Қазақстан металлургиясы бетінің бастапқы мәтінін қарау

[[Сурет:Нұрқазған карьері.jpg|thumb|right|300px|Нұрқазған карьері (Қарағанды тау-кен өнеркәсібі)]]
'''Қазақстан металлургиясы'''<ref>"Қазақстан". Ұлттық энциклопедия. /Бас ред. Б.Аяған. - Алматы: Қазақстан энциклопедисының бас редакциясы, 2003 - 720 бет. ISBN 5-89800-149-2</ref> - елдің халық шаруашылығының ірге тасы болып табылады. Іс жүзінде [[түсті металдар]] тұтынылмайтын бірде-бір халық шаруашылық саласы жоқ. Қазіргі кезде [[қара металлургия]] өнімдері халық шаруашылығының барлық салаларының қажеттеріне пайдаланылады. [[Минерал]]дық [[шикізат]]тың ірі [[база]]сы бар [[Қазақстан]] қара металлургияның аса маңызды [[өнім]]дерін шығарады. Қазақстан кәсіпорындары түсті, сирек кездесетін [[асыл металдар]]дың 40-тан астам түрін өндіреді, осылардың негізінде және [[химия]] өнімдерінен [[бұйым]]дар жасайды. Қазақстанда өндірілетін [[түсті металдар]] [[дүние жүзі]]нің көрмелеріне қойылған, қара металлургияның, ферросплавтың және [[хромит]] [[руда]]сының біраз мөлшері [[экспорт]]қа шығарылады.

== Тарихы мен қалыптасуы ==

* Қазақстан жерінде [[металлургия]] кәсібі өте ерте заманда пайда болған. Алғашқы қауымдық құрылыстың өзінде Қазақстан жерінде металлургияның белгілі [[форма]]сы болғаны анықталған. [[Қазақ КСР Ғылым Академиясы (анықтамалық)|Қазақ КСР Ғылым Академиясы]] [[археология]]лық [[экспедиция]]лары  [[Орталық Қазақстан]]дағы [[Атасу]] маңынан көне заманның [[мыс]] қорытатын ескі [[пеш]]терін тапқан. Бұдан 3 мың жыл бұрынғы осынау пештер сол заманда бұл [[өлке]]де металлургияның едәуір дамығанын байқатады. [[1767]]-[[1774]] жылдары Қазақстанды зерттеген  [[Петер Симон Паллас]] [[Алтай таулары]]нда [[қорғасын]], [[күміс]] [[кен]]дерінің қазылған орындары көп екенін айтқан.
* [[1771]] жылы Қазақстанда болған Н.Рычков [[Ұлытау]] маңында ([[Жезқазған]]ға жақын жерде) "..сол елді мекендеген халық қазған мыс кенінің көптеген орындарының болуы [[алтын]] мен күміс кендерін қазғандығын аңғартатын белгі сияқты" - деп жазған.
* [[Ғалым]]дардың айтуынша, қазақ даласында көне заманда  түсті металл, [[көмір]] кендері қазылған. [[Жоңғар Алатауы]]ның теріскей беткейінде ([[Текелі]]де) т.б. жерлерде [[қазақ]] [[тайпа]]лары кен қазған.
* [[19 ғасыр]]дан-ақ тау-кен [[зауыт]]тары пайда бола бастайды. Қазақстан қара және түсті металлургиясының қалыптасуы ең алдымен тау-кен зауыты [[кәсіпорын]]дарынан басталады. 19 ғасырдың аяқ кезінде тау-кен зауыттық өнеркәсібі дамуының 2-кезеңіне жетеді. Бұл кезде пайдалы кен орындарын игеру үшін ірі-ірі [[капитал]]дар жұмсайтын [[қоғам]]дар құрылады. [[1889]] жылы Воскресенск тау-кен зауыттық өнеркәсіп қоғамы ұйымдастырылды. [[1858]] жылы күміс, қорғасын рудаларына негізделген [[Николаевск]] зауты құрылды.
* Қазақстан өнеркәсібі, оның ішінде металлургия Октябрь революциясынан кейін ғана дәуірлеп өсе бастады. [[1920]] жылы Жезқазған, [[Нілді]] (Успенск), [[Риддер]] рудниктері мен зауыттары жұмыс істеді.
* [[1921]] жылы Риддер руднигі алғашқы рудасын берді, ал [[Кеңес Өкіметі|Кеңес өкіметі]]нің 10 жылдығына ([[1927]]) риддерліктер тұңғыш қазақстандық қорғасынды тарту етті. Бір жылдан кейін Қарсақбай мыс қорыту зауыты қатарға қайта қосылады.

