Ғарыш дəретханасы бетінің бастапқы мәтінін қарау

[[Сурет:Waste and hygiene compartment in the Destiny laboratory of the International Space Station - 20090412.jpg|thumb|right|185px|ХҒС-ның «Спокойствие» модуліндегі санитарлы-гигиеналық блок]]

'''Ғарыш дəретханасы''' (''қысқ''.: '''АСҚ''', ассенизационды-санитарлы құрылғы) — [[орбиталық станса]]да, басқарылатын ғарыш кемесінде орналасқан санитарлы-гигиеналық блок (санитарлық торап).

== Тарихы ==
Басқарылатын космонавтика жаңа ғана пайда болып жатқанда, ұшулар қысқа жəне көбінесе скафандрда орындалған кезде, алғашқы қатты жəне сұйық қалдықтарды жинау құрылғысы өзінен ауыстырылатын гигроскопиялық аралығы бар серпімді шолақ дамбал ретінде ұсынылды.

Алғашқы орбиталық стансалары «[[Скайлэб]]» пен «[[Салют-3]]ден» бастап, ғарышкерлердің гигиенасына арнап душ ескерілді<ref name="livingandworking">Benson, Charles Dunlap and William David Compton. ''[http://history.nasa.gov/SP-4208/contents.htm Living and Working in Space: A History of Skylab]''. NASA publication SP-4208{{ref-en}}</ref>. Алайда, [[Халықаралық ғарыш станциясы]]нда (ХҒС), душ болған жоқ, ғарышкерлер ылғал майлықтармен, əлде сықпаға оралған сабын мен шүмектен алынған су арқылы шомылды. Экипаждарға суды үнемдеу үшін оңай шайылатын сусабын мен жеуге жарамды тіс пастасы берілді<ref>[http://en.wikisource.org/wiki/Mir_Hardware_Heritage/Part_2_-_Almaz,_Salyut,_and_Mir Mir Hardware Heritage/Part 2 — Almaz, Salyut, and Mir — Wikisource] {{ref-en}}</ref>.

[[Салмақсыздық]] кезінде орбиталық стансада желдеткішті-сіңімді системаны қолдану қажет. Ол система - адамның тіршілік əрекеттерін ауа ағынымен ұшырады.

==Орбиталық стансадағы санитарлық торап==
===ХҒС===
[[Сурет:Zvezda toilet.jpg|thumb|right|180px|«Звезда» модулінде орналасқан дəретхана]]

ХҒСда үш санитарлық торап орналасқан, оның біреуі   «Звезда» модулінде, екіншісі — «Спокойствие» модулінде, үшіншісі — тасымалды, оның екеуі Ресейде шығарылған<ref>{{cite news|url=http://www.nasa.gov/mission_pages/shuttle/shuttlemissions/sts130/news/STS-130-21.html|title=STS-130 MCC Status Report #21 |date=18.02.2010|publisher=nasa.gov|description=рапорт STS-130, в том числе упоминается об установке Waste and Hygiene Compartment — это наименование туалета|language=en}}</ref><ref>{{cite news|urlhttp://www.nasa.gov/mission_pages/station/behindscenes/126_payload.html|title=Station Prepares for Expanding Crew|date=11.07.2008|publisher=nasa.gov|language=en}}</ref><ref>{{cite news|url=http://www.nasa.gov/mission_pages/shuttle/shuttlemissions/sts127/news/STS-127-09.html|title=STS-127 MCC Status Report #09 |date=19.07.2009|publisher=nasa.gov|language=en}}</ref>. 

