Көшпелілердегі қоғамдық қатынастар бетінің бастапқы мәтінін қарау

== Туыстық қатынастар ==

Көшпелі [[қоғам]]дағы саяси, әлеуметтік, экономикалық қатынастар туыстық [[жүйе]]ге негізделді. Қазақ [[қауым]]ындағы қоғамдық-әлеуметтік [[қатынас]]тар көп жағдайда туыстық қатынастармен астасып жатыр. "''Туыстық жүйені ылғи да қандас туыстық''" деп түсінуге болмайды. Көшпелілерде шынайы қандас, ортақ ата-тектен тараған [[жүйе]] бар да, жалпы генеалогиялық туыстық жүйе бар.

[[Дәстүр]]лі қазақ қоғамында [[ел]], [[жүз]], [[тайпа]], [[ру]], [[ағайын]], жақын ағайын, туыс, жақын туыс, ата баласы, бір әке баласы деген туыстық атаулар бар. "''Ел''" деген [[ұғым]]ға бүкіл қазақ халқы кіреді. Қазақтардың өз түсінігі бойынша, жүздер қандас туысқандыққа негізделген бірлестіктер. Үш жүздің арғы атасының аты — [[Қазақ]], одан [[Ақарыс]] (Ұлы жүз), [[Жанарыс]] (Орта жүз), [[Бекарыс]] (Кіші жүз) деген үш ұл тарайды. Сол үш ұлдан үш жүзді таратады. Шежірелік бұл аңызды тарихи шындық деп қарауға болмайды. Бұл көшпелі қоғамның рулық идеологиясы туғызған [[аңыз]]. Көшпелі қоғам туыстық [[қағида]] бойынша бірігеді. Кейін отырықшы халықтарда ең жақын туыстық қағида ғана сақталып, қалған бірлестіктер [[аумақ]]тық жақындық, яғни көршілік қағидаға негізделетін болған. Қазақ халқының [[құрам]]ына кіретін үш жүздің [[бала]]сының алыс этногенетикалық туысқандығы бар екендігін жоққа шығаруға болмайды.<ref name=kaz10>[[Қазақстан тарихы]]: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық / Ә. Төлеубаев, Ж. Қасымбаев, М. Қойгелдиев, т.б.  — [[Алматы]]: "Мектеп" баспасы,  [[2006]]. — 232 бет. ISBN 9965-33-633-4</ref>

== Тайпа ==
{{main|Тайпа}}
Қазақтың әр жүзінің өзі үлкен тайпалардан тұрады. Бұл жерде бір нәрсені ескерте кеткен жөн. Қазақтар тайпа деген атауды көп қолданбайды. Оның [[Себеп|себебі]] бұл сөздің бізге арабтардан келгендігінен болса керек. Бірақ ғылыми [[әдебиет]]те "ру" деген сөзді орыстың "род", ал "тайпа" деген ұғымды "племя" деген сөзбен атау қалыптасқандықтан, біз рудан үлкен, бірнеше рудың бірлестігі болып табылатын этностық [[құрылым]]ды тайпа деп атап жүрміз. Әйтпесе "тайпа" [[ұғым]]ы кей өңірлерде ру ұғымынан тар шеңберлі ұғым болып есептеледі.

Сонымен, тайпа дегеніміз—жүздерді құрайтын үлкен ру бірлестіктері деп түсінгеніміз жөн.

