Мәпелеу жырлары бетінің бастапқы мәтінін қарау

'''Мәпелеу жырлары.''' [[Нәресте]]нiң денi сау, ауыру-сырқаудан аман, әбден шыныққан, ел армандаған мықты азамат болып өсуi үшiн туған сағаттан бастап-ақ қам жейтiн ата-ана халық тәжiрибесiнде әбден қалыптасқан дәстүрлi әрекеттердi бұлжытпай орындайды: [[су]]ға шомылдырады, [[май]]лап, сылайды, денесiн жазып, түрлi жаттығулар жасатады, кеудесiне отырғызып, мойнына, тiзесiне мiнгiзiп ойнатып жүрiп буынын бекiтедi. Бұл әрекеттер қай халықтың болмасын өмiрлiк тәжiрибесiнде әбден дәлелденген, жылдар бойы мысқалдап жинақталған халық педагогикасының жемiсi. Бала тәрбиесiндегi осы әрекеттердiң барлығының да әнмен, жырмен, сөзбен сүйемелдене отырып жасалатынын байқау қиын емес. Ата-ана баланың дене құрылысын дамытуға арналған жаттығу әрекеттерiн жасай отырып, өлең ұйқасы, ән сазы арқылы олардың көңiлiн де аулайды және оның iшкi сезiмiн, тiлегiн де сыртқа шығарады. Фольклортану ғылымында мұндай өлеңдердi мәпелеу жырлары (пестушки) деп топтастыру қалыптасқан.
'''«Пестушки, – деп жазады В.П.Аникин, – получили свое название от слова пестовать-нянчить, растить, ходить за кем-либо, воспитывать, носить на руках. Это короткие стихотворные приговоры, которыми сопровождают движения ребенка в первые месяцы жизни».''' Қазақ ұғымындағы '''«мәпелеу»''' сөзi де осы түсiнiкке жақын. Сондықтан да бұған дейiн жеке жанр ретiнде сараланбаған бұл өлеңдердi бiз мәпелеу өлеңдерi деп атадық.
В.П.Аникин пiкiрiн дамыта келiп, М.Н.Мельников «Шығармаға тән барша жанрлық белгiлерi бар мәпелеу жырларының шоғыры белгiлi тұрмыстық функцияға ие, олар халық педагогикасында қалыптасқан дене қимылдарының жүйесiмен тұтасып жатады. Олар баланың жас ерекшелiгiне қарай қажеттi шағын дене жаттығуларының сипатымен үндес келетiн өзiндiк құрылымға тәуелдi», – деп анықтай түседi.
Мәпелеу жырларының негiзiндегi дене жаттығулары өмiрлiк қажеттiліктен туған. Қазақ баласының алғашқы жылдары көп уақытын бесiкте өткiзетiнi белгiлi. Егер баланы бесiктен шешiп алып, сергiтпесе, дене құрылысы дұрыс өспейдi, кейде жауырыны жабысып қалатын сәттерi де болады. Оны кезiнде М.Жұмабаев та қатты сынға алады [54]. Мiне, осындай жағдайлар болмас үшiн, сәби денесiнiң дұрыс жетiлуiне қолайлы жағдай туғызу мақсатынан баланың аяқ- қолын созып, әртүрлi жаттығулар жасату практикалық қажеттiлiкке айналған. Ол сәби денесiнiң құрыс-тырысын жазып, сергiтiп қана қоймайды, жанын да жадыратады. Ана бала құлағына жағымды сөзбен жаттығу әрекеттерiн сүйемелдей өлеңдетедi. Бұл өлеңдердiң ырғағы жаттығу әрекетiне лайық болса, мазмұны:
Өс, өс, балам, өсе бер,
Батыр бол балуан бiлектi.
Батыл бол таймас жүректi!
Аяғыңды созайық,
Саусағыңды жазайық
Еттi болсын балтырың,
Ептi боп өс, жарқыным!
Өс, өс, өс, – 
деген сияқты балаға жақсы тілектер тiлеу сипатында болып келедi. Бұл сияқты өлеңдер баланы шомылдырған кезде де айтылады. Баланы шомылдырып болған соң, денесiн майлап, сылап жатқызады. Бұл бала денесiне сылау жасаумен бiрдей. Бұл уақытта:
Бисмиллаһир рахманир рахим,
Сыламақ менен,
Қатып қалмақ сенен.
Менiң қолым емес,
Бибi Фатима, Бибi Зухра қолы,
Ұмай ана қолы, Қамбар ана қолы!
Тастай қыл
Темiрдей қыл 
Сүттей ақ қыл!...
деген сияқты ырым өлеңдер айтылады. Бұл өлеңнiң мазмұнынан түп-тамыры тым әрiге, арбау өлеңдерiне қарай кететiн мәпелеу жырының көне сипатын байқау қиын емес. Мәпелеу жырларында халықтың әр кезеңдегi ұғым-түсiнiктерi, дiни сенiмдерiнiң iзi анық байқалады. 
Мәселен, Ұмай ана түркi тектес халықтардың көне ұғымында әйелдердiң, балалардың, от басы,ошақ қасының қамқоры ретiнде танылатыны белгiлi. Бұл бейне қазақ фольклорының басқа жанрларында да кездеседi. Ал Бибi Фатима, Бибi Зухра – ислам дiнiнiң пiрлерi. Мұндай арбау сарынындағы көне тiркестер қазiр көп айтылмайды. Әлпештеу жырлары соңғы кезеңде дiни ұғымнан арылып, таза практикалақ мәнге ие болған. Олар көп жағдайда:
...Сыламақ менен,
Мықты болмақ сенен!
Жауырының жабыспасын,
Қабырғаң қабыспасын
Өс, өс, өс, –
деген сияқты тiлектерге құрылады.
Сәбидi суға құйындырып жатқан ана оны алдандыру үшiн:
Шылдыр, шылдыр, шылдырақ, 
Су ағады сылдырап,
Балам менiң тап-таза,
Шыға келдi жалтырап, –
деп әндетедi, құйындырып болған баланы қолынан ұстап сiлкiлеп:
Суы сарқылып,
Өзi қалсын.
Кiрi кетiп,
Иманы қалсын! –
деп, бiрнеше рет қайталайды.
Мұндай өлеңдер жөргегiнде бос жатқан баланың денесiн созу кезiнде де мол айтылады. Олардың үлгiсi мынадай:

