Сыр бойындағы қалалар бетінің бастапқы мәтінін қарау

{{Infobox River |right
  | river_name = Сырдария
  | image_name = Aral_map.png
  | caption = Арал теңізінің айналасындағы аймақтың картасы. Теңіздің шекаралары 1960 жылдардың басындағыдай етіп берілген. Арал теңізіне келіп құятын өзендердің алабында орналасқан елдер сары түспен бөліп көрсетілген.
  | origin = [[Нарын өзені|Нарын]] және [[Қарадария өзені|Қарадария]] өзендері
  | mouth = [[Арал теңізі]]
  | basin_countries =  [[Қазақстан]], [[Өзбекстан]] және [[Тәжікстан]]
  | length = 2,212 км
  | elevation = 
  | discharge = 703 m³/s (сағасында)
  | watershed = 219,000 км²
}}

[[Сыр бойы]]нда орналасқан қалалар.

[[Гай Лэ Стрэнж]]дің «[[The Lands of the Eastern Caliphate]]» кітабындағы мәліметтер. [[Guy le Strange]] 1905 жыл.

==[[Гай Лэ Стрэнж]]==
===туған жері, өміртарихы===
Жалпы тақырыпқа кірмес бұрын [[Сыр]] бойындағы қалаларға қалам ұшын арнаған адам жайлы сөз қозғағанымыз жөн болар. 
Мақаламыздағы қалалар жайлы мәліметтердің көпшілігі [[Гай Лэ Стрэнж]]дің ([[Guy le Strange]]) «The Lands of the Eastren Caliphate» (Шығыс Халифат елдері) атты кітабынан және азғана бөлігі Бартольдтің «Орта Азиядағы Түріктердің тарихы» атты кітабынан алынды. 
1854 жылы [[Англияда]] дүниеге келген [[Гай Лэ Стрэнж]]дің жасы 80 күн алып, 1933 жылы [[Кэмбридж]]де дүние салды.

[[Сурет:Strange.0.jpg|thumb|left|200px| [[Гай Лэ Стрэнж]]дің 1890 шыққан "Palestine under the Moslems" кітабының алғашқы беті ]]

===Саяхаттары мен кітаптары===
Гай [[Ұлыбритания]]да туғанымен өмірінің көп бөлігін шетелде өткізген. Анасымен бірге [[Париж]]ге келген Гай онда шығыстанушы [[Джулиос Мол]]мен ([[Julius Mohl]]) танысады. Джулиос Мол [[Шахнаме]]ні [[француз тілі]]не аударған адам. Джулиуспен кездескен жылдары Гайдің шет тіліне деген қызушылығы пайда болады. Осы қызығушылығының арқасында [[Париж]]де шығыстанушы [[Станислас Гайард]]тің ([[Stanislas Guyard]]) [[араб]] тілі сабақтарына қатысады. 1877-80 жылдары ежелгі [[Парсы елі]]не саяхатқа шығады. Мұнда 3 жыл қалып, парсы тілімен әдет-ғұрпы, тарихы жайлы мағлұматтар жинайды. 1882 жылы [[Хаггард]]тың ([[Haggard]]) көмегімен парсы және ағылшын тілдерінде «[[The Vizir of Lankuran]]» кітабы, 1886 жылы «The Alchemist» кітабы жарыққа шығады. 1890 "[[Palestine under the Moslems]]" кітабы жарыққа шықты.
1900 жылы «[[Baghdad During the Abbasid Caliphate]]» ([[Аббаси халифаты тұсындағы Бағдад]]) кітабы жарыққа шықты. 1905 жылы «[[The Lands of the Eastren Caliphate]]»  ([[Шығыс Халифат елдері]]) атты кітабы баспадан шықты. 1915 жылы Хамдилла әл-Мустауфа әл-Қазуинидің [[«Нәзһәтул Қулуб» кітабы]]н ағылшын тіліне аударып, баспадан шығарды.

[[Гай Лэ Стрэнж]] өмірін ғылымға арнаған жандардың бірі болды.