Қазақ қоғамындағы [[көпшілік]] тайпалардың атауы өте әріден белгілі. Мысалы, үйсіндер мен қаңлылар тарихи [[дерек]]терде бұдан 2300 жыл бұрын аталса, найман, керей, жалайыр, қыпшақ, т.б. тайпалар [[тарих]] бетіне кейіннен, бұдан 1200 жыл бұрын шыққандығы белгілі. Аталған қазақ тайпаларының біразы басқа туыстас халықтардың да құрамында кездеседі. Мысалы, [[қыпшақ]]тар, [[қоңырат]]тар, [[найман]]дар, [[қаңлы]]лар туысқан [[Өзбектер|өзбек]], [[Башқұрттар|башқұрт]], [[Ноғайлар|ноғай]], [[Татарлар|татар]], [[Мажарлар|мажар]] (венгр), т.б. халықтардың құрамында бар. Бұл қазақ тайпаларының көпшілігі әріден келе жатқан этностық бірлестіктер екендігін және бұл тайпалар қандас туыстар бірлігінен гөрі этностық, этносаяси бірлестік екендігінің куәсі.<ref name=kaz10/>

== Ру ==
{{main|Ру}}
Біздің пайымдауымызша, шын қандас туыстық [[жүйе]] көбінесе 7 атадан басталып, 15—20 атаға дейін барады. [[Әдет]]те, мұндай туыстық жүйе ру деп аталады. Рудың ішіндегі жақын туыстар деп 7 атаға дейінгілер есептеледі. Жақын туыстар өзара қыз алыспайды. [[Бала]]ға кішкентайынан жеті [[ата]]сының кім екенін жаттатып өсірген. Бір атаның балалары жақындығы жағынан 7 атадан асқаннан кейін ғана өзара құдандалық қатынасқа түсуіне [[рұқсат]] етіледі. Оны ел [[ақсақал]]дары арнайы рәсімдейді. XVII—XIX ғасырларда кейбір рулар туыстығымыз, берекеміз бұзылмасын деп, 13—15 атаға дейін өзара қыз алыспаған. Жақын туыстар арасында [[қыз]] алыспау тәртібін рулық [[экзогамия]] дейді.

Әріден келе жатқан үлкен руларда қандас туыстықпен [[қатар]] жай генеалогиялық (шежірелік) туыстық қалыптасқан. Рулардың өсіп-өну үдерісінде олар әр түрлі тарихи себептермен ([[соғыс]], жер ауып көшу) өзара араласып сіңісіп отырған.

Рудың өзінің көшіп-қонатын аумағы, рулық таңбасы, ортақ [[ұран]]ы болған. Ұран ретінде сол рудың белгілі бір атақты [[адам]]ының аты қабылданатын. Қазақ жөн сұрасқанда: "Қай рудансың?", "Қай елсің?" — деп сұраған. Мысалы, басқа тайпа арасына барғанда, алдымен қай жүзден, қай рудан, сол рудың ішіндегі қай тармақтан екенін, содан соң қай атадан тарайтынын айтқан. Мысалы: "Ұлы жүзбін, оның ішінде [[дулат]]пын, дулаттың ішінде жаныспын, оның ішінде жантумын, одан өтеміспін", — деп, бергі атасына дейін атап береді.

Қазақ ру-тайпалары өзара қатты араласқан. Бұл араласу, бір жағынан, бір-бірімен некелік [[қатынас]]тар арқылы болса, екінші жағынан, ел басына [[күн]] туған [[соғыс]], [[жұт]], әр түрлі жұқпалы аурулардан қоныс аударудан болған. Сонымен қатар ру-тайпалардың араласуына [[тайпа]]лар, рулардың бір саяси-этностық одақтар құруы [[әсер]] етіп отырған. Қазақтың "Қарға тамырлы қазақпыз" деген нақылы олардың бір-бірімен туыстас екендігін көрсетеді.

