Қазақстанда кеңес өкіметі орнауының ерекшелігі. Азаматтық қарсы тұру бетінің бастапқы мәтінін қарау

{{Cleanup}}
{{уики}}
'''Қазақстанда кеңес өкіметі орнауының ерекшелігі. Азаматтық қарсы тұру'''
Жоғарыда айтылғандай, [[1917 жыл]]ғы 26 қазанда Петроградта өткен Кеңестердің Бүкілресейлік II съезінде большевиктер барлық делегаттың үштен екі бөлігіне жетпейтініне, яғни — 390 адам болғанына қарамастан, 690 делегаттың төрттен үш бөлігіне жуығы билік Кеңестердің қолына берілсін деушілер жағында болды; «Бүкіл билік [[демократия]]ға берілсін» деген әсер-меньшевиктерге дауыстың 15%-ы тиді, 7%-ы «Коалиция» ұранын қолдады.<ref>Жаһид - арабтың жаһид немесе жуһуд сөзінен ауысып колданылған нұска, «тырысады, талпынады, күлшынады» деген мағынаны білдіреді (Борисов В. М. Русско-арабский словарь. Т. II. М., 1982, с. 332.)</ref>.Дәл осының өзі большевиктердің көсемі В.И. Ленинге жұмысшы және солдат депутаттары Кеңестерінің басым көпшілігі съезге қатысты, шаруа Кеңестерінен делегаттар келді, ОАК-нің (Кеңестердің Орталық Атқару Комитеті) бұрынғы құрамы өкілеттігін аяқтады деп атап көрсетуіне мүмкіндік берді, яғни оның пікірі бойынша «жұмысшы, солдат және шаруалардың басым көпшілігінін еркі» айқын білдірілді, сондай-ақ «жұмысшылар мен гарнизонный жеңіске жеткізген күресі» Кеңестердің II съезінде билікті өз қолына алуға негіз болды.

Съезд лениндік ұсыныс бойынша «барлық билік жергілікті жерлерде жұмысшы, солдат және шаруа депутаттарының Кеңестеріне өтеді» деген шешім шығарды. Қазақстан тәрізді «Ресейде қоныстанған барлық ұлттарға болашақта дамуы бағытын өзі анықтауға шынайы құқық беріледі» ұраны ұлттық өңірлер үшін аса маңызды болды.<ref>Тараки — арабтын тараққаи сөзінен ауысып колданылған нүска, «дамыту, өркендету» деген мағынаны білдіреді (Борисов В. М. Русско-арабский словарь. Т. II. М., 1982, с. 163.)</ref>.

Съездің Бейбітшілік және [[Жер]] туралы қабылдаған декреттері аштық пен шаруашылық күйзелістен қалжыраған халықтың басым көпшілігінің жаңа биілікті бірден қолдап шығуын қамтамасыз етті.

==1917 жылғы Қазан революциясы кезеңіндегі Қазақстан. Екінші Бүкілқазақ съезі және Алашорданың құрылуы==
Керенский үкіметі құлап, оны қорғап қалуға орталықтан да, жергілікті жерлерден де ең болмаса бірнеше полк әскер табыла қоймады, мұның өзі Уақытша үкіметтің құлау сәтіне жеткенін дәлелдеп берді. Бірақ бұл Кеңес үкіметіне балама билік мүлде жойылды дегенді білдіре қоймады. Керісінше, Кеңестердің II съезінің қорытындыларын мойындамайтын, [[Ресей]]дегі заңды үкіметті озбырлықпен басып алу деп, [[Қазан]] қарулы көтерілісін айыптайтын бұрынғы биліктің жергілікті органдары, [[ұлт]]тық-[[демократия]]лық ұйымдар, кейбір өңірлердегі [[қазақ]] әскерлерінің басшылығы түрінде әлі де сақталып қалды. Бұл күштердің қай-қайсысының да мақсаттары мен міндеттері әр түрлі болғанымен, оларды Кеңес өкіметіне және оның бағдарламалық идеяларына қарсы бірігуге алып келді. Сол себепті, басқа да өңірлердегі сияқты, [[Қазақстан]]да Кеңес өкіметін орнату, [[отан]]дық тарихнамада 70 жылдан астам уақыт айтылып келгеніндей, бірден «салтанатты шеру» бола қоймады. Шын мәнінде 1917 жылғы қазанның аяғы — Петроградта қарулы көтерілістің басты қорытындылары өлкеге белгілі бола бастағанынан бастап, 1918жылғы наурыздың басына — Верный ([[Алматы]]) қаласында большевиктер жеңіске жеткенге дейінгі кезеңде Қазақстанда 1918 жылы жаздың басында кең көлемдегі [[Азамат]] соғысы басталады деп күтілген еді. Кеңестерге қарулы қарсылық көрсетуші басты күштер қазақ әскерлерінің басшылары, кадеттер мен әсерлердің, халықшыл социалистер мен меньшевиктердің жергілікті ұйымдарының жетекшілері саналды. «[[Алаш]]» партиясының көсемдері тұтастай алғанда осы күштерді қолдап келді, дегенмен 1917 жылғы қазанның аяғы мен 1918 жылғы наурыз аралығында (Қазақстанда Кеңес өкіметін орнату кезінде)  олардың позициясы тактикалық жағынан елеулі өзгеріске ұшырады.
Казан [[революция]]сынан көп бұрын-ақ қазақтың ұлттық-демократиялық қозғалысының көсемдері өз бағдарламалық көзқарастарын Қазақстанның [[әлеумет]]тік-[[экономика]]лық және саяси дамуы жайлы өз бағдарламалық көзқарастарын кеңінен насихаттаған болатын, ал қарулы күрес Петроградта жеңіске жеткеннен кейін-ақ 1917 жылы 21 қарашада «Қазақ» газетінде Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Елдос Ғұмаров, Есенғали Тұрмұхамедов, Ғабдулхамид Жүндібаев және Ғазымбек Бірімжановтар құрастырған «Алаш» партиясы бағдарламасының жобасы жарияланды. Бағдарлама жобасында он тарау бар. Олардың әрқайсысына тақырыпша қойылған.

==«Алаш» партиясы багдарламасынын жобасы==
Мемлекет қалпы:
Ресей демократиялық, федеративтік республика болу. (Демократия мағынасы - мемлекетті жұрт билеу. Федерация мағынасы – құрдас мемлекеттер бірлесуі. Федеративтік [[республика]]да әр мемлекеттің іргесі бөлек, ынтымағы бір болады. Әрқайсысы өз тізгінің өзі алып жүреді.) Үкімет басында Учредительное собрание мен Г.Дума қалауынша кесімді жылға сайланатын президент болу. Президент халықты министрлер арқылы бағу, ол министрлер Учредительное собрание мен Г. Дума алдында жауапты болу.

Депутаттар тегіс, тең, төте һәм құпия сайлаумен болады. Сайлау хұқында қан, [[дін]], еркек-әйел талғаусыз болу.
Законды жалғыз ғана Г. Дума шығару һәм Г. Дума үкімет үстінен қарап, ісін тексеру, запрос (сұрау) жасау хұқы да Г. Думала болу. Мемлекет салығы Г. Думасыз салынбау.