[[Гай Лэ Стрэнж]]дің «The Lands of the Eastren Caliphate»  (Шығыс Халифат елдері) атты кітабы шамамен 600 беттен тұрады. Кітап 1905 жылы жарыққа шыққан, араб тіліне 1985 жылы аударылған. Аудармашылар Башир Френсис, Коркис Аууад .
Мақаламызда тарих беттерінен білетін қалалардың есімі келген. Мысалы: [[Исфиджаб]], [[Яссы]], [[Отырар]] т.б. Біз бұл қалалардың атауы арабша қалай жазылса сол жазылған күйінде аударма жасауға тырсытық. 
Автор кітабының соңғы 34 бөлімін (2-сурет) Сырдария өзенінің бойында орналасқан қалаларға арнаған. 517-532 беттер. Бізге әрине өз елемізге қарасты қалалар ғана қызық боп көрінеді. Бөлім ішінде [[Өзкент]], [[Ош]], [[Шаш]], [[Исбижаб]], [[Сайрам]], [[Шымкент]], [[Фараб]], [[Ясы]], [[Сауран]], [[Женд]], [[Йангикент]], [[Тараз]], [[Мерке]] қалалары жайлы мағлұматтар келген. Дегенмен мәліметтер толық емес. Тек азғана сипаттамаларымен келген.

==[[Сыр бойы]]нда орналасқан қалалар==
[[File:Vasily Bartold.jpg|thumb| alt=A.| ''[[Бартольд Василий Владимирович]]''.]]
===[[Сыр бойы]]ндағы қалалар===
Ендігі кезекте осы бөлімдерге назар аударсақ. Алдымен [[Сырдария]] өзені жайлы. 
[[Сырдария]]ның [[Шаш]] деп аталғандығын жазған. Жергілікті халық Шаш өзені десе әл-Мустауфа 14 ғасырда Моңғолдар оны [[Гүлзариян]] деп атайтын еді дейді. Арабтар [[Сейхун]] деп атаған . Ал түріктер [[Сырдария]] немесе Сырсу деп атаған. [[Василий Владимирович Бартольд]]тің «[[Орта Азиядағы Түріктердің тарихы]]» атты кітабының 53 бетінде Сырдария өзені жайлы мәліметтер келген . Абу әл-Ғазида осылай атаған. Ибн Хауқал [[Сейхун]] өзені түрік елдерінен шығып ағады деп айтқан. Ибн Хауқалдың айтуынша таудан аққан бұл өзен Арал теңізіне барып құяды. Араб саяхатшылары Сейхун Жейхун өзені секілді, онда кемемен жүзуге болады дейді. Қыс мезгілдерінде ұзақ уақытқа өзеннің бетінде мұз қатады. Осы себепті өзеннің үстінен арбалар жүре беретін .

[[Сырдария]] мен [[Амудария]] [[Сейхун]], [[Жейхун]] болмас бұрын [[Жаксартекс]] және [[Оксис]] деп аталған. [[Арабтар]] Сейхун, Жейхун атауларын яһудилерден алуы мүмкін деген болжам айтылады. [[Яһудилер]]дің жазбаларында [[Писон]] және [[Гихон]] деген өзендер жайлы айтылады. Сейхун мен Жейхун осы сөздерге жақын болуы мүмкін, бірақ мағыналары белгісіз . 
Моңғол шапқыншылығы заманында Сейхун атауы қолданыста шығып, Сырдария деп атала бастаған .