«Спокойствие» модуліндегі дəретхана ресейлік модуль «Звездада» орнатылған дəретханаға ұқсас. Оның айырмашылығы -  ғарышкерлердің зəрі мен терісінен ішуге жарамсыз суды регенерациялайтын американдық қосалқы жүйесімен жабдықталуы болған<ref>{{cite news |url=http://ria.ru/science/20100706/252502709.html|title=Из-за поломки туалета американцы на МКС стали чаще ходить к россиянам|date=06.07.2010|publisher=РИА Новости}}</ref>. Ұшыру мен түйістіруге жобаланған «Наука» ресейлік көпмақсатты зертханалық модулі жаңа ғарыш санитарлық торабымен жабдықталады деп есептелінген.  

Ғарыш дəретханалары ресми түрде «Waste and Hygiene Compartments» атауымен аталады. Сіңгеннен кейін барлық қалдықтар оттегі мен суға бөлінеді, адамның сұйық қалдықтарын құрайтын заттар орбиталық стансасының жабық цикліне жіберіледі. 

Орбиталық стансадағы унитаз ерлерге де, əйелдерге де арналған, оның түр-əлпеті кəдімгі дəретхананықы сияқты, бірақ оның кейбір конструктивті айырмашылықтары бар. Унитаз аяққа арналған фиксаторлар мен жамбас ұстағышымен жабдықталған, оған қуатты ауа сорғышы орнатылған. 

Ғарышкер өзін дəретхана отырғышына арнайы серіппелі бекіткішпен көктейді, одан кейін қуатты желдеткішті қосады жəне сіңіргіш тесікті ашады. Ол жаққа ауа ағынымен барлық қалдықтар ұшырылады.

===Жұмыс істеу принципы===
Дəретханаларда судың орнына вакуум қолданылады. Қатты қалдықтар арнайы торлы пластикалық қаптарға жиналады, олар біраз уақыт 20-литрлі алюминий контейнерлерінде сақталады.

Толған контейнерлер əрі қарай утилизациялау үшін «Прогресс» транспортты жүк кемесіне (ТЖК) ауыстырылып салынады<ref>{{cite web|author=Ed Lu|title=Greetings Earthling|url=http://spaceflight.nasa.gov/station/crew/exp7/luletters/lu_letter9.html|date=08.09.2003|accessdate=1 November 2009|publisher=NASA|archiveurl=http://www.webcitation.org/6AatiXzNh|archivedate=2012-09-11}}{{ref-en}}</ref>.

Сіңілгеннен кейін сұйық қалдықтар арнайы қондырмасы бар құбыршекпен жиналады, одан кейін ол регенерация системасына жіберіледі. Регенерация системасы қалдықтарды ішуге жарамды суға дейін қалпына қайтарады. Ол суды станцияның техникалық контурында қолданады.

ХҒСда дəретханадан шыққан ауа тұрғын үй-жайларына кірмес бұрын [[бактерия]]лар мен иістерден тазартылады<ref>{{cite news|url=http://www.yugzone.ru/articles/1244|title=Как устроены туалеты для космонавтов?|publisher=yugZONE.ru}}</ref>.

===Мир===
«Мир» ҒС əлемдік тəжиребеде алғаш рет "НИИхиммаш" системасын қолданды. Ол система сұйық қалдықтарды суға регенизациялайды<ref>{{cite news|url=http://nnm.ru/blogs/Dmitry68/kosmicheskiy_tualet_ili_o_chem_molchat_kosmonavty/page3/|title=Космический туалет (или о чём молчат космонавты)|publisher=nnm.ru}}</ref>.

== Ғарыш кемелеріндегі санитарлық торап ==

[[Сурет:Toilet device on Soyuz spacecraft.jpg|thumb|Союз кемесінде қолданылған қажеттіліктерді жіберу құрылғысы]]

Орбиталық стансалар мен ғарыш кемелеріндегі дəретханалар өзінің конструкцияларымен ерекшелінеді. Оның негізгі себебі - алғашқылардың аз уақытқа ұшуы, ал ҒС ғарыштағы орбитада көптеген жылдар бойы орналасуы.

