Қазақстанның мұнай өнеркәсібі бетінің бастапқы мәтінін қарау

==Тарихы==
===18 ғасыр===
[[Атырау облысы|Атырау өңіріндегі]] [[Жайық]] пен [[Жем]] аралығында көлкіген мұнай кені бар екені ерте заманнан белгілі болған. Тіпті сол кездің өзінде−ақ жергілікті көшпенді қазақтар жер бетіне шығып жатқан қимайды, мұнайды   сүзіп алып, түйенің немесе адамның теңге қотырын емдеуге қолданған. Бірақ қазақтар бұл үлкен қазынаның жер бетіне шығып жатқан шеті ғана екенін білген жоқ. XVIIIғ. мен XIX ғасырдың алғашқы жартысында Жайық пен Жем өңірінде жер қойнауын зерттеушілердің пайда болғаны белгілі. И. Лепехин /1768/, П. И. Рычков /1772/, П. С. Паллас /1773/, С. Г. Гмелин /1785/, Г. Гельмерсен /1836/, тағы басқалары Атыраудың географиялық жіне топографиялық құрылымына, су қорлары мен кен байлықтарына қысқаша геологиялық сипаттама берді. зерттеушілердің осы алғашқы деректерінің ғылым үшін пайдасы зор болды <ref>Қазақстан тарихы 5-том </ref>.

Атырау өңірін алғашқы зерттеушілердің бірі – Н. А. Северцов. Ол 1860 жылы «Горный» журналына қазіргі Доссор маңы туралы есебін жариялайды. Онда «Бұл жердің мұнайы су бетіне қалқып шығып жатады екен» – деп жазады. Біздің осы өлкемізде 1874 жылы инженер Д. В. Кирпичников келіп, бірнеше кен орындары жайлы пікір қалдырды. Мысалы, әлгі Доссор кені жайлы мынадай тұжырым жасады: «Бұл жерде мол мұнай қоры бар екендігіне күмән жоқ. Бірақ тұщы суы тапшы, қатынас жолы қиын, тұрғын халқы, шабатын шөбі жоқ. Бұл байлықты пайдалану өте қиынға соғады». Ол тұста бұл аса мәнді болжамға ешкім назар аудара қоймайды. Бұдан кейін де Атырауға бірнеше этнограф ғалымдар мен экспедициялар келеді.		1899 жылдың қараша айында Атырау облысы, Жылыой ауданына қарасты Қарашүңгіл алаңындағы №7 ұңғымадан мұнай фонтаны атқылап, тәулігіне 20 тоннадай өнім берді. Бұл бүгіндері дүние жүзіне мәлім болған Қазақстан мұнайының алғашқы тамшылары еді.				Қарашүңгіл мұнай фонтаны туралы хабар Ресей және шетел кәсіпкерлерін дүр сілкіндіріп, Ембі–Каспий аймағында мұнай қорын іздестіру жұмыстарын кең көлемде жүргізуге мәжбүр етті.

Осындай күрт бетбұрыстың нәтижесінде атақты Нобельдің мұнай өндірістік ұйымы өмірге келді. Осы ұйымға қарайтынжұмысшылар Доссор, Мақат, Ескене өңірін терең бұрғылауды қолға алды. Ең сәтті қазылғаны Доссордағы №3 ұңғыма болды. 1911 жылы сәуірдің 29 күні 225 метр тереңдіктен юра қабатынан мұнай фонтаны атқылады. Ол 20-25 метр биіктікке 30 сағат бойы атқылап тұрды. 16,7 мың тонна мұнай шықты, тәулігіне 13360 тонна.
Бұл Қарашүңгілден кейінгі мол мұнай қорының ашылғандығын бүкіл әлемге паш етті. Қарашүңгіл және Доссор мұнай фонтанынан кейін Қазақстан мұнай өндірісі тарихы басталды. Мақат – Атыраудың үшінші мұнайлы перзенті. Ол 1915 жылы ашылды. Бірақ екі кеніш тағылық жағдайында пайдаланылды. Кен орындарының геологиялық құрылымы, оны нендей тәсілмен өндірудің тиімділігі жайлы мәлімет жетіспеді. Тек фонтан атқызуға сеніп бұрғыланды. Бір қабаттың мұнайы түгел алынбастан екіншісін бұрғылауға ұмтылысты. Ұабаттар мерзімінен бұрын жарамсыз болып, су алып, газданды. Оған  мысал  1911 жылы  Доссорда 16,7 мың тонна мұнай өндірілсе, бар болғаны 3 жылдыңішінде ол 17 есеге, яғни 272,746тоннаға жетті.