[[Исбижаб]] қаласы. [[Шымкент]]тің шығысында 8 мил қашықтықта орналасқан қала. [[Исбижаб]] [[Арыс]] немесе [[Бадам]] өзендерінің бойында орналасқан . [[Исбижаб]]қа байланысты [[Шуйлер]] өзінің «[[Түркістан]]» атты кітабында 1 том 75 бетте [[Исбижаб]] ол қазіргі [[Шымкент]] қаласы деп айтқан. [[«Тарихи Рашиди»]] кітабында [[Исбиджаб]] ол [[Сайрам]] деп жазылған. Бұл жазбаларды [[Британ музейі]], парсы жазбалары, 24090 папкада  орналасқан парсы қолжазбаларыда қуаттайды. [[Исбижаб]] таудың етегінде орналасқан. Тауға дейін небәрі 3 фарсах. Қаланың айналысында бау-бақшалар бар. Сырты дуалмен қоршалған. Қалаға кіретін 4 қақпа болған. Қаланың оралығында базар, әкімшілік, түрме және мешіт болған. Әл-Мақдиси қалада мақташылар базары болғандығын айтады. Базардағы дүкендер ай сайын жеті мың дирхам жинап, жетімдерге ішіп-жем, нан, азық-түлік тарататын болған. [[Исбиджаб]] қаласы [[Моңғол шапқыншылы]]ған кейін [[Сайрам]] деп өзгертілген. Әли әл-Язиди [[Әмір Темір]] жорықтарында да бұл қаланы [[Сайрам]] деп атаған. 
Әли әл-Язиди өз жазбаларында [[Чимкент]] немесе [[Чимикент]] деген қаланы жазады. Әл-Мақдиси [[Чимукет]] деп жазған . Бұл қазіргі өзіміздің шырайлы шымкентіміз болуы мүмкін. Әл-Мақдиси [[Шымкент]] қаласы үлкен қоршаумен қоршалған, ішінде базар және мешіт болғандығын жазады .

Сейхун өзінінің шығысында [[Шымкент өзені]]нің төменгі жағында [[Бараб]] немесе [[Фараб]] қаласы болған. Кейінгі жазбаларда [[Отырар]] деп аталған. Әл-Мақадиси [[Бараб]] үлкен қала, 70 мың жауынгері бар. Қаланың ортасында қамал бар. Қалада үлкен мешіт және базар болған. Қазуини [[Фараб]] қаласында атақты мұсылман философы [[Әбу Насыр Әл-Фараби]]дің дүниеге келгендігін жазады. Дегенмен Ибн Хауқал [[Әл-Фараби]] [[Фараб]] қаласына қарасты [[Уәсиж]] елдімекенінде дүниеге келген дейді (Ибн Хауқал 510 бет.) . Уәсиж Фарабтан екі фарсах қашықтықта орналасқан қоршауы бар, кішкене қалашық. Орталығында мешіті мен базары бар. 
[[Отырар]]дан солтүстікке біркүндік жолды алатын Шауағир қаласы болған. Әл-Мақдиси Шауағир үлкен, көшелері кең, дуалдармен қоршалған қала. Орталығында базар және мешіт бар. Бірақ араб саяхатшылары Шауағир туралы айтпаған. Шауағир Ясси қаласы болуы мүмкін деген пікірлер бар .

Әли әл-Язиди [[Яссы]] қаласы туралыда жазған. [[Яссы]] ([[Иасы]]) қаласы кейін [[Хазірет Түркістан]] деп аталғандығын жазады. [[Яссы]] [[Қырғыз]] елдерінің басшыларының көмілген жерлері. Солардың ішіндегі шейхтерінің бірі дейді Әли әл-Язиди Ахмад әл-Ясси ([[Қожа Ахмет Йасауи]]). Ахмад әл-Ясси Мухаммад ибн әл-Ханифа ибн әл-Халифа Алидің немерелерінен болған. Бұл Шейх 12 ғасырда дүниеден өткен. 14 ғасырда [[Әмір Темір]] шейхтің қабіріне үлкен мешіт ([[Қожа Ахмет Йассауи кесенесі]]) салдырған. Шейхтың қабірін зиярат ету үшін ұзақ жерлерден көптеген адамдар келеді. Ясси Шауағир немесе Шауағар депте аталған дейді кейбір саяхатшылар .

