани мәдениет. Материалдық мәдениетке ұстап көруге болатын заттық дүниелерді жатқызсақ, рухани мәдениетке көзбен көріп ұстауға келмейтін рухани құндылықтарды жатқызамыз. Ұлттық материалдық мәдениетте оның дәстүрлі ерекшеліктері анық көрініс табады. 


==Киіз үй тарихы==
[[Дәстүр]]лі қазақ көшпелі коғамының материалдық мәдениет саласындағы үлкен бір жетістігі киіз үй. Бүгінгі таңда киіз үйдің 2 мың жылдан астам тарихы бар екенін ғалымдар дәлелдеп отыр. Көшпелі сақтар бұдан екі жарым-үш мың жыл бұрын өмір сүргендігі белгілі. Көшпелі [[сақтар]]да үлкен арбаның үстіне тіккен (орнатқан) киіз жамылғылы баспанасы және жиналмалы шошақ үйлері болған. Б.з.д. I мыңжылдықтың соңында Қазақстан жерін жайлаған [[ғұндар]] мен [[үйсіндер]]де [[уық]]ты, [[шаңырақ]]ты, киізбен жабылған үйдің болғандығы дәлелденіп отыр. Одан екі-үш ғасыр ертерек кезеңге жататын [[Алтай]]дың [[Пазырық мәдениеті|Пазырық]] қорғандарынан табылған киіздердің қазақ киіздеріне ұқсастығы таңғалдырады. Жиналмалы керегесі бар, уық, шаңырағы бүгінгі қазақтың киіз үйіне ұқсас жылжымалы баспана түркі заманында толық қалыптасқан болуы керек. [[Орхон-Енисей жазбалары|Орхон-Енисей]] көне сына жазбаларында киіз үй ұғымын білдіретін «керагу» деген сөз кездеседі. Көне түркілердегі киіз үйдің «керегу» атауы кейінгі қазақтарда да сақталған. Қазақ кейде киіз үй атауының баламасы ретінде «кереге» деген сөзді де қолданады. Бұл әдет көбіне шығыс өңірі қазақтарында жиі кездеседі. Монғолдар керегесі бар киіз үйді түркілерден шамамен XIII ғасырда қабылдаған. XV-XVI ғасырларда [[Еуразия]] даласында киіз үйдің екі түрі түркілік және монғолдың түрлері қалыптасады. Киіз үйдің түркілік түрі уығының иіні қайқылау болуына байланысты жатағандау болып келеді, ал моңғол киіз үйінің уығы тіктеу, төбесі конусқа ұқсас шошақтау болады. Қазақтың күнделікті өмірде пайдаланған үйлері дәулетіне қарай төрт қанаттан сегіз қанатқа дейін болған. Әйгілі ғалым [[Әлкей Марғұлан]]ның айтуына қарағанда, салтанатты орда үйлері 12, 18, тіпті 30 қанатқа дейін болған. XVIII-XIX ғасырларда қазақтың сұлтандары, атақты билері екі үйді қатар тігіп, арасынан керегеден [[дәліз]] жасап екі бөлме етіп те пайдаланған. Кереге [[желкөз]] және [[торкөз]] болып екі түрге бөлінеді. 