=== Алғашқы бесжылдық ===
[[Ұлы Отан соғысы]]на дейінгі алғашқы [[бесжылдық]]тар Қазақстан үшін [[социализм]]нің ірге тасын қалау және социалистік қоғам орнату кезеңі болды. [[30 жыл]]дардың ортасында түсті металл [[қор]]лары жағынан Қазақстан [[КСРО]]-дағы республикалар арасында 1-орын, көмір өндіруден 3-орын алды, металлургия бойынша екінші орынға шықты ([[Шымкент]] қорғасын зауыты КСРО-дағы қорытылған қорғасынның 73,9%-ін, ал [[Балқаш]] зауыты КСРО-да балқытылған мыстың 51%-ін, [[Қарағанды]] бассейні көмірдің 90%-ін берді. Қазақстан [[мұнай]] өндіру бойынша да [[Ресей]] мен [[Әзірбайжан]]нан кейінгі 3-орында тұрды.  
 
===Бірінші бесжылдық ===
Бірінші бесжылдықта ([[1929]]-[[1932]]) республиканың ауыр индустриясына бөлінген барлық күрделі қаржының 43%-ы түсті металлургияны өркендетуге берілді. Жалпы өнім [[1929]] жылы 26,2 млн сомаға дейін немесе 4,2 есе өсті. Бұл уақыттың ішінде мыс рудасының өнімі [[1928]] жылы 7,3 мың т-дан [[1932]] жылы 147,5 мың т-ға дейін артты.
 
=== Екінші бесжылдық ===
Екінші бесжылдықта  (1933-1937) түсті металлургия жедел қарқынмен өркендей түсті. Түсті металдардың кейбір түрлерінің жалпы өнімінің көлемі жағынан Қазақстан КСРО-да 1-орынға кетерілді. Республиканың үлесіне қорғасынның 70%-ға жуығы, түсті металлургияның жалпы одақтық күрделі қаржының 31%-ы тиді. Бесжылдықтың аяғында республикада түсті металлургия саласының 20 ірі кәсіпорыны жұмыс істеді, олардың ішінде [[Шымкент қорғасын зауыты]], [[Ащысай полиметалл комбинаты|Ащысай полиметалл]] және Лениногор ([[Риддер]]) комбинаттары бар. 
Республикада қара металлургияның алғашқы объектісі Донской хромит руда басқармасы болды. Ол 1933 жылы алғашқы хромит рудасын берді. Оңтүстік [[Кемпірсай кенді алқабы|Кемпірсай]]дағы бірегей кен орнында орналасқан бұл рудниктің халық шаруашылығы үшін үлкен маңызы болды. 1940 жылы [[Ақтөбе ферросплав зауыты]] салынып, 1943 жылы пайдалануға берілді.

=== Ұлы Отан соғысы жылдары ===
Ұлы Отан соғысы жылдары (1941-1945) Қазақстан индустриясы, әсіресе металлургия баға жетпес үлкен рөл атқарды. Бұл кезеңде республика [[майдан]] [[арсенал]]дарының біріне айналады.<br />
Соғыс жылдары республиканың территориясында жаңа кәсіпорындарының (25 рудник, [[шахта]] және [[карьер]]алар, 11 байыту [[фабрика]]сы) құрылысын салу кеңінен өріс алды. КСРО-ның Еуропалық бөлігінен көшіп келген әр түрлі 150 кәсіпорындарының пайдалануға берілуіне байланысты республиканың қуаты артты. [[Шығыс Қоңырат]], [[Мырғалымсай қорғасын-мырыш-барит кен орны|Мырғалымсай]], Березовск рудниктері алғашқы өнімдерін берді, [[Текелі қорғасын-мырыш комбинаты]]ның 1-кезегі пайдалануға берілді, Белоусовск мен Березовск байыту комбинаттары іске қосылды. [[Ақшатау]] [[вольфрам]] комбинаты жұмыс істей бстады (1943), Шымкент қорғасын зауыты едәуір ұлғайтылды. 1943 жылы Ақтөбе ферросплав зауыты алғашқы феррохром берді. [[Жезді марганец кен орны|Жезді марганец руднигі]] 38 күн ішінде пайдалануға берілді, бұл рудник Орал металлургиясына басты маргенец жеткізуші болды. [[Теміртау]]дағы Қазақ металлургия зауыты жедел қарқынмен салынды. Зауыт 1944 жылы 31 желтоқсанда [[болат]], ал 1945 жылы прокат бере бастады.