* Жергілікті бостандық
Қазақ жүрген облыстардың бәрі бір байланып, өз тізгіні өзінде болып, Ресей Республикасының федерациялық бір ағзасы болу. Реті келсе, қазақ автономиясы сыбайлас жұрттармен әзірге бірлесе болу, реті келмесе, бірден-ақ өз алдына жеке болу. Қайткенде де осы күнгі земстволықты қабыл алу.
«[[Алаш]]» партиясы қазақтың би, болыс, ауылнайлары сияқты орындарында қызмет ететін адамдар жұртқа пайдалы, жұрт үшін қызмет етерге көңілді адамдар болуына жаһид қылады. Земстволардың управаларында, милицияларында таза қызметші боларлық адамдардың атын халық қалауына салады.
«Алаш» партиясы әділдікке жанашарларға жолдас, жәбірлерге жау болады. Күш-қуатын игілік жолына жұмсап, жұрт тарақи ету жағына бастайды.

* Негізгі хұқық
Ресей республикасында дінге, қанға қарамай, еркек-әйел демей адам баласы тең болу.
Жиылыс жасауға, қауым ашуға, жария сөйлеуге, газет шығаруға, кітап бастыруға — еркіншілік; үкімет қызметшілері иесінен рұқсатсыз ешкім табалдырығын аттамаушылық; законсыз жолмен ешкімді үкімет адамдары ұстамаушылық; сот сұрамай, билік айтылмай тұтқын қылмаушылық; қылмысты болған адам судья бар жерде 24 сағат ішінде, судьясыз жерде бір жетіден қалмай судьяға тапсырылып, жабылса, судья үкімімен жабылу.
Кісі хатын ашқанға — айып, оқығанға жаза болу.

* Дін ісі
Дін ісі мемлекет ісінен айырулы болу. Дін біткенге тең хұқық. Дін жаюға <ref>«Астынғы» сөзі түпнүскада «астығы» деп қате басылды ма деген ойдамыз.</ref>. ерік. Кіру-шығу жағына бостандық.
Муфтилік қазақта өз алдына болу. Неке, талақ, жаназа, балаға ат қою сияқты істес моллада болу, жесір дауы сотта қаралу.

* Билік һәм сот
Әр жұрттың билік пен соты тұрмыс ыңғайына қарай болу. Би һәм судья жергілікті жұрттың тілін білу. Аралас жерде соттың тергеу-тексеруі һәм үкімі жергілікті жұрттың қай көбінің тілінде айтылу. Би һәм судья орнынан тергеусіз түспеу. Билік һәм сот жүзінде жұрт біткен тең болу; Кұдайдан соңғы күшті би һәм судья болып, кім де болса, олардың үкіміне мойынсұну.
Айтылған үкім тез орнына келу. Зор жазалы қылмыстар присяжный сотпен қаралу. Қазақ көп жерде сот тілі қазақ тілі болу. Присяжныйлар қазақтан алыну. Қырдағы ауыл, болыс ішіндегі билік пен сот жұрт ұйғарған ереже жолымен атқарылу.

* Ел қорғау
Ел қорғау үшін әскер осы күнгі түрде ұсталмау. [[Әскер]]лік жасына жеткен жастар жерінде үйретіліп, жерінде қызмет ету: әскер табына бөлгенде туысқан табына қарай бөлу. Әскерлік міндетін қазақ атты милиция түрінде атқару.

* Салық
Салық әл-ауқат, табысқа қарай байға байша, кедейге кедейше әділ жолмен таратылу.

* Жұмысшылар
Жұмысшылар закон панасында болу. (Қазақ жерінде завод-фабрика аз, сондықтан қазақтың жұмысшылары да аз. «Алаш» партиясы жұмысшылар турасында социал-демократтардың меньшевик табының программасын жақтайды.)

* Ғылым-білім үйрету
Оқу ордаларының есігі кімге де болса ашық һәм ақысыз болу; жұртқа жалпы оқу жайылу. Бастауыш мектептерде ана тілінде оқу; қазақ өз тілінде орта мектеп, университет ашу; оқу жолы өз алды автономия түрінде болу; үкімет оқу ісіне кіріспеу; мұғалімдер-профессорлар өзара сайлаумен қойылу; ел ішінде кітапханалар ашылу.

* Жер мәселесі
Учредительное собрание негізгі закон жасағанда жер сыбағасы алдымен жергілікті жұртқа берілсін деу; қазақ жер сыбағасын отырған жерлерден алып орналасқанша, қазақ жеріне ауған мұжық келмеу; бұрын алынған жерлердің мұжық отырмағандары қазаққа қайту; қазаққа тиетін жер сыбағасын жергілікті комитеттер кесу; сыбаға өлшеу — норма жердің топырағымен шаруалық түріне қарай жасалу; сыбағадан артылған жер земство қолында болу; артық тұрған жерден ел өскенде ауық-ауық сыбаға кесіліп берілу; [[Түркістан]]да жермен бірге су сыбағасы да кесілу; жерді қазақ үй басына иеленбей, ауыл-аймақ, туысқан табына меншіктеп алу; өзара әділдік жолмен пайдалану.

Жер законінде жер сату деген болмау, әркім өзі пайдалану. Пайдасынан артық жер сатылмай, земствоға алыну. Жердің кені, астынғы  байлығы қазынанікі болып, билігі земство қолында болу.
Аса зор ағаш, зор өзендер мемлекеттікі болып, аз ағаш һәм қол байлықтары земство мүлкіне саналу.

Жоба жасаушылар:
Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Елдес Ғұмаров, Есенғали Тұрмұхамедов, Ғабдулхамид Жүндібаев, Ғазымбек Бірімжанов.

Атап айтылғандай, бағдарламаның жобасы Құрылтай жиналысының сайлауында «Алаш» партиясының үлкен жетістіктерге жетуін қамтамасыз етті.

Бірақ сайлау қорытындылары мен жетістіктер Алаш партиясына іс жүзінде еш нәрсе берген жоқ және оның жақтастарына өлкеде ешқандай нақты билік тимеді. Бұл Құрылтай жиналысының сайлауы В.И. Ленин бастаған большевиктер үкіметін құруға, сапалы жаңа саяси жағдай орнықтыруға мүмкіндік берген Петроградтағы Қазан қарулы көтерілісі жеңген кезде өткендігімен түсіндіріледі. Ол Кеңес өкіметін жақтаушылар мен оның қарсыластарының арасындағы күрестің өрши түскендігімен сипатталады. Кеңестер билігін мойындамаған «Алаш» партиясы большевиктердің қарсыластары жағында болып шықты. Бұрынғы аумақтық-мемлекеттік билік құрылымының ерекшелігінен Қазақстан мен [[Орта Азия]] көлемінде большевиктерге қарсы күреске басшылық жасап отыратын бірынғай орталық болмады. Оған қоса большевиктерге қарсылардың өз ішінде елде демократиялық [[қоғам]] орнату үшін күрес жүргізудің бағдары, тактикасы мен стратегиясы жөнінде бірыңғай ортақ көзқарасы жоқ еді. Іс-кимылды үйлестіре жүргізуді тіпті қазақ әскерлері басшыларының өздері де қажет деп таппады. Мысалы, [[Орал]] қазақтары [[Орынбор]] қазақтарынан бейтарап өзінше әрекет етті.

Соңғысы Оңтүстік Шығыс қазақ әскерлерінің одағында болғанымен, [[Сібір]] және [[Жетісу]]лықтармен нақты байланыс орнатпады.