Төңкеріс алдындағы мұнайшылар өмірі қиын болды. Міне осындай жағдайда Қазан көтерілісіне дейін республикалық мұнай өнеркәсібі қарыштап дами бастады. Оның нағыз қанат жаюы Кеңес үкіметі жылдарында болды десек, бұл бұрынғы тарихи топшылау емес, ақиқат, шындық.Кеңес үкіметі кешегі көшпелілердің өмірін танымастай өзгертіп, қазақ жұмысшы табын шындады. Мұнайлы Ембі алғашқа кәсіпшіліктерінде жұмыс істеген М.Сартов, М.Жұмағалиев, П.Кочнев, Х.Төрәлиев, Б.[[Боран Айтмағамбетов|Айтмағамбетов]], С.Зорбаев, А.Ильясов және т.б. болды. Олар жаңа үкәметті орнатуға ат салысты. Сонау 1919 жылы В.И.Лениннің негізгі отын қоймасы жау қолында қалған кезде, Гурьевті, Жайық сағасын азат етуге болмас па екен деуі тегін емес.Қызыл Армия Доссор, Мақат кәсіпшіліктерін ақ гвардияшылардан азат етпей жатып, В.И.Ленин мұнайды тасымалдау мәселесін күн тәртібіне қойды. 1920 жылы 24 қаңтардағы Москвада болған кен жұмысшылары мен қызыл армияшылар конференциясында В.И.ленин «Енді бізде Гурьев мұнайы бар»− деп мақтанышпен мәлімдеді, Гурьевті Атырау деп түсінсек, онда Атырау мұнайын өндіру сол кезде – ақ құралған «Жайық − Ембі» ауданының мұнай кәсіпшілік басқармасына  табыс етілді. Бұл жаңа басқарма трест 1920 жылы Отан қоймасына 1,5 млн пұт мұнай құйды. 1922 жылы қазанда басқарма «Эмбанефть» тресі деп аталып, қайта құрылды. Бұл трест 1924 жылға дейін Москвада болды, кейін Гурьевке қоныс аударды. Қазіргі Атыраудың көптеген мұнайшыларын тоғыстырып отырған «Эмбанефть» бірлестігі өмірге осы трест негізінде келген кәсіпорын. Жас үкімет жаңа кен орындарын игеруге, бұрғылау, құрал – жабдықтарын тасымалдау, азық – түлік, құрылыс материалдарын жеткізу мақсатында жаңа тас жоы және темір жол қатынастарын қажет етті. 1925 жылы үкіметтің арнаулы қаулысы бойынша Гурьев пен Доссор арасында 93 км табанды темір жол төселді.  1927 жылы іске қосылған бұл жолмен жылына 120 мың тонна жүк тасылды. Бұл тек мұнайлы Ембінің емес, бүкіл қазақ елінің дамуына үлкен әсер етті <ref>Қазақстан тарихы 11 сынып оқулығы</ref>.
 
Мұнай өндіру үшін тек жұмысшылар ғана емес, білімді мамандар жда қажет болды. Сондықтан 1930 жылы Гурьев мұнай техникумы ашылды. Кейіннен бұл оқу орны Политехникум деп аталды. Кезінде И.М.Губкин, С.М.Миронов, т.б. академиктер Атыррау өңірінің болашағын жоғары бағалап, бұл өңірді батыл барлау, жаңа кен көздерін ашып, халығ игңлңгңне жарату мәселелерін ортаға қойды. Кен орындарды игеруді ғылыми тұрғыдан бақылап отыру үшін «Эмбанефть» тресінің өзінен орталық ғылыми – зерттеу лабораториясы  1934 құрылды. 

Осыған орай гравиметрия, электрокаротажсияқты геофизикалық әдістер Атырау өңірінде тұ ңғыш рет игеріліп, тым жақсы нәтижелерге қол жетті. Енді мұнайлы Ембінің Доссор, Мақат сияқты көне кен орындарының қатарын жаңа кеніштер толтыра бастайды.
Ескене 1934 , Байшанас  1935, Қошағыл 1935, Сағыз 1938 , Құлсары 1939  сияқты жаңа кен орындар іске қосылды <ref> Нұрсұлтанов Ғ. «Мұнай және газды өндіріп, өңдеу</ref>.