=== Шаттлдарда ===
[[Сурет:Space toilet.svg|thumb|right|250px|[[Спейс шаттл]] санитарлық торабы элементтерінің схемасы]]

«Шаттлда» ерлер де, əйелдер де өзінің зəрулігін тұрып ала алады. Бұл үшін унитазға жалғанатын арнайы құйғышы бар құбыршек ойлап табылды. Ғарышкер қалауынша оны отырыпта қолдана ала алады. Кəріз системасы қатты қалдықтарды сұйық қалдықтардан бөледі. Қатты қалдықтар сығымданады жəне шаттл бортында сақталады. Жерге қонғаннан кейін қалдықтар жүгі түсіріледі. Сұйық қалдықтар ашық ғарышқа тасталынады<ref>{{cite news |url=http://fishki.net/comment.php?id=83920|title=Как ходят в туалет на космическом корабле|date=17.02.2011|publisher=fishki.net}}</ref>.

== Оқиғалар ==
[[Сурет:STS-46 WCS Maintenance.jpg|thumb|right|250px|Астронавт [[Николье, Клод|Клод Николье]] санитарлық торапты жөндеу мен техникалық қызмет көрсету нұсқауын оқу үстінде, [[Атлантис STS-46|STS-46]] миссиясы]]

*[[2008 жыл]]дың [[28 мамыр]]ы сорғыштың бітелу кесірінен ХҒС-та орналасқан жалғыз дəретхана істен шықты. Дəретхана қозғалтқышының желдеткіші тоқтап қалды. Осыдан кейін сұйық қалдықтарды жинауға жауап беретін жабдықтардың бір бөлігі кідіріспен жұмыс істеді<ref>{{cite news |url=http://ria.ru/science/20090719/177900386.html|title=Один из двух туалетов на МКС вышел из строя|date=19.07.2009|publisher=РИА Новости}}</ref>;

*[[2008 жыл]]дың [[қазан]] айында сорғының бітелу кесірінен ХҒС-та орналасқан жалғыз дəретхана істен шықты. Сорғы - ғарыш дəретханасының басты механизмі болып табылады;

*[[2008 жыл]]дың [[қараша]] айында ХҒС-та дəретхана суын регенерациялайтын система істен шықты. Істен шығуының басты себебі дезинфекциялайтын сұйықтықтың басқа түтікшеге құйылуы<ref>{{cite news |url=http://www.vesti.ru/doc.html?id=375428|title=Космонавты не могут починить туалет на МКС|date=08.07.2010|publisher=Вести.Ru}}</ref>;

*[[2009 жыл]]дың [[19 шілде]]сі ХҒС-тағы «Спокойствие» модулінде орналасқан дəретхана істен шықты. Бөлетін сорғыш істен шықты;

*[[2010 жыл]]дың [[қаңтар]]ында ХҒС-тағы «Спокойствие» модулінде орналасқан дəретхана істен шықты. Ғарышкерлердің сұйық қалдықтарында [[кальций]]дің көп болуы су тазарту системасының бітеуіне алып келді. Дəретхананың сынуына байланысты оның ішіндегісі «Прогресс» ТЖК-ға жүктеліп, Жердің орбитасынан төмен түсіріліп, [[Тынық мұхит]]қа батырылды;

*[[2010 жыл]]дың [[6 шілде]]сі ХҒС-тағы «Спокойствие» модулінде орналасқан дəретхана істен шықты. Системаның оқшаулауына құбыр желісінде пайда болған ауа көпіршігі себепкер болған.

==Қызықты фактілер==
*Ғарыш айлағынан ұшу, қону жəне ашық ғарышқа шығу кезінде ғарышкерлер арнайы жөргек киеді. Қазіргі уақытта ғарыш дəретханаларын əр ғарышкердің көлеміне қарай жеке құрастырмайды.

==Дереккөздер==
[[Санат:Дәретхана]]
[[Санат:Ғарыш техникасы]]
[[Санат:Ғарыш]]