«Алаш» партиясы басшыларының арасында да Кеңес үкіметіне қарсы күрес идеясы мен тактикасы бірден қалыптаса қойған жоқ. Алаш қозғалысының өлкелік көсемдері қалыптасқан саяси жағдайды өздерінің таным-білігі тұрғысынан бағалады. Алаштың оңтүстік қанатының басшылары Мұхамеджан Тынышбаев пен Мұстафа Шоқай «Шура-[[ислам]]и» партиясы басшылығының бүкіл Түркістан көлемінде большевизмге қарсылықкүресін басқару жөніндегі ұсынысын қабылдады. М. Тынышбаев 1917 жылы қарашаның аяғында кенестік тарихнамада «Қоқан [[автономия]]сы» ретінде белгілі болған [[Қоқан]] қаласында өткен IV Төтенше өлкелік мұсылмандар съезінде құрылған Түркістан автономиясының премьер-министрі болып тағайындалды. М. Шоқай алғашында Түркістан автономиясы үкіметі сыртқы істер министрі (Түркістан автономиясы Уақытша үкіметі сыртқы қатынастар бөлімінің бастығы) қызметін атқарды.

Шамамен сол тұста Г.Н. Потанин басқаратын Сібір облыстық думасының - сібірлік автономистер үкіметінің құрамына «Алаш» партиясы орталық басшылығының өкілі А. Ермеков кіреді.
Құрамына Қазақстанның оңтүстік облыстары - Жетісу мен [[Сырдария]] енген Түркістан өлкесінде жағдай мүлде шиеленісіп кетті.

Жоғарыда айтылып кеткендей, 1917 жылы 26-29 қарашада Қоқанда өткен IV Төтенше өлкелік мұсылмандар съезі Түркістан (Қоқан) автономиясы - Мұхтариаттың құрылғанын жариялады.<ref>Свободный Туркестан. Ташкент, 1918, 20 қаңтар.</ref>. Съезде сөйлеген Мұстафа Шоқай былай деп атап көрсетті: «Орталықта болып жатқан жағдайлар шет аймақтарды ұлттық төңкерісті (1917 жылғы Ақпан төңкерісін айтып отыр. - авт.) өздерінің қорғап қалуына мәжбүрлеп отыр. Большевиктердің Қазан қан төгісін бастан өткізген Ресей мен Түркістан өз тағдырларын өздері шешуі керек».<ref>Сарыарқа, 1918, 25 қаңтар, №2.</ref>.

Автономиялық Түркістан Уақытша үкіметінің торағасы М. Тынышбаев болды дедік. М.Тынышбаевтың үкімет төрағасы болып тағайындалуына оның Ресей Уақытша үкіметінің Түркістандық комитеті мүшесі ретінде өлкедегі белгілі тұлға екендігі себеп болды, бұл оқиғадан басшылықтың заңды әрі өз жалғасын тапқандығы байқалды. Төраға ретіндегі М. Тынышбаевтың аз уақыт тәжірибесі оған үкімет басшысы қызметін атқару тиімді емес екеніне көзін жеткізді. Белгілі мөлшердегі үкіметтің нақты тірегі болмады; автономияны қолдаушылар арасында үлкен келіспеушіліктер туындады. Автономияны қорғап қалуға қарулы жасақты басқаратын, бұрын қылмысты болған Кұрбашы Иргашты тартудың саяси жағдайды өзгертіп жіберуге алып келгенін аңғарды. М. Тынышбаевтың Түркістан автономиясының басшылық қызметінен бас тартуының негізгі себептерінің бірі Мұхтариатты өлкеде құрылған басқа үкімет - Түркістанның большевиктік солшыл әсерлерден тұратын Халық комиссариатының қыспаққа алуы болды, ол Жетісудағы Уақытша үкіметтің комиссары О. А. Шкапскийді <ref>Қ.Р Ұлттық қауіпсіздік комитетінің мұрағаты,124-іс, І-т., 137-п.</ref>. орнынан түсіріп, қамауға алу туралы бұйрық берді. Іс жүзінде бұл Жетісудағы Уақытша үкіметтің комиссары болған М. Тынышбаевты да кез келген сәтте қамауға алу туралы бұйрық шығуы мүмкін екендігін аңғартты.
М. Тынышбаев отставкаға шығып, Жетісуға кеткен соң премьердің орнына келген М. Шоқай билігі Қоқан мен уезд көлемінде ғана шектеліп қалған үкіметті аз ғана уақыт басқарды. Оның кабинетінің бірден-бір нақты күші болып Иргаштың адамдары қалды. Орынбор қазақтарының көмегіне деген үміт ақталмады. Істің аяғы Кеңестік басшылар Түркістан (Қоқан) автономиясының Уақытша үкіметіне ультиматум жариялауға дейін барды және көп кешікпей, 1918 жылы ақпанның басында Қызыл гвардияның отрядтары автономияның аздаған күшін тас-талқан етті, автономия басшыларының бір бөлігі атылды, қалғандары қамауға алынды,
Мұстафа Шоқай кашып құтылды.<ref>Нурпеисов К. Алаш и Алашорда (на каз. языке). А., 1995, 156-6.</ref>.

М. Тынышбаевтың Жетісуға кетуі, Түркістан (Қоқан) автономиясының күйреуі, М. Шоқайдың [[эмиграция]]ға кетуге мәжбүр болуы шын мәнінде «Алаш» партиясы оң қанатының ыдырауына алып келді. Жетісудағы  
Алаш ұйымының белсенділері Ибрагим Жайнақов, Отыншы Әлжанов, Төлебай Дүйсебаев және басқалар большевиктерді мойындамады, оған қарсы шықты.

Түркістандағы Алаштың оңтүстік қанатының көсемдері Кеңес өкіметіне қолынан келгенше үш-ақ ай белсенді қарсылык көрсетті. Алаштың Сібір облыстық думасы көлеміндегі сібірлік «автономистерімен» одағы аз уақытка созылды. Алаш қайраткерлері Сібірлік автономистер үкіметінің құрамында Сібір көлемінде қазақтың аумақтық және ұлттық федералдық автономия құру принципін байқап көруді ойластырған еді.