1959 – 1969жж арасында Терістік Каспий ойпаттарында оншақты мұнай газ кен орындары (Прорва, Ақтөбе, Қараарна, Терістік, Тереңөзек, Шығыс – Құлсары, Мартыши, Камышитовый, Таңатар, т.б.) ашылды. Бұл кен орындарын төтенше барлау, өндірістік игеру жұмыстарын басқару жөнінде геолог Маташев Мажиттің еңбегі аса зор деп айтуға болады. Осы маманнның енгізуімен құлсарыдағы XXI-XXII пермотриас горизонттарын жаға әдіспен игеру арқасында көптеген қосымша мұнай өндірілді. 

Жаңа кеніштердің қатарға қосылуы м ұнай өнімін еселей арттырды. Атырау мұнайын еліміздің шығысына кідіртпей жөнелту үшін 1936 жылы Каспий – Орск мұнай құбыры  іске қосылды.Кезінде Гурьев  –  Қосшағыл су құбырының іске қосылуы үлкен оқиға болды. Еліміздің орталық облыстарына тікелей шығу үшін Гурьев  –  Қандыағаш кең табанды темір жолының өмірге келуі де маңызды болды. Соғыс басталарда Ембі  –  еліміздің қоймасына сапалы мұнай беретін жылына 700-750 мың тонна. Сол кездегі үлкен мұнайлы өңірдің  бірі еді. Қарап отырсақ бұл күнде «қара алтынның» қайнар  бұлағы атанған мұнайлы Ембі өзінің бастауын Доссор мен мақаттан алғанмен, өмір алға аттанған сайын арнасы кеңейіп өсе берген екен. Тек Ұлы Оттан соғысы жылдарында 15 жаңа кеніш ашылып, Мақат  –  Комсомол  – Қошқар  – Сағыз мұнай құбыры төселіпті. Доссорда автомобиль жөндеу зауыты (1944), Қамыскөл электростанциясы тұрғызылды(1945). Сол бір қиын қыстау кезінде мұнай өндіру кәсіпшіліктерінде талай – талай рекордтар жасалып, небір озық технологиялар енгізіле бастады.

Қазақстан мұнайшылары үшін үлкен сын болған белестің бірі  –  Ұлы Отан соғысының қаһарлы жылдары еді. Майданға аттанған ер азаматтардың орнын жоқтатпай, өндіріс ырғағын қалыпты ырғағы  –  мұнайшылардың алдына қойған қатал талабы мен міндеті еді. Қорғаныс қажетіне көптеп мұнай беру үшін қажымай еңбек етіп, ерлер қатары майданға кетіп сиреген соң, солардың  орнын толтыратын жқмысшы күшіне мұқтаждық туды. Міне, сондай қажыр – қайрат буыны бекіп, бұғанасы қатпаған балалардың, елңкейген кәрілердің бойынан табылды. Ерлердің мамандығын әйелдер меңгерді. Мысалы, қызыл әскердің жұбайы Сарманова мұнай өндірісі Байшонас кәсіпшілігіне мұнай өндіруші оператор, үй шарушылығындағы Айманова Доссор кәсіпшілігінде балғашы, Сағыздық Бекмағамбетова шофер, екі баласымен үй шаруасына отырған Завалова Доссордағы автотранспрот мекемесінде тракторшы болып жұмыс істеді. Кейіннен осылардың көпшілігі өндірістің майталман маманы атанып, құрметке бөленді. Мұщнайшылар қатары кәсіпшілік училищелерді бітірген жастармен де толықтырылып отырды. Батыстағы ірі кәсіпорындар шығысқа көшіріліп, Өндіріске қавжетті жабдықтар, қосалқы бөлшектер шығарылмай жатқан ауыр кезеңде басқа жақта күтір отыруға болмайтын еді. Сондықтан ішкі резервтерді іздестіріп, бар мүмкіндіктерді толық пайдалану қажет болды. 

Сондай қтымды шаралар: сұйықтықты жеделдетіп сору,қосымша арттыру арқылы мұнай көзін көзеу, аз өнім беретін қабатты атқылау, бірнеше мұнай қабатынан бір ұңғымамен өнім алу, пайдалануға қалған ұңғымалардан мұнайды қауғалап алу және т.б. әрекеттер қолданылады.
Осындай ішкі мүмкіншіліктерді пайдалану арқылы соғыс жылдар 200 мың тонна қосымша мұнай алынды. Соғыс ауыртпалығын бұрғышылар да асқан ұйымшылдықпен жеңе білді.