===Киіз үйдің құрылысы===
Киіз үй ағаш, киіз бөліктерінен және бау-шудан тұрады. Үйдің ағаш саймандары төрт бөліктен: кереге, уық, шаңырақ және есіктен тұрады. Кереге киіз үйдің дөңгелек қабырғасын құрайтын, бірнеше жиналмалы бөліктен тұратын зат. Әрбір жеке бөлігі қанат деп аталады. Уық - шаңырақ пен керегенің арасына дәнекер болып тұратын иінді шыбық ағаштар. Шаңырақ - киіз үйдің төбесі. Үйдің көлеміне қарай шаңырақтың диаметрі екі жарым метрден бес метрге дейін болады. Шаңырақ иінінің бүйірінің астына карай уықтың ұшы кіріп тұратын көздері болады. Шаңырақтың дөңгелек иінінің ортасынан жартылай томпайып келген кергіш ағаштар салынады. Бұл ағаштарды [[күлдіреуіш]] дейді. Олардың екі түрлі қызметі бар. Бірі - шаңырақты керіп түру, екіншісі - шаңырактың үстінен жабылатын [[түндік]] (түңлік) киіздің астына дәнекер болу. Күлдіреуіштің бағыты есікке қарамай ауысып тігілсе, көргенсіздіктің белгісі деп есептелген. [[Сықырлауық]] - киіз үйдің ағаш есігі. Ашып-жапқанда одан шығатын дыбысқа карай сықырлауық атанған. Бұл есік екі жармалы болады. Оны, әдетте, өрнектеп әшекейлеп жасайды. Киіз үйдің киіз жамылғысы үш бөліктен тұрады: [[туырлық]], [[үзік]], түндік. Туырлық үйдің кереге бөлігін айнала жауып тұратын төртбұрышты ұзын киіз. Әдетте, туырлық үйдің көлеміне карай үшеу, төртеу болады. Уықтардың үстін жауып тұратын трапеция тәрізді киіз жамылғыны үзік деп атайды. Ол екеу болады. Шаңырақты жауып тұратын төртбұрышты шағын киізді түндік (түңлік) дейді. Сонымен қатар көбінесе киіз үйдің ағаш есігінің сыртынан киіз есік тұтады. Оны түнде түсіріп, күндіз шиыршықтап маңдайшаға жинап қояды. Киіз үйдің бау-шуына желбау, аяқ бау, аспа бау, әр турлі таңғыштар, бау-басқұрлар жатады. Олар, әдетте, тоқылып жасалады. Әдемі геометриялық өрнектермен безендіріледі. Қазақ дәстүрі бойынша киіз үйдің есігін шығысқа қаратып тіккен. Күншығыс бағытын ұстану сонау сақтардан, одан бері қыпшақтардан келе жатқан дәстүр. Киіз үйдің іші оң жақ, сол жақ болып бөлінеді. Киіз үйдің оң-солы төрден есікке қарап отырған адамның оң-солымен есептеледі. Киіз үйдің сол жақ жоғары бөлігінде үй иесінің төсек-орны болады, одан төмен ыдыс-аяө, саба, ас-су тұратын орын, оны кейде шимен қоршап орналастырады. Үйдің оң жақ бөлігінде [[бойжеткен]] қыздың төсегі орналасады. Қазақ сондықтан бойжеткен қызды «оң жақта отырған қыз» деп атайды. Үйдің қақ төрінде [[жұк аяқ]] койылып, үстіне жүк жиналады. Оң жақтың есікке жақын бөлігінде ер-тұрман қойылады, [[жүген]] ілінеді. Үйдің қақ ортасында [[ошақ]] болады. Қазақ жайлауға шыққанда үйлерді көбіне шеңбер бойымен тігіп, ортасына түнге қарай қойды иіретін болған. Мұндай жағдайда үйлердің есіктері шеңбердің ішіне карай бағытталып тігіледі. Кейде үйлерді жарты шеңбер кылып тігіп, алдыңғы жағына түнде мал иіретін. Осындай көшпелі тұрмысқа ыңғайланған киіз үйлерде қазақтар жазда ғана емес қыста да тұрған. Қыста киіз үйдің керегесіне жиілетіп тоқылған ши тұтып, туырлығын қос-қостан салып, іргесін көміп, сары ки мен ағашты жағып тұра берген. Отырықшы баспаналары. XV-XVIII ғасырларда отырықшы коныс-үйлердің 4 түрі болды. Олар қыстау, қыстак-коныс, тастан, топырақтан салынған бекінісі бар уақытша қорған және қала (кент).XVIII-XIX ғасырларда Қазақстанның көпшілік аймақтарында қыста қыстайтын қыстаулар болған. Әсіресе оңтүстік аймақтарда мал шаруашылығы егіншілікпен