Алаш партиясының көсемдері Петроградта қарулы күштердің жеңгені туралы хабарды ести салысымен Қазақстанда билік Кеңестердің қолына өтіп кетпеуі үшін нақты қадамдар жасай бастады. «Қазақ» газетінің 1917 жылғы 26 қарашадағы, яғни Қазан революциясының келесі күнгі нөмірінде өз оқырмандарына былай деп үндеу тастады: «Ресей күйзелісті бастан кешіріп отыр, бір аяғы жерде болса, екінші аяғы — көрде. Ертең не боларын ешкім де білмейді... Біреулер тірі қалу үшін жанталасса, басқалары бұл бүліктен қалай шығамыз деп бас қатырады. Біз, қазақтар, оған қарап тыныш отыра алмаймыз. Мұндай қарбалас кезеңде заң жүрмейді, бізді ешкім де қорғамайды. Сол себепті біз, біріншіден, өлмей тірі қалу үшін, екіншіден, байлықтарымызды талан-таражға түсірмеу үшін, үшіншіден, бұл бүліншіліктен іргемізді аулақ салу үшін өз күшімізге ғана сүйенуге тиіспіз. Ол үшін ешкім де өз білімі мен күшін аяп қалмауға тиіс».
Бұл қиын жағдайдан шығу жолын іздестіру үшін Алаш партиясының басшылығы II Бүкілқазақ съезін шақыруды ұйғарды. Съезді өткізу мәселесі бойынша құрамына Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, С. Досжанов және Е. Омаровтар кірген комиссия құрылды. Осы комиссияның шешімі бойынша съезге әрбір уезден екі ақсақалдан және Қыр өлкесінің облыстық қазақ комитеттерінен екі мүшеден шақырылды. Олардан басқа қазақ қоғамы аса құрмет тұтатын 30 адамға шақыру жіберілді, олар: Омар Қарашев, Қайырша Ахметжанов, Ғабдолла Ешмұхамедов, Ахметжан мен Қожахмет Оразаевтар, Шәкәрім Құдайбердиев, Халел Досмұхамедов, Мұстафа Шоқай, Жаһанша Досмұхамедов, Бақтыгерей Құлманов, Шәңгерей Бөкеев, Есенқұл Машанов, Мұхаметжан Тынышбаев және т.б. Сондай-ақ «Ұран», «Сарыарқа» «Бірлік туы», «Тіршілік» және басқа газеттер өкілдеріне де шақырулар жіберілді.
Съезд Орынборда 1917 жылы 5-13 желтоқсан аралығында өтті. Оған қатысқан ташкенттік журналист былай деп нақты атап көрсетті: «Съезге қазақтың он облысынан - Орал, Торғай, Ақмола, Семей, Жетісу, Ферғана, Сырдария, Каспий бойы және Астрахан губерниясындағы Бөкей Ордасынан 80-ге жуық делегат қатысып отыр. Олардың басым көпшілігі орысша жақсы сөйлейді. Көбінің жоғары және орта білімі бар, еуропаша киінген».<ref>Қазақ 1917, №255; Бөкейханов А. Шығармалар. А., 1994.</ref>.

Съезд президумына Бактыгерей Құлманов (төраға), Элихан Бөкейханов, Халел Досмұхамедов, Әзімхан Кенесарин, Омар Қарашев (төрағаның серік-орынбасары) және құрамына Дәулетше Күсепқалиев, Міржақып Дулатов, Сейітқазым Қадырбаев кірген секретариат сайланды.
Съездің күн тәртібінде Петроградтағы большевиктердің ұйымдастыруымен өткен Қазан қарулы көтерілісінің жеңісінен кейін елде қалыптасқан қоғамдық-саяси жағдайға байланысты қазақ қоғамының әр түрлі топтары өкілдерінің басын біріктіру рөлін атқаратын, Алаш партиясының бағдарламасынан туындайтын 10 пункттен тұратын мәселе қаралды. Съезд саяси тұрғыдан тез өзгеріп жатқан жағдайдағы партия тактикасының әр түрлі аспектісін талқыға салды, бұл тұста ол қазақ автономиясын құру мәселесіне, оның үкіметінің қалыптасуына, халықты қорғауға ерекше назар аударды.

Съезд қазақ автономиясы мен халық милициясын құру туралы жасаған Халел Ғаббасовтың баяндамасын зер сала тындап, жан-жақты талқылады. Осы және басқа да маңызды мәселелерді талқылау мен шешім қабылдау кездерінде Ә. Бөкейханов, X. Досмұхамедов, М. Шоқай, Ж. Досмұхамедов және басқа да делегаттар мен съезд қонақтары зор белсенділік танытты.
Съезд Қазақ (Алаш) автономиясын құру туралы шешім қабылдап, оның құрамына Бөкей Ордасы, Орал, Торғай, Ақмола және Семей облыстары, сондай-ақ [[Каспий]] сырты облысындағы, [[Алтай]] губерниясындағы қазақтар мекендеген аудандар енгізілді. Съезд делегаттары Уақытша үкімет құлағаннан кейін қалалар мен селоларда, қырда қазақтардың этнос ретінде өмір сүруіне зор қауіп төндіретін анархияның өсуі күннен-күнге күшейе түсіп отырғанын атап көрсетті. Осыдан келіп съезд «халықты аман сақтап қалу мақсатында».

Уақытша халық кеңесінің тиянақты билігін құруға қаулы қабылдап, оны «Алашорда» (Алаш автономиясының үкіметі) деп атады да, Алашордаға «қазақтар тұратын жерлердегі барлық атқарушы билікті өз қолына алуын тапсырды».<ref>ҚР Ұлттық қауіпсіздік комитетінің мүрағаты, 124-іс, 6-т., 9-парактың сырты. Өз кезегінде Алашорда көсемі Ә. Бокейханов Қазақстанның (Қазақ автономиясынын) Түркістанмен (Қоқан автономиясымен) бірігуіне қарсы шықты. М. Дулатовтың айтуынша Ә. Бокейханов бұл туралы көзқарасын мына тұрғыда дәлелдеп шықты: «Орта Азияның халықтары, солардын қатарында өзбектермен бірігуге болмайды. Оларда діни фанатизм мен кертартпалық ғұрыптар көп сақталынған. Орта Азия халықтары шариғат заңымен емір сүреді. Олар мәдени тұрғыда бізден бір саты төмен тұр. Сондықтан олармен бірігуден ешбір нәтиже шықпақ емес. (Сонда.)</ref>.

Уақытша халықтық кеңес - «Алашорда» (Алаш автономиясының үкіметі) 25 адамнан тұруға тиіс болды. Съезде үкіметтің 15 мүшесі сайланды, ал 10 орын Қазақстанда тұратын [[орыс]] және басқа ұлттардың өкілдеріне қалдырылды. Алашорда мүшелігіне Уәлихан Танашев ([[Бөкей Ордасы]]), Халел Досмұхамедов ([[Орал облысы\\), Айдархан Тұрлыбаев ([[Ақмола облысы]]), Ахмет Бірімжанов ([[Торғай облысы]]), Халел Ғаббасов ([[Семей]] облысы), Садық Аманжолов ([[Жетісу]] облысы), Мұстафа Шоқай ([[Сырдария]] облысы) сайланған болатын. Облыстардың сыртында Алашорданың құрамына съездің шешімімен Әлихан Бөкейханов, Жанша Досмұхамедов, Әлімхан Ермеков, Мұхаметжан Тынышбаев, Бақтыгерей Құлманов, Жақып Ақбаев, Базарбай Мәметов, Отыншы Әлжановтар енгізілді.

Үкімет басшысы баламалық негізде сайланды. Бұл лауазымға үш қайраткердің кандидатурасы ұсынылды, олар: Әлихан Бөкейханов, Бақтыгерей Құлманов және Айдархан Тұрлыбаев. Жасырын дауыс беру нәтижесінде Ә. Бөкейханов 40 дауыс, А. Тұрлыбаев - 20, Б. Құлманов – 19 дауыс алды. Көп дауыс алған Ә. Бөкейханов Қазақ (Алаш) автономиясы үкіметінің төрағасы болып сайланды.
Съезд қазақ милициясын құру жоспарын жасады. Оның әрбір облыстағы саны, уездер бойынша оларды оқытып-үйрету мен жабдықтау мәселелері қарастырылды. Милицияның қарумен қамтамасыз етілуі салықтан түскен қаржы негізінде орталық әкімшілік арқылы іске асырылатын болды. Офицерлер дайындауда атаман Дутов басқаратын Орынбор ақ гвардияшыларымен жасалатын одақ бойынша орынборлық қазақ әскерінің тәжірибесі мен көмегі пайдаланылатын болып шешілді. Бұл одақтың негізінен сөз жүзінде қалып, ешбір нәтиже бермеуі Алашорданың жағдайын қиындата түсті.