Олар берілген нүктелерді аз шығынмен,шапшаңдатылған тәсіл қолданып, қазу жолдарын тартты. Құлсары кәсіпшілігінің бұрғылау мастері [[Бисенғали Өтеулиев]] белгіленген тереңдікте кондукторсыз қазу жөнінде жаңалық ашты. Бұл тәсілді бүкіл Ембі бұрғышылары қолданды. Осы тәсілді ұтымды пайдалану арқылы соғыстың төрт жылы ішінде 15 мың метрден астам шегендеу құбыры, 1000 тоннадан астам тампонаж цементі үнемделді.
Бұрғылаушылардың жанқиярлды еңбегі арқасында соғыс жылдары Нармонандық, Қошқар, Тентексор кен орындары пайдалануға берілді.
Соғыс жылдарында мұнайды мол алудың жаңа әдістерін жүзеге асыруға ерекше көңіл бөлінді. Соның арқасында одақта тұңғыш рет мұнай өндірудің екінші әдісі (қабат қысымын су айдау арқылы көбейту) 1943 жылдың тамыз айында Доссор кәсіпшілігінде жүзеге асырылды. Келесі жылы Мақат кәсіпшілігінің коллективі бірінші юра қабатына су айдайтын қондырғыны іске қосты. Соғыстың соңына дейін Мақат пен Доссор кәсіпшілігі осы әдіспен қосымша 14 мың тоннадан астам жоғары сапалы мұнай алды. Ал осындай тиі\мді әдістің өмірге келіп, соғыс қажеті ұшін қызмет етуіне мұрындық болоған Гурьевтегі орталық зерттеу ғылыми лабораториясының бас геологы П.Я.Авров болатын. Жоқты жоқ деп, қол қусырып қарап отырмай, мүмкіндікті пайдаланып, бар қажетті жабдықтан кем түспейтін қондырғы, болмас аса зәру бөлшектерді шеберханада жасап, алып жүрді. Сондай ізденістердің арқасында «Бермағамбетов качалкасы», «Берма,амбетов гидробуры» секілді құрылғылар дүниеге келді. Бұл тапқырлық мыңдаған мемлекет қаржысын үнемдеп қана қоймай, мұнай өндірісі үшін жабдық жасайтын зауыттардан келетін қондырғыларға деген сұранысты қанағаттандырып отыруға жол ашты. Осы бір аса тиімді жабдықты ойлап тапқан мақаттық бұрғылау шебері Нәзен бермағамбетов еді.

Ұлы Отан соғысы кезінде тылда күн – түн демей жанқиярлықпен еңбек еткен мұнайшылар Төреханов Ақбергенді, Жұбатқанов Борашты, Дүтпаев Ермекті, Оразов Әбілді, Қалабаев Әбішті, Оразов Тәжіғалиды, Оразов Мизамды, Дінешов Әбдешті, Шырдабаев Шашпанды және т.б. қалай ұмытамыз.
Соғыс жылдарында Ембіде мұнай өндіру көлемі бүкіл революциядан бұрынғы дәуірден 2,5 есе үшінші бесжылдық кезеңінен 15,2 пайызға артты.

1940 ж өндірілген мұнай 695 тонна болса, 1944 жылы ол 788 мың тоннаға жетті. Со,ыстың қиын – қыстауына қарамай Доссорда автокөлік жөндеу зауыты /1944/, Қамыскөлде электростанциясы салынды /1945/.

Соғыстан кейінгі бесжылдықтар кезінде Қазақстан мұнайшылары күйкі тіршіліктен шығып, күш  – жігерін, өндіріс қуатын арттыруға арнады.
Ұлы Отан сонғысы тұсында төрт кәсіпшілік өндіріске қосылса да, соғыс аяғына таман шығарылатын сұйық отынның көлемі төмендеп кетті,  1945 жылғы өндірілген мұнай, 1943 жылөғы өндірілген мұнайға қарағанда 20 пайыз кем болды.

Алайда, бұл Қазақстан мұнайының азайғанынан емес еді. Осы аймақ игеріле басталғаннан бергі 40 жылдың ішінде айқын болғандай 1,5 мың кен құрылымының 32 ғана барлаудан өткен еді. Соның  20 – нан мұнай белгілері байқалса, 12 – нен ғана отын қндіріліп тұрды. Жер қойнауындағы тұнып жатқан мол байлықтың кең көлемде игерілмеудің басты себебі  – табиғаттың қаталдығынан еді.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Geology-stub}}

[[Санат:Қазақстан]]