Екi қолын екi жаққа жая созып: Қаздың қанатын берсiн,
Екi аяғын төмен қарай созып: Тырнаның аяғын берсiн!
 Өс,өс...

Аяқ қолын сiлкiлеп:		 Серпiнiң сұңқардай болсын,
 Тебiнiң тұлпардай болсын,
 Өс, өс...
 Немесе :
Менiң бөпем аппақ,
Күлiп, ойнап жатпақ.
Көзi улының көзiне – терiскен,
Тiлi улының тiлiне – терiскен,
Өс, өс, – 
деген сияқты өлеңдер айтады.
Әрине, мәпелеу жырларының барлығы да төрт аяғынан тең тұрған көркем поэзия емес. Олардың iшiнде прозалық текстер де мол. Өлең құрылымы, ұйқас, тармақ жағынан да бұл жырлар бата-тiлек, уату жырларынан ерекшеленбейдi. Бұлардың iшiнде бiр-бiрiне ауысып жүрген шумақтар да жоқ емес. Қазақ әлпештеу жырлары мазмұндық, өлеңдiк құрылысы жағынан туысқан халықтар поэзиясымен iштей тұтасып жатады. Әсiресе, түркi тектес халықтар поэзиясында түпкi тамыры бiр шумақтар өте көп ұшырасады. Мәселен, татар әлпештеу жырларындағы:
Ус, ус, ус, ибә,
Балам усәп тә житә,
Булчыл, булчыл, булчыл, бул,
Будәнедей тулчыл бул!
Адам тоймас сөзле бул!...
деп келетiн өлеңдегi соңғы төрт жол, немесе:
Қазлар қанат бирсен,
Тырналар аяк бирсен,
Буденәлер май бирсен,
Яболаклар йон бирсен,
Балам зур уссен,
Ус, ус, ус, – с – с!
дегендегi алғашқы екi жол қазақ халық поэзиясында да өзгерiссiз қайталанады. Қазақ әлпештеу жырларының iшiнде көркемдiк деңгейi жоғарысы да, халық арасына кең тарағаны да «Ақ бiлек» өлеңi. Бұл өлеңдi халық баланың бiлегiн ұстай отырып айтады. Өлеңнiң алғашқы шығу тегi баланың бiлегiн салалап,сылай отырып iстейтiн әрекетке байланысты болғанымен, өлеңнiң соңғы мәтінінде ғибраттық сарын, ақылгөйлiк тым басым. Өлеңнiң эстетикалық қуаты да жоғары, жыраулық поэзияның әсерi мол. Өлең баланың жеке дене мүшесiне бағышталғанмен сол арқылы жалпы идея айтылады.
Ал, бiлек, ал бiлек,
Балбыраған бал, бiлек.
Аулың толы мал, бiлек,
Атқа тоқым сал, бiлек,
Атаңның тiлiн ал, бiлек,
Мал iшiне бар, бiлек, – 
дей отырып, ата-ана балаға деген тiлегiн, арман-мақсатын өлең жолымен бiлдiредi.
Баланың мойыны бекiп, буыны қатайып, денесi шымырлана бастаған сәтте, оны қолға алып, әлпештеп, әуеге лақтырып, тiзесiне, мойынына мiнгiзiп ойнатады. Мәселен, бала бағушы ересек адамдар бiр аяғын екiншi аяғының тiзесiнiң үстiне қойып, баланы оған атша мiнгiзiп: 
Батыр балам, батыр балам, 
Шауып келе жатыр балам.
Отыз қызды олжалап
Алып келе жатыр балам.
«Олжа, олжа» дегенге,
Әрбiрiне бiр қыздан
Берiп келе жатыр балам.
Шауып келедi, шауып келедi, –
деп әндетедi. Өсе келе бала бос тұрған ер тоқымға т.б. ыңғайлы заттарға мiнiп, сол әрекеттi қайталайды. Бұл баланың бұлшық еттерiнiң қалыпты дамуына, батыл болып өсуiне ықпал етедi.
Түйiп айтсақ, мәпелеу жырлары халықтың баланы бағып-қағуға байланысты өмiрлiк тәжiрибесiнен туындаған. Бұл өлеңдерде халықтың дәстүрлi дүниетанымының алғашқы айшығы анық аңғарылады. Өлеңнiң ұйқасы мен ырғағы, көркемдiк құрылысы дене жаттығуларын сүйемелдеуге ыңғайланған, сол әрекеттермен үндес шығып отырады. 
Дереккөздер:
Кенжехан Ісләмжанұлы. Рухани уыз. -Алматы, 2008.

{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:Жырлар]]