=== Соғыстан кейінгі жылдар ===
[[Соғыс]]тан кейінгі жылдар ([[1946]]-[[1955]]) Қазақстанның алдына КСРО-ның соғыста қираған  аудандарын қайта қалпына келтіру, халық шаруашылығын соғысқа дейінгі дәрежесіне жеткізу және мұнан кейін ол дәрежеден едәуір мөлшерде асыру міндеті қойылды. Республиканың жалпы өнімі [[1945]] жылға қарағанда, [[1955]] жылы 3,6 есе, қызыл мыс қорыту 3,1 есе, тазартылған қорғасын 5,9 есе өсті. Қара металлургияда болат қорыту 4.6 мың т-дан 234,5 мың т-ға дейін, немесе 51 есе, хромит рудасының өнімі 2,2 есе, марганец рудасы бірнеше есе артты.

=== 1956-1965 жылдар ===

[[1956]]-[[1965]] жылдар арасындағы кезең Қазақстан үшін [[экономика]]ның жедел өркендеуінің жаңа бір сатысы болды. Бұл тың және тыңайған жерлерді игерудің басталуымен сәйкес келді. Қазақстан өнеркәсібі, оның ішінде металлургиясы үшін [[1965]]-[[1975]] жылдар онан әрі өрлей өркендеу кезеңі болды.<br />
Республика өнеркәсібінің өркендеуі [[ғылым]] табыстарына негізделген металлургия саласының [[техника]]лық дәрежесі артуына тығыз байланысты. [[1965]] жылы Мырғалымсай руднигінің кеншілері [[горизонт]]ал проходкасы бойынша шың тасты 10 м² кеңдікте тік жарып, 1237,6 м жерді 31 күн ішінде өтіп шығып, дүние жүзілік рекорд жасады., бұл еңбек өнімділігін 4 есе арттыруға, өзіндік құнды 40% кемітуге мүмкіндік берді. [[Өскемен қорғасын-мырыш комбинаты]]нда [[мырыш]] [[концентрат]]ын "қайнаған қабатта" күйдіру әдісі игерілді, жабдықтардың жұмыс өнімділігі 3-4 есе артты.

=== Тоғызыншы бесжылдық ===
Тоғызыншы бесжылдықта республиканың түсті металлургия саласына жаңа техниканы енгізу жөнінде 500-ден астам аса маңызды шаралар жүзеге асырылды, бұл өндіріске жұмсалатын шығынды 75 млн сомаға дейін кемітуге және еңбек өнімділігін 7,5%-ға арттыруға мүмкіндік берді. Тау-кен жұмыстарында руданы ашық әдіспен өндірудің үлесі [[1976]] жылы 45% болды. Тау-кен жұмысын шығару дәрежесі жылына 90 млн м³-ге жетті. Еңбек өнімділігі [[1970]] жылға қарағанда Солтүстік Жезқазған карьерінде 30,5%, Қоңыратта 30% және Қарағайлыда 54%-ға артты. Жетекші карьералар жаңа СБШ-250 және 250 НМ типті шарашты [[бұрғылау]] [[станок]]тарымен, ЭКГ-4,6 және 8 [[экскаватор]]ларымен, ЭШ-15/90 адымдағыш драглайнмен, 27 және 40 т-лық самосвалдармен, 100-150  т-лық [[электровоз]]дармен т.б. тау-кен техникасымен жабдықталды. Жаңа техника және оны шебер пайдалану түсті металлургия бойынша кен өндіруді 1,3 есе артық орындауға мүмкіндік берді.<br />
Жер асты тау-кен жұмыстарында өндірілген барлық өнімнің 75%-ы жоғары өнім беретін жүйені қолдану арқылы алынды. Жер асты жұмыстарында техникалық прогрестің негізгі бағыты өзі жүріп тұратын жоғары өнімді жабдықтарды қолдану арқылы өндіру жүйесін енгізу болып табылмақ, мұның үлес салмағы [[1976]] жылы 45.6%, ал Ащысай комбинаты мен Жезқазған комбинатында 70% болды. Түсті металлургияда [[автоматтық басқару]] жүйесінің алуан түрлері кеңінен енгізілді. 10-нан астам [[ауыр өнеркәсіп]]ті басқарудың автоматты жүйесі және 4 информациялық БК (Кодалар банкісі) қатарға қосылды, 50-ден астам автоматтандырылған учаскелер жұмыс істеді.