Қазақ қоғамының жүзге, руға бөлінушілігінің кейде келеңсіз, жағымсыз жақтары да бар. Өзінің шыққан тегін, аталарының [[шежіре]] [[Тайпа|тарихын]] әркім білуі керек. Онсыз адам тексіз, өнегесіз болып өседі. Бірақ өз шыққан тегін біле тұра, бүгінде сол ру-тайпалардан сан ғасырлар бойы қалыптасқан қазақ деген біртұтас [[халық]]тың ұрпағы екенімізді ешқашан ұмытпауымыз керек.<ref name=kaz10/>

== Әлеуметтік жіктелу ==

XVIII—XIX ғасырлардағы [[дәстүр]]лі [[қазақ]] қоғамы әлеуметтік, таптық жікке бөлінген қоғам еді. Қазақта [[бай]]лар, орта [[шаруа]] және [[Кедейлік|кедейлер]] табы болды. Дәстүрлі қазақ [[қоғам]]ында қанау бүркенішті әдістермен жүргізіліп, [[езгі]] түрінде болмағандықтан, таптық қарама-қайшылық қатты шиеленісте болған жоқ. Оның үстіне, [[туыстық]] кағидаға негізделген [[ру]]лық қауым [[идеология]]сы байларға кедей туыстарын қатты қанауға мүмкіндік бермеді, кедейдің өз туыстасының шаруашылығында [[жұмыс]] істеуі де қанау мазмұнын туыстық пиғылмен жеңілдетті.

Қазақ [[қауым]]ында, басқа [[жұрт]]тан келіп сіңген кірмелер, қоңсылар, аз да болса [[құл]], [[күң]]дер болды. Қауымның бұл тобындағы кедейлерді қанау, оларға әлеуметтік қатынас рулас қауым мүшелеріне қарағанда қаталдау болды.

Қазақ қоғамындағы ең ауыр жағдай құлдар мен күңдер басында болды. Олар өз қожайындарына [[экономика]]лық жағынан да, бас бостандығы жағынан да толық тәуелді еді. Әдетте, құл мен күң байдың шаруашылығында жұмыс істеді. Дегенмен қазақ қоғамында құл мен күң деген елеулі [[әлеумет]]тік топ болған жоқ, өндірісте де олардың орны біршама төмен болды.

Қазақ қоғамындағы [[хан]]нан, ханның әулетінен кейінгі тұрған әлеуметтік топ — сұлтандар. [[Сұлтан]]дар хандар сияқты тек [[төре]] тұқымынан сайланды. Төре деген әлеуметтік этностық топты [[Шыңғыс хан]]ның тұқымынан тараған [[ұрпақ]]тарды ғана құрады. Олардың өз [[ұран]]ы, өз таңбасы болды. Олар қазақ ішіндегі [[ақсүйек]] топқа жатады. Олар қазаққа қыз бермесе де, қазақтан қыз алды. Сондықтан қазаққа тезірек сіңісіп кетті.

Төрені сағалап, паналап, басқа елден, тіпті басқа жұрттардан қазақ арасына сіңген кірмелер төлеңгіт деп аталды. Олар төренің [[мал]]ын бақты, жерін қорыды, сойылын соқты.

Қазақ арасындағы тағы бір әлеуметтік-этностық топты [[қожа]]лар құрады. Олардың арғы тегі — [[Арабтар|арабтан]] шыққан, қазақ жеріне [[Ислам Діні|ислам дінін]] таратушылардың ұрпағы. Олар қара қазаққа қызын бермеді, ал өздері қазақ қыздарына өте сирек үйленді. Сондықтан да олар қазақ болып, қазаққа сіңісіп кеткенімен, [[генетика]]лық жағынан оқшау қалды.<ref name=kaz10/>

== Басқару жүйесі ==

[[Көшпелілік|Көшпелі]] [[қазақ]] қоғамында өзінің басқару жүйесі болды. [[Көне]] заманда қазақ жерінде [[сақтар]]дың, [[ғұндар]]дың, [[үйсіндер]]дің, [[қаңлылар]]дың мемлекеттері болды. Орта ғасырларда [[наймандар]]дың, [[Керей (тайпа)|керейлердің]], [[жалайыр]]лардың, [[қыпшақ]]тардың мемлекеттіліктері болды. XIV ғасырға дейін Қазақстан жерінде әр түрлі [[мемлекет]]тер болды, XV ғасырдан бастап [[Қазақ хандығы]] құрылды. Бұлардың барлығы да көшпелі қауымдастықтар құрған мемлекеттер. Сондықтан көшпелілерде мемлекеттілік болған жоқ, ал болса, "олар мемлекеттік басқару жүйесінің үлгісін [[отырықшы]] халықтардан алды, үйренді" деген пікірлер мүлдем қате.