Съезд құжатгарының ішіндегі ең маныздысы қазақ автономиясын құру жөніндегі шешім болып табылды. Съезд делегаттары автономияға ұлттық-аумактық мемлекеттік құрылым ретінде анықтама беруде бірауыздылық танытты, адайда автономияны ресми жариялау уақыты туралы мәселеде біраз келіспеушіліктер туындады. Бұл мәселе бойынша пікірталас бірнеше күнге созылды. Келіспеушіліктің түп негізінде өлкедегі орыс тұрғындарының ұстанымы мен сол кезде Түркістан өлкесінің құрамына кірген оңтүстік өңірдегі (Сырдария мен Жетісу облыстары) қазақтардың ұстанымын айқындау қажеттігі жатты. II Бүкілқазақ съезін шақырудың белсенді бастамашылары мен оған қатысушылардың бірі Халел Ғаббасов былай деп айтып өтеді. «Съезде автономияны жариялау мерзімі туралы аса маңызды мәселе бойынша екі көзқарас орын алды. Әлихан Бөкейханов басқарған осы көзқарастың бірі автономияны жариялауды орыс шаруаларының еркіндігі айқындалып болғанға дейін кідірте тұру жағында болды. Бұл көзқарасты мен де қолдадым. Досмұхамедов (Жанша. - К.Н.) басқарған екінші жақтың көзқарасы автономияны тез арада жариялау керек деді. Соңғы көзқарас иелерінін дәлелі шын мәнінде кереғар сипатта болды, ол осымен бір мезетте муфтиатты ұйымдастыру қажеттігін дәлелдей отырып, қазақтардың діни сезіміне қозғау салды. Дауыс беру кезінде басым көпшілік бірінші пікірді қолдады, бірақ қарсыластар бұған келіспеді».<ref>Түркістан (Қоқан) автономиясынын құрамындағы өзбек өкілдері де Алашорда көсемі Ә. Бокейханов туралы дұрыс көзқараста болмады. Қазақтардын Сырдария облыстық съезіне қатысуға Қоқанға келген Б. Құлманов, Т. Ибрагимов, М. Дулатовтарға олар бұл туралы былай деген: «Сіздердің көсемдеріңіз кадет Ә. Бокейханов барып тұрған орысшыл адам». Түркістан (Қоқан) автономиясының өкілдеріне Сырдария облысын Қазақ автономиясына қосу туралы пікір ұнамады». (Сонда, 19-п.)</ref>. Жетісу мен Сырдария облыстарының қазақ автономиясына дереу қосылу немесе қосылмау мәселесі бойынша әр түрлі пікірлер айтылды.

Алайда ақыр соңында Ә. Бөкейхановтың және Ж. Досмұхамедов бастаған Орал облысы мен Бөкей Ордасы съезд делегаттарының басым көпшілігі жалпы ұлттық мүдделерді жеке мүддеден жоғары қойып, автономияны жариялау мерзімі туралы мәселе бойынша нақты бір шешімге келді. Сырдария облысының өкілі М. Шоқай бүкіл қазақ жері Түркістан автономиясына біріктірілсін деген алғашқы өз ұсынысынан бас тартып, екі жақтың көзқарасын жақындастыруда жағымды рөл атқарды. Съездің ымыраға келген шешімдерінің негізгі пункттері мына төмендегідей болып табылды: «1) Бір ай ішінде Алашорда түркістандық қазақтарды Алаш автономиясына қосуға тырысады... 2) Егер осы уақыт ішінде Алаш балалары (яғни қазақтар. — авт.) біріге алмаса, онда халықтың әрбір бөлігі... өзінше тұратын болады. 3) Бір айдың ішінде түркістандық қазақтар қосылған жағдайда Алашордаға автономияны жариялауға құқық беріледі».

II Бүкілқазақ съезі Түркістанда тұратын қазақтардың Алаш автономиясына қосылуы туралы мәселені Сырдария облысы өкілдерінің съезі шешуге тиіс деген қорытындыға келді. Сырдария қазақтарының съезіне Алашорда тарапынан Б. Құлманов, М. Дулатов және Т. Ибрагимов өкіл етіп жіберілетін болды. Ә. Бөкейханов пен Мұстафа Шоқай біріге отырып қол қойған құжатта съезді шақыру, бұрын М. Шоқай жариялағанындай 1918 жылғы 10 қаңтарда емес, 5 каңтарға ауыстырылды.

Алашорданың өкілі ретінде сырдариялық қазақтардың съезіне қатысқан Міржақып Дулатов 1929 жылы 30 қарашада ОГПУ-дің тергеушісіне берген түсінігінде былай деп жазды: «Біздің съезіміздің (яғни II Бүкілқазақ съезі. - авт.) аяғына қарай Қоқаннан Мұстафа Шоқаев келді. Ол қазақ автономиясының жеке құрылуына қарсы болып, Түркістанмен бірігуге үгіттеді және Түркістан үкіметінің құрамына өзі және Тынышбаев Мұхаметжан кіргенін айтты. Сол себепті осы облыстағы қазақтардың қазақ автономиясына қосылу жөніндегі пікірлерін білу үшін Сырдария облыстық съезін шақыру туралы қаулы қабылданған болатын... Алашорданың Сырдария съезіне жіберілген делегаттарының бірі мен болдым. Мен онда Қожанов Сұлтанбекпен бірінші рет кездестім. Ол да съезд делегаты болды және қазақ автономиясына қосылу туралы пікір айтқан жалғыз (интеллигенттерден шыққан. — К.Н.) делегат болған еді, ал қалған қазақ интеллигенттері съездің басында Түркістан автономиясына қосылу жағында болды да, ең болмағанда Сырдария облысының солай қала беруін құптап шықты. Бірақ кейін, қыр қазақтары қазақ автономиясына қосылуды жақтағанда, олармен интеллигенттер де келісті».

Алашорда көсемдері ұлттық мемлекеттілікті құру принципіне ұлттық бірлікті, ұлттың біртұтастығын негіз етіп алды, ал Қазан қарулы көтерілісінің нәтижесінде билік басына келген большевиктер ұлттық-мемлекеттілік құрылым негізіне таптық, яғни аыр соңында Азамат соғысына алып келген халықтың бір бөлігін екінші бөлігіне қарсы қою принципін ұсынды.
Ә. Бөкейханов кейінірек (1919 жылы 11 ақпанда) II Бүкілқазақ съезінің ұлттық-аумақтық автономия құру туралы шешімін бағалай келіп, былай деді: «Съезде Құрылтай жиналысының санкциясын күтпестен, қырғыз (қазақ - авт.) ұлттық-аумақтық автономия құруды іске асыруға шешім қабылданған болатын. Съезд қаулысы қазақтар тұратын аумақта анархияға жол бермеуге, қырда большевизмнің өрістеуіне... қарсы тұруға шақырды. Ресей бастан кешіріп отырған бүгінгі жағдайда қазақ автономиясын жүзеге асыру мүмкін емес еді. Кезекте бостандықтың жауы — большевизммен күрес ісі тұрды».<ref>Алаш-Орда. Сборник документов, А., 1992, 138-6.</ref>.