[[Сурет:Yasavi city.svg|thumb|200px|left|[[Түркістан]]дағы Шауғир немесе Шауағир қаласының планы]]

[[Ясси]] немесе Шауағирдан солтүстікке бір күндік жолды алатын [[Сауран]] немесе Сабран деген қала бар. Әл-Мақдиси бұл қаланың бірін-бірі қоршаған 7 дуалы болғандығын жазады. Қаланың орталығында үлкен мешіт болған. Әли Әл-Язиди Әмір Темірдің жорықтары кезінде қаланың Сабран деп аталғандығын жазады. Йақут қаланың қорғандары өте биік болған деп жазады.  
Әли Әл-Язиди Отырардан солтүстікке қарай 24 фарсах ұзақтықта Сығынақ қаласының болғандығын жазады. Сығынақ қыпшақтардың елдімекені болған. Бірақ бұл қала туралы алғашқы араб саяхатшылары жазған емес .

Солтүстікке Сығынақтан шамалы ұзағырақ Женд ([[Жент (қала)]]) қаласы болғандығын жазады. Алғашқы араб саяхатшылары мен Йақут Женд Түркістан аймағындағы үлкен мұсылман қаласы болғандығын жазады. 12 ғасырда Моңғол шапқыншылығы кезінде, қала моңғолдардың қолымен тас талқаны шыққан. Сол уақыттарда [[Арал теңізі]] Женд теңізі деп те аталған. Дегенмен жоғарыда көрсетілген арабша картада Арал теңізі «бахрул Хауарезм» яғни Хорезм теңізі деп жазылған екен. 
Осы бетте Сейхуннің Аралға құятын тұсында тағы бір қаланың болғандығы жайлы жазылған. Арабтар ол қаланы «әл-Қорйату «әл-жәдидә» яғни жаңа ауыл деп атаған. Сол заманда түріктер оны Янгикент немесе Янгишаһар деп атаған . Жент және Янгикент қалалары сол уақытта мұсылман қалалары болып есептелген .

Исбижабтың ([[Исфиджаб]]) солтүстік шығысында, 80 мил қашықтықта қазіргі [[Әулие-Ата]] қаласына жақын маңда [[Тараз]] қаласы болған. Тараз немесе әл-Тараз қаласының 10 ғасырда маңызы ерекше болған. Ибн Хауқал әл-Тараз [[Қарлұқ]] түріктерінен болған мұсылмандардың сауда қаласы болған дейді. Әл-Мақдиси қала өте үлкен әрі әдемі, бау-бақшалы, ғимараттарының терезелері көп болған деп жазады. Қаланың 4 қақпасы, сыртында үлкен ор болған. Қаланың кіреберісінде үлкен өзен, ішінде базар және мешіт болған. Әл-Қазуини сол уақытта айналадағы қалаларда тараздықтар секілді сұлу ерлер мен әйелдердің болмағандығын жазады .

[[Тараз]]дың шығысында 100 мил қашықтықты Берке немесе [[Мерке]] ([[Меркі (Көне қала орны)]]) қаласы болған. Әл-Мақдиси қаланың қоршауы болған. Бұрын қалада христиандардың шіркеуі болған, кейін оны мешітке айналдырған дейді. 
Бартольд Тараз немесе Талас қаласында үлкен шіркеудің болғандығын жазады. 89 һижри жылы Таразға Исламның келуімен мұндағы үлкен шіркеу мешітке айналдырылған. Бұл мәліметтер Христиан діні бұл жерлерге Исламнан бұрын келген дегенді білдіреді .
Меркенің батысында Тараздың жолында, бүркүндік жол қашықтықта [[Құлан (Жамбыл облысы)|Құлан]] елдімекені бар. Әл-Мақдиси: "Құлан қорғаны бар үлкен ауыл, орталығында мешіт болған" деп жазады .

Әбу әл-Фада 10-11 ғ. [[Түркістан]] хандығына қарасты [[Баласағұн]] қаласы жайлы жазады (Әбу әл-Фада, 505 бет.) . Бұл қаланың нақты қай жерде орналасқандығын жазбаған. Ибн әл-Әсирде [[Баласағұн]] жайлы жазған. Әбу әл-Фада қаланың Қашғарға жақын маңда орналасуы мүмкін деген болжам айтқан. «Тарихул Ирақ» кітабында Баласақун деп келген. «Ғ» әрпінің орнына «қ» әрпі қолданылған .