Қазақ жерінде хандық басқару жүйесі қалыптасқан XV—XVIII ғасырлар аралығындағы көшпелі қоғамның [[билік]] жүйесінде елдің ең жоғарғы саяси билігін хан жүргізді. '''''Хан өкіметінің төмендегідей өкілеттігі және қызметі болды:'''''

# [[Хан]] бүкіл елдің, жердің иесі, [[қожа]]йыны, басқарушысы болып есепте лді. Қол астындағы елді, жерді қорғау — оның басты міндеті саналды.
# [[Хан]] бөтен елге [[соғыс]] ашу немесе [[бейбітшілік]] жөнінде келісім жасауға құқылы болды.
# [[Хан]] бүкіл қазақ елінің атынан [[шетел]]дермен келісімшарттар жасады.
# [[Хан]] елдің [[Жоғарғы Сот|жоғарғы сотының]] қызметін атқарды, біреуді өлім жазасына бүйыруға немесе кешіруге құқылы болды.
# [[Хан]] бүкіл елге қатысты заңдар, Жарлықтар шығарды.

Көшпелілерде [[қаған]]дар, [[хан]]дар, [[патша]]лар сияқты елбасыларына бағыну, солардың маңайына топтасу, ел бірлігін сақтау ежелден қалыптасқан [[дәстүр]]. Өйткені оларда ел басқарушы адамдарға табыну дәстүрі болды. Сонау ғұндардың тәңірқұтыларынан, көне үйсіндердің күнбилерінен бастап, [[түркілер]]дің қағандарына дейін ел басқарушыны Тәңірдің жердегі өкілі деп түсінді. Түркі заманының қоғамдарында қазақ хандарын да солай құрметтеді. Оларды хан сайлағанда, боз [[бие]]нің [[сүт]]іне шомылдырып, ақ [[киіз]]ге отырғызып көтерді.

Қазақ хандарының жанында [[ақылшы]]сы, кеңесшілері, төбе билері, жасақтары, іс жүргізуші мемлекеттік қызметкерлері болды. Хан жергілікті жерлерді өзінің әрбір жүздегі өкілдері — сұлтандар арқылы, үлкен тайпа көсемдері — билер, [[ру-тайпа]] [[ақсақал]]дары арқылы басқарды.

Қазақ жүздерін, үлкен тайпалар мен руларды басқаруда билер кеңесі үлкен рөл атқарды. Жергілікті жердегі билікті билер, ру ақсақалдары жүргізді.

Мемлекеттік істерді бүкіл үш [[жүз]]дің билік өкілдері жиналған [[құрылтай]]да, халық жиналыстарында шешті. Ел ішіндегі істерді — ру, тайпа, жүздер арасындағы жер дауын, жесір дауын, үлкен барымталар дауын үш жүздің басы қосылған үлкен астарда да шешіп отырды.

XVIII ғасырдың бірінші ширегіне дейін, яғни қазақ жерін [[Ресей империясы]] жаулап ала бастағанға дейінгі көшпелі, жартылай көшпелі қазақ қоғамындағы саяси билік түрі — хандық басқару болды. Сонымен қатар ел басқару жүйесінде ежелден келе жатқан дәстүрлі қоғамның потестарлық билік жүйесі кең орын алды. [[Потестарлық сана|Потестарлық]] билік жүйесі дегеніміз — таптық қоғамға дейінгі және таптық қоғамның бастапқы сатысында сақталатын дәстүрлі билік жүйесі. Ол бойынша елді ханмен бірге ел арасындағы беделді ақсақалдар, билер, батырлар басқарды.