«Бостандықтың жауы — большевизммен күресу» мақсатында Алашорда үкіметі елде II Бүкілқазақ съезінің шешіміне сәйкес ұлттық қарулы күш — «халық милициясын» құруға кірісті. Милицияға 30-дан 35 жасқа дейінгі ер адамдар қабылданды. Милицияға, съездің шешімінде айтылғандай, «ерікті жалдамалылар, ал осы тұрғыда белгілі бір мөлшердегі құраманы жасақтау мүмкін болмаған жерде жеребе арқылы қабылданды».<ref>Сонда, 72-6.</ref>. Съезд «Бөкей Ордасы, Орал, Торғай, Ақмола, Семей және Жетісу облыстарындағы милиционерлердің жалпы саны — 13 500, ал облыстар бойынша Бөкей Ордасында - 1000, Оралда - 2000, Торғайда - 3000, Ақмолада - 4000, Семейде - 1500, Жетісуда - 2000 адам болуға тиіс деп белгіледі».<ref>Сонда, 73-6.</ref>.

Милиция ұйымдастыру үшін жоғарыда аталған алты облыстан 68 960000 сом қаржы жинау қарастырылды.<ref>Сонда.</ref>. Алайда осы кезеңде негізінен жұмысшылар мен жергілікті гарнизон солдаттарынан құралған Қызылгвардия отрядтарына сүйенген Қазақстандағы Кеңестер облыстық және уездік орталықтардағы билікті басып алып, соңынан ауыл-селолық жерлерде де Кеңес өкіметі орнағанын жариялады. Жаңа өкімет жағындағылардың күші басымдыққа ие болған Сырдария, Ақмола облыстарының басым бөлігінде, Бөкей Ордасында оның қарсыластарының бір-бірінен байланысы үзіліп қалып, лайықты қарулы қарсылық көрсете алмады, Кеңес өкіметі негізінен «бейбіт жолмен» жергілікті кеңестердегі большевиктермен олардың жақтастарының санының көптігімен жеңіп шықты.

Торғай, Орал, Жетісу облыстарында оқиға басқаша сипатта өрбіді, онда большевиктерге қарсы күш біршама жақсы ұйымдастырылған әрі жеткілікті қаруланған еді. Бұл облыстардың көптеген аудандарында (атап айтқанда олардың орталықтарында) Кеңес өкіметі қарулы көтерілістің нәтижесінде және ескі үкімет жақтастарының қарсылығын қаталдықпен басып-жаншу арқылы орнатылды.

Перовскідегі (қазіргі Қызылорда қаласы) оқиға Кеңес өкіметінің «бейбіт жолмен» жеңуінің мысалы болып табылады. Мұнда Қазан қарулы көтерілісіне дейін-ақ жұмысшы және солдат делегаттарының қалалық Кеңесі негізінен жұмысшылар мен теміржолшылардан тұратын соғысқа қабілетті Қызыл гвардия отрядын құрған еді. Кеңес жергілікті гарнизон солдаттарының көмек береміз деген уәдесіне сүйеніп және жергілікті кеңестік күшке қарсылардың бытыраңқылығын пайдаланып, 1917 жылы 30 қазанда қаладағы билікті өз қолдарына алды.

Мұстафа Шоқайдың айтуынша, ол Уақытша үкіметтің Түркістан комитеті мен Ұлттық кеңестің мүшесі ретінде Перовск кеңесінің қала билігін қолына алар қарсаңында оның басшысы теміржолшы Ағаповпен кездескен.

Біздің әнгімеміз бірден-ақ өзара түсініспеушілік сипатта өрбіді деп жазады М. Шоқай 1917 жылғы оқиға туралы өз естелігінде, өйткені «мен Ағаповқа орыс жұмысшылары мен солдаттарының жергілікті халықтың ісіне араласуы заңсыздық екенін айттым. Ағапов өз жауабында орыс жұмысшылары мен соддаттарының «революциялық құқықтарын» бар күш-жігерімен қорғай бастады. Мен оған ресейлік солдаттардың жарты жыл бұрынғы қанды қимылдары (1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысты қатаң тұншықтырғанын айтып отыр. — авт.), оның «революция заңдылығы туралы» айтқаны мен бүгінгі орыс жұмысшылары мен солдаттары «революциялық негізде» әрекет етті дегендері әдепсіздік екенін ескерттім. Ағапов менің дәлелдерімді тыңдағысы келмеді... және біраз уақыт өткен соң жұмысшы және солдат депутаттарының Перовск кеңесі билікті өз қолына алғаны туралы хабарлады».<ref>Шоқай Мұстафа, 1917 жылғы естеліктерден үзінді // Түркістанның қилы тағдыры. А„ 1992, 141, 142, 143-6.</ref>.

Жергілікті кеңеске қарсы күштің әлсіздігі мен бытыраңқылығы жайлы айта келіп, М. Шоқай мынадай қорытындыға келді. «Жұмысшы және солдат депутаттарының Кеңестері біздің дәрменсіздігімізді жақсы түсінді. Сол себепті олар бізді елеген жоқ. Халықтың 96-98%-ы болғанымызға қарамастан, Кеңестерге қарсы тұра алмадық...».<ref>Сонда, 146-6.</ref>.

Кеңес өкіметі Перовскідегідей «бейбіт жолмен» кейін Әулиеатада (қазіргі Жамбыл қаласы) орнады. 5 қарашада Әулиеата кеңесі атқару комитетінің басшысы С.К. Хмелевский, Ташкент кеңесінің өкілі — большевик» С.Я. Першинмен телефон арқылы тікелей байланысып, Петроградта, Мәскеуде және Ташкентте қарулы көтерілістің жеңіске жеткені туралы нақты мәліметтер алды. Жұмысшылармен бірлесе отырып, Кеңес қалалық гарнизонды дайындық жағдайына келтірді және әскер қолбасшысынан өзінің келісімінсіз әскери бұйрық бермеуін, ал гарнизонның бөлімшелерінен Кеңестің рұқсатынсыз әскери қимыл жасамауын талап етті. Кеңес 1917 жылы 6 қарашада С.К. Хмелевскийдің Ташкент кеңесі өкілдерімен болған әнгімені естіп және жергілікті гарнизон солдаттарының белсенді қолдауына сүйеніп, қала және уезд билігін өз қолына алды.

Бұл оқиғалар туралы хабар телефон арқылы Верный, Пржевальск, Қапал, Пішпек (қазіргі Бішкек), Мерке және Лепсі қалаларына таратылды.
Көп кешікпей Кеңес өкіметі осыған ұқсас «бейбіт жолмен» Черняевте (қазіргі [[Шымкент]]), Түркістанда, Қазалыда және Сырдария облысының басқа да қалаларында орнатылды.
[[Солтүстік]]-Шығыс Қазақстанда (Ақмола мен Семей облыстарында) Кеңес өкіметі аса күрделі және ұзаққа созылған күрес нәтижесінде орнады.

Жұмысшы және солдат депутаттары Петропавл Кеңесінің белсенді мүшелерінің бірі А. Азальский кейін былайша еске алады: Петроградтағы Қазан қарулы көтерілісінің жеңісінен кейін жергілікті большевиктер ірілі-ұсакты зауыттар мен кәсіпорындарда (консерві зауытында, Зенков былғары зауытында, теміржол шеберханаларында) қала жұмысшылары мен қызметкерлерінің жиналыстарын өткізді. «Бұл жиналыстардың бәрінде, — деп жазады А. Азальский, - жұмысшылар және бірқатар қызметкерлер... билікті жүмысшы және солдат депутаттары Кеңесінің қолына беру туралы қаулы алды, керісінше болған жағдайда, біз Кеңес депутаттарының билігін қолымызға қару алып орнатамыз» деп атап көрсетілді қаулыда.<ref>Нурпеисов К. Становление Советов в Казахстане, 90-6.</ref>.