=== Оныншы бесжылдық ===
Тоғызыншы бесжылдыққа қарағанда, оныншы бесжылдықта металлургия саласының өнеркәсіп өнімі 17.9%, оның ішінде тазартылған мыс өнімі 20,3%, қорғасын 12,9%, мырыш 9,4% және глинозем 9,4% артады. Еңбек өнімділігі 10%-дан астам, ал пайда 32%  өседі. Оныншы бесжылдықтың алғашқы 2 жылдығында республиканың қара металлургиясында өнеркәсіптік өнімі 10,7% сіп, 1,18 млрд сомаға жуық болды. Шойын құю осы уақыт ішінде 4,54 млн т болды, немесе 25,5%, болат 5.4 млн т немесе 18%, прокат 4,2 млн т немесе 9,5% және темір рудасы 23,3 млн т немесе 9,3% өсті. Металлургия саласы өндірісінің өсуі негізінен алғанда құрылысты жүргізу, жаңа [[нысан]]дарды пайдалану сондай-ақ жұмыс істеп жатқан кәсіпорындарды кеңейтіп, қайта құру есебінен жүзеге асырлды. [[Қарағанды]] комбинатында көптеген өндірістің күш-қуаты жаңадан арттырылды; 2-аглофабрикада жылына 2,2 млн.т [[агломерат]] беретін 3-агломашина, 1 млн.т [[кокс]] беретін 7 кокс батареясы, [[әк]] күйдіретін КС-100 пеші, 80 мың т [[лонжерон]] жолағын өндіретін агрегат және әр түрлі көмекші нысандар іске қосылды. [[Ермак]] ферросплав зауытында жалпы өнімділігі 200 мың т-лық ферросплав қорытатын пеш пайдалануға берілді. [[Соколов-Сарыбай тау-кен байыту өндірістік бірлестігі|Соколов-Сарыбай кен байыту комбинаты]]ның фабрикасында жылына 910 мың т концентрат беретін 15-секция салынды. Донской кен-байыту комбинатында 500 мың т хромит рудасын өндіретін қосымша қуаттар қатарға қосылды.<br />
Жаңа күрделі құрылыстар, өндірістік нысандары кеңейтіп қайта құру металлургия саласындағы негізгі өнеркәсіптік өндірістік қорлардың жылдық орташа құнын 18,1% арттыруға және оны 2,6 млрд сомға жеткізуге мүмкіндік берді. Мұның өзі [[1970]] жылғыдан 2,4 есе артық.<br />
1970 жылдан бастап республиканың темір рудасы өнеркәсібі едәуір өсті. Бұл уақыттың ішінде темір рудасының өнімі 1,4 есе, оның ішінде оныншы бесжылдықтың  алғашқы екі жылында 11% өсті, тиісінше концентрат өнімі 1,5 есе және 15,4%, агломерат 2,46 және 1,8 есе артты. КСРО-да өнідірілетін концетраттың 1/10-і, жентектің 1/4-і Қазақстанда өндірлді.<br />
[[1976]]-[[1980]] жылдары республикада тұңғыш рет комбинатта қыздырмай мырышталған табақ темір, қалайыланған және хромдалған [[қаңылтыр]] өндірісі игерілді.<ref>Қазақ совет энциклопедиясы. Қазақ Советтік Социалистік Республикасы. Энциклопедиялық анықтама. Алматы. 1980. 752 бет.</ref>