ұштасып, оларда жартылай көшпелілік, жартылай отырықшылық салты қалыптасқан. Қазақстанның көпшілік өңірлерінде, өте ертеден келе жатқан там үйдің бір түрі жартылай [[жеркепе]] қолданыста болған. Оларды салғанда жерді 1-1,5 м етіп тереңдетіп қазып, қабырғасын 50-60 см етіп шымнан, [[қам кірпіш]]тен, тастан көтерген. Мұндай үйлерді қазба үй, [[жертөле]] немесе жер үй деп те атаған. XIX ғасырдағы там үйлер, негізінен, шымнан, тастан, қамыстан, тоқылған шарбақтан салынды. Шығыс, Орталық Қазақстан, Маңғыстау мен Жетісуда там үй мен мал қораларын көбіне тастан қалаған. Ал Солтүстік, [[Шығыс Қазақстан]], [[Семей]], [[Жетісу]] секілді орманды аудандарда үйді қарағайдан да тұрғызған. Бұл ағаш үйлердің көпшілігі қималанып салынатын болған, Қазақстанның оңтүстік аймақтарында үйді қам кірпіштен, [[сабан кірпіш]]тен көп көтерген. Осы аймақта дымқыл топырақты ұзын қалыпқа салып түю арқылы да үйлер тұрғызатын. Оны соқпа, ұрма әдісі дейді. Қам кірпіш пен күйдірілген кірпіштен құрылыс салу Оңтүстік Қазақстан еңірінде біздің заманымыздың бірінші ғасырларынан бастап XVIII ғасырға дейін жалғасқан. XIX ғасырдағы қазақ қыстауларының көпшілігінде үйлер мен шаруашылық қоралары жапсарласа салынып, біртұтас кешенді құраған. Үй жылытатын пештің үш түрі болды: тік [[мұржа]]лы [[қазандық]], бірнеше құдықты қабырғасы бар қазандық және темір пеш. Үйлердің төбесі: тегіс төбелі және екі жаққа көлбеу тебе болды. Бұл төбелер қазіргі екі сайлы шатырлар сияқты тік емес, жай ғана көлбеу болып келетін. Қазақ [[қыстау]]лары, әдетте, қыста желдің өтінен сақтайтын ықтасын жерлерде, өзен-Бұлақтардың жағасында орналасты. Бір қызығы, кейінгі қазақ қыстаулары осыдан 3-4 мың жыл бұрын қола дәуірі , заманындағы қоныстар орнында орналасқан.Қазақтың дәстүрлі киімдері мен әсемдік заттары. Күнделікті тұрмыста киетін киімдермен қатар той томалаққа, жиынға киетін киімдер болады. Сал-серілер, ел жақсылары, бой түзеген бойжеткендер, бозбалалар әдемі киініп жүретін болған. Жалпы, киімдер адам үшін тұрмыстық және әлеуметтік қызмет атқарған. Киген киіміне қарап адамның дәулетін, қоғамдағы орнын ажырататындықтан да «жат жерде тон сыйлы» деген ұғым қалыптасқан. Киім ерлер киімі, әйелдер киімі деп бөлінген. Жас ерекшелігіне қарай кішкене балалардың, бозбала-бойжеткендердің, орта жастағы адамдардың, қариялардың киімі болып тағы да бөлінеді. Киімдер, сонымен қатар бас киім,ұлы дене киімдері және аяқ киім болып бөлінеді. Ерлердің киімі ішік, тон, шапан, шалбар (сым) және өте көне іманнан XIX ғасыр мен XX ғасырдың басына дейін келіп жеткен түрі кебенек, [[күпі]], [[жарғақ]] (тайжақы). [[Ішік]]  иленген теріден жүні ішіне қаратып тігілген қыстық киім. Ішік бағалы аң терілерінен тігілетіндіктен бұлғын Ішік, жанат ішік, қыр ішік, түлкі ішік деп бөлінеді. Ішіктер кейде етек-жеңіне алтын, күміс зер ұсталған, оқалы, шет-шеті жүрындалған қайырмалы болып келеді. Ішікті жол жүргенде, той-жиынға көбірек пайдаланады.<ref>Қазақстан тарихы: Аса маңызды кезеңдері мен ғылыми мәселелері. Жалпы білім беретін мектептің қоғамдык- гуманитарлық бағытындағы 11-сыныбына арналған оқулық / М.Қойгелдиев, Ә.Төлеубаев, Ж.Қасымбаев, т.б. — Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007. — 304 бет,суретті. ISBN 9965-36-106-1</ref>
==Дереккөздер==
<references/>
{{Суретсіз мақала}}

{{wikify}}


[[Санат:Қазақстан тарихы]]


{{Kz-hist-stub}}