Петропавлдағы өкіметтің ауысуы осыған дейін әрекет етіп келген Уақытша үкіметтің жергілікті органы — коалициялық комитет таратылған 8 карашадан іске асырыла бастады. 12 қарашада Кеңес большевиктер, солшыл әсерлер, меньшевик-интернационалистер, мұсылман халықтық комитеті өкілдерінен, сондай-ақ жұмысшы және солдат депутаттары Кеңестерінің атқару комитеті мүшелерінен Уақытша революциялық комитет құрды. 22 қарашада Петропавл Кеңесінің жалпы жиналысында екі аптадан астам уақытқа созылған революциялық толқулардың нәтижесі барлық билік толығымен Кеңестерге беру туралы қарар қабылдаумен аяқталды.<ref>КР ОММ, 23-к., 1 -т., 1-п.; Сибирская речь, 1917, 16 желтоқсан.</ref>.

1917 жылы желтоқсанның аяғында большевиктер И. Демецкий мен В. Порох басқаратын Көкшетау жұмысшы және солдат депутаттарының Кеңесі билік қалада да, уезде де өз қолдарына өткені туралы хабарлады. 23 желтоқсанда жергілікті Кеңестің бастауымен ұйымдастырылған Ақмола революциялық комитеті Уақытша үкіметтің уездік атқару комитетін тұтқынға алып, биліктің өз қолдарына өткені туралы хабарлады. Атбасарда 1918жылы 2 қаңтарда билік толығымен Кеңестің қолына өтті.<ref>Нурпеисов К. Корсет, енбегі, 92-93-6.</ref>.

Кеңес өкіметі Семей облысында сәл кейіндеу орнады. Семейдегі биліктің ауысуын тездету үшін, Қазақстанның Солтүстік-Шығыс қалаларындағы сияқты,Омбыпартия ұйымы 1917жылдың аяғы мен 1918жылдың басына қарай 100-дей большевикті аттандырды, оның ішінде Семейге Батыс Сібір өлкелік Кеңесінің көрнекті екі қайраткері – большевиктер А.А. Звездов пен К.А. Шұғаев жіберілді, оның біріншісі Балтық матростарының отрядтарымен Петроград пен Мәскеуге астық жіберу үшін келді. Звездов пен Шұғаев биліктің Кеңестерге өтуі туралы майдан мен тыл жұмыстарынан оралғандар көп жиналатын Оңтүстік Ертістің әр түрлі қалаларында өткен митингілерде бірнеше рет сөз сөйледі.

Павлодарда билік Кеңестердің қолына 1918 жылы 19 қаңтарда көшті, Семей 17ақпанда, ал Өскемен 1918 жылы 14 наурызда жаңа өкімет Кеңестердің тірегіне айналды.<ref>«Свободная речь» газеті «Павлодар большевиктері» атты мақаласында қала билігін жұмысшы мен солдат депутаттары Кеңесінің өз қолдарына алғанын жариялады («Свободная речь», 1918, 21 қаңтар, 17 ақпан). «Семей жұмысшы жене солдаттар депутаттары Кеңесінің хабаршысының» бірінші нөмірі халыққа мынадай ұран тастады: «Семей облысының азаматтары! Революциялық халықтың еркін білдіре отырып, Кеңес РКФСР құрамына енетін қала мен облыс басшылығын өз қолдарына алды».</ref>.
Семей облысындағы Кеңестер жеңісі революция толқынын Жетісуға жеткізді. Большевиктер мен солшыл әсерлер жағындағы топтар мұнда да төңкеріс жасауға әрекеттенді. Сөйтіп, 1918 жылы 2-13 каңтарда өткен екінші облыстық шаруалар съезі түптеп келгенде билік жұмысшылар мен шаруаларға берілсін деген шешімге келді.24 Бірақ қазақ әскери бөлімдеріне арқа сүйеген әскери үкімет большевиктерге тойтарыс берді. Осыдан соң астыртын жұмысқа көшкен большевиктер 15 ақпанда өздеріне бүйрегі бұратын 2-Жетісу қазақтар полкінің құрамасы, жұмысшы және қала кедейлері арасында митинг өткізді. Митингке қатысушылар әскери үкіметті тарату, бұрынғы Уақытша үкіметтің комиссарларын (Шкапский мен Ивановты) тұтқындау туралы қаулы қабылдады.

Жетісуда Кеңес өкіметін орнатуды арнайы құрылған астыртын төңкерістік комитет жүзеге асырды, онда 1917 жылы наурыз-қазан айларында Ташкентте саяси күрес тәжірибесінен өткен П.М. Емелев шешуші рөл атқарды. Арнайы дайындалған солдат, жұмысшылардан және қазақ кедейлерінен құрылған дружиналар 3 наурызға қараған түнде Верныйдың маңызды деген пункттерін басып алды. Әскери революциялық комитет билікті өз қолына алғаны туралы хабарлады. Уақытша үкіметтің комиссарлары мен «әскери үкіметтің» басшылары қаладан қашып кетті. Наурыз ішінде Кеңес өкіметі уездік орталықтар — Қапал, Жаркент, Сергиополь және Жетісудың басқа да елді мекендерінде орнады.<ref>Покровский С.Н. Победа Советской власти в Семиречье. А., 1961, 115-118-6.</ref>.

==Торғай облысындағы күрес==
Торғай облысында Кеңес өкіметін орнату үшін болған күрес біршама жүзеге асырылды. Мұндағы қарсы күштердің тағдыры кең-байтақ Торғай облысының орталығы саналатын және Орта [[Азия]] мен Қазақстанды Ресейдің орталық өңірлерімен байланыстыратын Орынбор қаласы үшін күреспен тығыз байланысты болды. Мұнда Кеңеске қарсы атаман Дутовтың қарамағындағы орынборлық қазақ офицерлерін, Ә. Бөкейханов басқарған Алашорданы, сондай-ақ әсерлер мен меньшевиктерді біріктірген үлкен күш топтасты. Атаман А. Дутовтың қазақтары қарашаның 14-інен 15-іне қараған түні қаладағы билікті басып алды, жергілікті Кеңесті қуып таратты, оның басшыларын (С.М. Цвиллинг және т.б.) тұтқынға алды, қазақ әскери бөлімшелерін Ақтөбе, Челябинск жағына аттандырды және Кеңес өкіметіне қарсы соғыс операцияларын өрістетті. В.И. Ленин бастаған Кеңес өкіметі үлкен мән берген «Орынборлық ақгвардияшы күштерді» жою мәселесі туындады. В.И. Лениннің тапсырмасымен Орынбордағы большевиктерге көмектесу үшін Петроградтан (С.Д. Павловтың басшылығындағы Балтық матростарынан құралған отрядтар) және басқа жерлерден (Оңтүстік Оралдан, Еділ бойынан, Орта Азиядан) жасақталған құрамалар жіберілді. Большевиктер партиясының ОК-і дутовшылдармен күрес бойынша төтенше комиссар етіп Қобозевті жіберді. Тек 1918 жылы 18 қаңтарда ғана біріккен күштермен Орынборды дутовшылар мен оның одақтастарынан азат етудің және мұнда Кеңес өкіметін орнатудың сәті түсті. Дутовтың қазақ бөлімшелерінің қалдықтарымен бірге қаладан алашордалыктар да қуып шығарылды.