== Дербес экономиканың өрлеу жылдары ==

[[Сурет:Артемьев руднигі.jpg|thumb|left|250px|[[Шығыс Қазақстан облысы]], [[Шемонаиха ауданы]], [[Усть-Таловка]] селосының жанындағы Артемьев кеніші (жылына 1,5 млн.т мыс, мырыш және қорғасын кенін өндіреді).]]
Қазақстанда тәуілсіздік алғаннан кейін экономиканы [[реформа]]лаудың бірнеше тәсілі қолданылды. <br />
[[1991]]-[[1992]] жылдар Қазақстанда социалистік экономикадан кейінгі экономикалық жағдайдың шиеленесіп, [[құлдырау]]мен сипатталады. Бұл 70 жылдардың аяғында КСРО экономикасы нақты секторының жаппай үдере [[қожырау]]ы салдарынан туған еді, оның үстіне өзгеріске ұшыраған сыртқы және ішкі әлеуметтік-экономикалық, қоғамдық-саяси бағытта жүргізілген экономикалық саясат өрістеп кете алмады.<br />
1991 жылмен салыстырғанда 1992 жылы экономиканың барлық саласы бойынша өндіріс көлемі күрт азайды. <br />
[[1993]]-[[1994]] жылдар  [[экономикалық дағдарыс]]тың түйінді кезеңіне айналды. Өнеркәсіп шегіне жетіп құлдырады, өндірілген [[ұлттық табыс]] 1991-1993 жылдары [[1976]] жылғы деңгейге дейін төмендеп, жалпы құлдырау 38,2% болды.<br />
[[1995]]-[[1997]] жылдары [[макроэкономика]]ны тұрақтандыру [[бағдарлама]]сы қабылданды. Бағдарлама барысында қолданылған шаралардың нәтижесінде жан басына шаққандағы жалпы ішкі өнім [[1994]] жылмен салыстырғанда 1997 жылы 14,1 млрд теңге деңгейіне дейін көбейді.<br />
[[1998]]-[[1999]] жылдарда Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясы қабылданды. Жалпы ішкі өнімнің нақты көлемі 2,7%-ға артты.<br />
[[2000]] жылдан бастап Қазақстан [[экономикалық өрлеу]] жолына түсті. 
[[2002]] жылғы мәлімет бойынша өнеркәсіп өнімінің жалпы көлемінде түсті металлургияның үлесі 11%, әлем бойынша мыс өндірудегі үлесі 2,3%. Қазақстан мысының негізгі [[импорт]]шылары: [[Италия]] (50%) мен [[Германия]] (35%). [[Экспорт]] құрылымында мыс пен мыс қортпалары 7%. Тазартылған мыстың 90%ын [[Қазақмыс корпорациясы]] өндіреді, ол Қазақстанның түрлі аймақтарында бірнеше зауыттарды, [[кеніш]]терді және [[энергия]] нысандарын біріктіріп отыр.<br />
Қазақстан темір кентасының қоры жөнінен [[әлем]]де 8-орында. Оның әлемдік қордағы үлесі 6%. Елде өндірілетін темір кентасының 70%-дан астамы экспортқа шығарылады. Қазақстанның қара металлургиясы өнеркәсіп өнімі көлемінің 7%-ға жуығын өндіреді. Мұндағы аса ірі кәсіпорын Қарағандыдағы [[Испат Кармет]] металлургия комбинаты, ол шойын мен дайын қара металдар қақтамасының 100%-ын және болаттың 90%-дан астамын өндіреді. Бұл комбинат өнімі [[ТМД]] елдері мен алыс шет елдерге экспортқа шығарылады.<br />
[[Жәйрем]] кен-байыту комбинаты АҚ тотыққан марганец және темір-марганец кентастарынан жоғары сапалы марганец концентраттарын өндіреді.<br />
[[1994]] жылдан кен-металлургия кешені кәсіпорындарының  көбі шетелдік және отандық компаниялардың басқаруына берілді.<br />
[[1996]]-[[1997]] жылдары кен байыту және металлургия кәсіпорындарын бірыңғай технологиялық тізбекпен байланыстырған ірі бірлестіктер құрылды, олар: "[[Қазмырыш]]", "[[Қазақмыс]]" копорациясы, "[[Қазақстан алюминийі]]", "[[Испат Кармет]]" ААҚ-дары, "[[Қазхром Ұлтаралық Компаниясы|Қазхром]]" Ұлттық акционерлік компаниясы.<br />
[[Лондон]]дағы Уран институтының есебі бойынша, әлемде барланған [[уран]] қорының 25%-ы Қазақстанда.

 
==Дереккөздер==
<references/>
{{Қазақстан тақырыптарда}}

[[Санат:Металлургия]]
[[Санат:Қазақстан]]
[[Санат:Қазақстан тарихы]]