Сыр бойындағы қалалар жайлы [[Гай Лэ Стрэнж]]дің «The Lands of the Eastren Caliphate»  (Шығыс Халифат елдері) атты кітабында келген мәліметтер осы. Біз тек қазақ жеріндегі қалаларға тоқтағанды жөн көрдік. Кітапта жоғарыды аталған қалалардан бөлек Шаш, Ош т.б. қалалар жайлы мәліметтер келген.

Араб тілінен аударып, құрастырған: Ұлықбек Алиакбарұлы http://kattani.kz/ сайтының администраторы, арабист, дінтанушы. 30.10.2011 жыл.
© Ұлықбек Алиакбарұлы

=== Сыр бойындағы қалалар: кеше-бүгін ===
<center>
<gallery widths="150px" heights="120px">
Сурет:KorkytAta Memorial Karmakshi 07.jpg|Йангикенттің орнынан табылған ыдыс-аяқтар. [[:commons:Category:Korkyt Ata Memorial|Қорқыт Ата мемориялы]].
Сурет:Иасы.jpg
Сурет:View of the Mosque of Hazrat in the town of Turkestan.JPG | [[Түркістан]], 1879 ж
Сурет:Ханака Ахмеда Ясави, Туркестан 2007 001.jpg | [[Қожа Ахмет Йассауи кесенесі]], [[Түркістан]]
Сурет:Ancient_Taraz_Kazakhstan.jpg | Ежелгі [[Тараз]] қаласы
</gallery>
</center>

==Дереккөздер:==
1. «The Lands of the Eastren Caliphate» Guy Le Strange 1905 жыл. «Булдан әл-Хилафа әл-Шарқийа» Гай Лэ Стрэнж. Араб тіліне аударғандар: Башир Френсис, Коркис Аууад. 2-басылым. Бейрут 1985 жыл.

2. [[Василий Владимирович Бартольд]]. (1869-1930). «Орта Азиядағы Түріктердің тарихы» Араб тіліне аударған Ахмад әл-Сағид Сүлеймен. Мысыр, 1996 жыл.

3. [[Василий Владимирович Бартольд]]. [http://kitap.net.ru/bartold/1.php Тюрки. Двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии]

4. «Тарихул Ирақ, Хукумат әл-Мәғул» «Ирақ тарихы 1-том, Моңғол шапқыншылығы кезеңі». Аббас әл-Ғазауи. Бағдат, 1935 жыл.

5. بلدان الخلافة الشرقية / كي لسترنج / ط1 / سنة 1371 م بغداد

{{Қазақстан қалалары}}

==Сілтемелер==
1. http://commons.wikimedia.org/wiki/Guy_le_Strange

== Сыртқы сілтемелер ==
{{commons|Guy le Strange|Гай Лэ Стрэнж}}
* {{кітап
 |авторы         = Guy Le Strange
 |бөлімі         = 
 |бөлім сілтемесі  = 
 |тақырыбы      = The Lands of the Eastern Caliphate: Mesopotamia, Persia, and Central Asia from the Moslem Conquest to the Time of Timur
 |шынайы атауы      = 
 |сілтеме        = http://books.google.com/books/about/The_Lands_of_the_Eastern_Caliphate.html?id=vCyL06XqE18C
 |уикитека      = 
 |жауапты = 
 |басылым       = 
 |орны         = 
 |баспасы  = Cosimo, Inc., 2011
 |жыл           = 
 |томы           = 
 |беттері      = 
 |барлық беті      = 576
 |сериясы         = 
 |isbn          = 1616405120
 |тиражы         = 
}}

== Тағы қараңыз ==
* [[Амудария]]
* [[Араб жазбалары]]
* [[Әмудария]]
* [[Гай Лэ Стрэнж]]
* [[Қожа Ахмет Йассауи кесенесі]]
* [[Сырдария]]

[[Санат:Ислам Қазақстанда]]
[[Санат:Ислам]]
[[Санат:Тарих]]
[[Санат:География]]
[[Санат:Қазақстан өзендері]]
[[Санат:Қазақстан көне қалалары]]