Дутовшылармен арадағы күрестің қызған кезінде — 1918 жылғы 8 ақпанда (Ақтөбе кеңесі қаладағы билікті өз қолына қаратты, бұдан бұрын 1917 жылы 25 желтоқсанда жеңіске жеткен болатын) жергілікті большевиктік күштер В.М. Чекмарев басқарған Балтық теңізшілерінің азық-түлік жинау отрядтарының қолдауына сүйене отырып, Қостанайда Уақытша үкімет органын құлатып, Кеңес өкіметін жариялады. 1917 жылдың аяғы мен 1918 жылдың басында Кеңес өкіметі Торғай уезінде толық орнатылды. Кеңес өкіметін орнатуда А. Иманов, О. Асауовжәне Н.Тоқаревтар ерекше көзге түсті.

Сол кезде Астрахан губерниясының құрамындағы Бөкей Ордасында кеңестік күштерге қарсы тұру әрекеті көрші Орал облысына қарағанда әлсіз болды. Бөкей Ордасының орталығында 1917 жылы 2 желтоқсанда большевиктік бұқаралық митинг өтіп, Уақытша үкіметтің жергілікті органы - атқару комитетін тарату, Кеңес өкіметін орнату туралы шешім шығарды. Бұл істе С. Мендешев, И.П. Варламов және т.б. көрнекті рөл атқарды.

1918 жылы көктемге қарай большевиктерге Қазақстанның бір ғана өңірі — Орал өңірін толық қаратып алудың сәті түсе қоймады. Мұның басты себебі жергілікті большевиктердің әлсіздігі ғана емес, генералдар А. Михеев, И. Савельев, М. Мартынов және басқалар басқарған Орал қазақ әскерлері төңірегіне топтасқан большевиктерге қарсы күштердің тығыз ынтымақтастығында еді.
1918 жылы қаңтар-наурыз аралығында бірқатар уездік орталықтар мен елді мекендерде (Темір, Доссор, Гурьев) Кеңес өкіметінің жеңгеніне қарамастан революциялық күштердің жағдайы Оралдың өзі мен негізінен қазақтар қоныстанған өңірлерде аса қиын болды.

Кеңес өкіметінің жақтастары оған Оралдың сол жағасында (Бұхар жағында) тұратын орталықтан қоныс аударып келген шаруалардың басым бөлігін және «басқа қалалықтарды» (ягни қазақ станицалары мен хуторларында тұратын шаруаларды) қатыстыра отырып, Орал өңірінде революциялық қимылды барынша тездетуге күш салды. 1918 жылғы қаңтарда өткен шаруалардың облыстық съезінде биліктің Кеңестерге берілуі туралы қаулы қабылданған болатын, бірақ ол күшіне енбей қалды. 1918 жылы 1-3 ақпанда «басқа қалалықтардың» съезі шығарған қаулының тағдыры да осылай аяқталды. Делегаттар қазақтарға бұл жайды білдіргенде, олардан қандай да бір жауап болмады. Наурыздың басында Оралда қазақ станицаларының тұрғындары съезд өткізіп, онда Кеңес өкіметін мойындауға қарсы шықты, қазақ автономиясын құру туралы шешімді қуаттап шықты. Съезде «қазақтардың қоғамның таптық белгі бойынша бөлініп-жарылуына қарсы екендігі және осы тұрғыдағы өз ұстанымын қорғайтыны» атап көрсетілді. Делегаттардың бірі «Жолдастарға хатында» боьшевиктер Құрылтай жиналысын қуып таратып, «бізге соғыс жариялады, оған дайын болайық... Құрылтай жиналысын қорғауға топтасындар, корпусқа жазылыңыздар» <ref>КР ОММ, 130-к., 2-т., 734-іс, 8-п.; Великая Октябрьская социалистическая революция в Казахстане, 328-6.</ref>. деген үндеу тастады.

Саратов кеңесінің атқару комитеті әскери үкіметпен арадағы қатынасты ретке келтіруге тырысты. Олардың делегациясын қабылдады және оларга өз делегациясын жіберді, бірақ нәтиже шықпады, қазақтар өз дегенінен қайтпады. Кеңес өкіметімен келіскен немесе оны қолдаған қазақтар көшіп кетуге тиіс болды немесе Орал қазақ әскерлерінің басшылығы тарапынан қатаң жазаланды. «Әскери үкімет» Кеңестерді жоюға мықтап әзірленді. Большевиктердің кезектен тыс шақырылған Орал облыстық Кеңестерінің съезі (1918 жылы 18-24 наурыз) «әскери үкімет» пен Алашорданың батыс бөлімін тарату, майдангер-солдаттарды қызыл әскерге алу туралы шешім қабылдады. Ол Облыстық кеңестің атқару комитетін сайлады, оның құрамына П.А. Дмитриев (төраға), Ә. Әйтиев (төрағаның орынбасары), М. Ипмағамбетов, С. Пужалин, П. Червяков, сондай-ақ Б. Қаратаев, С. Арғыншиев, Н. Ипмағамбетов және басқалар енгізілді.<ref>Уралец, 1918, 26 қаңтар; Саратовская краевая газета, 1918, 13 сәуір. (Документы любезно предоставлены доктором ист. наук В.К. Григорьевым - авт.).</ref>.

Бірақ съездің бұл шешімін жүзеге асырудың сәті түспеді. 1918 жылы 29 наурызда ақ қазақтар кеңестік қайраткерлерді тұтқынға түсіріп, Кеңес үкіметін орнату үшін белсенді күрескен П. Червяков, А. Алмазов, З. Половинкин және басқалар атылды.
Сөйтіп 1917 жылғы қазанның аяғынан 1918 жылғы наурызға дейін Кеңес өкіметі негізінен Қазақстанның қалалары мен ірі елді мекендерінде (Орал мен оның кейбір айналасындағылардан басқасы) орнатылды.

Бүл тұста Кеңес өкіметінің жеңуіне жергілікті гарнизондардың солдаттары және шаруаларға жер мен шалғайдағы ұлттарға өз тағдырын өзі шешуге құқық беруге уәде еткен өкіметке шын берілген бұрынғы майдангерлерден құралған Қызыл гвардия отрядтары шешуші рөл атқарғанын ерекше атап өту керек.

Кеңес өкіметін орнату барысында большевиктер тарапынан заңды бұрмалаушылық әрекеттері жиі орын алып тұрды. «Ресейдің орталығында большевиктік қозғалыстың қалай жүргені қырғыздарға (қазақтарға — авт.) белгілі болды. Ол шет аймақтарда барлық жерде бірдей күш көрсетуге, талан-таражға, қиянат көрсетушілікке, диктаторлық билікке жол берді», — деп атап көрсеткен Ахмет Байтұрсыновтың сөзінде дәл айтылған шындыкқ бар еді.<ref>Великая Октябрьская социалистическая революция в Казахстане, 340-341-6.</ref>.

Қазақстанның селолары мен қазақ ауылдарында Кеңес өкіметін орнату үрдісі Азамат соғысының басталуына дейін жалғасты.<ref>Байтурсынов А. Революция и киргизы // Жизнь национальностей, 1919, 3 тамыз.</ref>.

==Дереккөздер==
Қазақстан тарихы (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 4-том. – Алматы: «Атамұра», 2010, 752 бет, суретті, карталы.
ISBN 978-601-282-055-3, т. 4
ISBN 978-601-282-026-3

==Дереккөздер==
<references/>

[[Санат:Тарих]]
[[Санат:Қазақстан тарихы]]