Хан билігі бүкіл елге қатысты жоғары саяси билік болса, ру, тайпа көлеміндегі нақты билік сол рулардан шыққан беделді ру ақсақалдарының қолында болды. Олар ру ішіндегі, рулар арасындағы жер дауы, жесір дауы мәселелерін шешіп отырды. Ру ақсақалдары елдің дәстүрін, салтын бұлжытпай орындауды қадағалаушылар болды. Олардың билігіне: [[Туыстық|туыстар]], ағайын арасындағы дау-жанжалды шешу, көші-қон жолдарын, [[жайлау]], [[қыстау]] жерлерін анықтау, рулар арасында келіссөздер, бәтуашылық жүргізу мәселелері кірді. Ру ақсақалдарының ішінен ел ішіндегі билер сайланды. Ру ақсақалдарының өзінің кеңесі болды. Кеңеске ел ішінде өмірлік тәжірибесімен, ақылымен, білім-білігімен ерекше беделге ие болған әр кіші рудың аксақалдары кірді.<ref name=kaz10/>

== Қоғамдағы түрлі топтар қызметі ==

Көшпелі қазақ [[қоғам]]ында ел қорғаған [[батыр]]лардың орны ерекше болды. Олар [[ел]]ін, [[жер]]ін жаудан қорғады, жастарды [[соғыс]] өнеріне тәрбиеледі. Жалпы, арғы [[заман]]ғы дәстүрлі қазақ қоғамында батырлардың орны ерекше болды. Оны олардың батырлар жырындағы [[бейне]]сінен байқаймыз.

Көшпелі қазақ [[қауым]]ында абыздардың, жыраулардың, бақсыбалгерлердің де өз орны болды. Абыздар мен жыраулар елдің рухани мәдениетін, оның елдік идеологиясын жасаушылар болды. Олардың ақылына, сәуегейлік көріпкелдігіне ел билеушілер, тіпті [[хан]]ның өзі де [[құлақ]] асып, санасты.

Дәстүрлі қоғамда ел ішіндегі ем-доммен бақсы-балгерлер, шөппен емдейтін емшілер, оташылар, сынықшылар айналысты. Олар әріден келе жатқан халық [[медицина]]сының әдіс-тәсілдерін меңгерген шипагерлер болды. Жалпы, көшпелі тұрмыстың жылжымалылығы, халықтың бір орында топтаспай, бытырап орналасуы, әр түрлі індет, жұқпалы [[ауру]]дың тарауынан сақтады.

Көшпелі қауымдастықтарда сол қоғам [[Тіршілік|тіршілігіне]] қажетті барлық мамандық иелері болды. Олар — [[ұста]], [[өрімші]], [[үйші]], [[ерші]], [[атбегі]], [[сыншы]], [[құсбегі]], [[есепші]], [[бақсы]], [[балгер]], т.б. Ұста темірден таға, ауыздық, шалғы, орақ, күрек-сайман соқты. Көшпелі қазақ қоғамында [[темір]] ұсталарын, олардың [[дүние]]сін, көрігін қасиетті санаған. Сірә, олар отпен, металмен [[жұмыс]] істегендіктен қастерлесе керек. Жауынгердің қару-жарағын, сауыт-сайманын соғатын темір ұсталарының қоғамдағы бағасы да жоғары болды. Өрімші тері бұйымдарынан, қайыстаң әр түрлі ат әбзелдерін өрді. Үйші киіз үйдің ағаш [[Сүйек|сүйегін]] жасады. Ерші ер шауып, құрады. Атбегі ат баптады, сыншы асыл тұқымды жүйрік аттың сынын анықтап, таңдады. Құсбегі [[бүркіт]], [[қаршыға]], [[лашын]] құстарын қайырып, аңға, құсқа салды. Бақсы-балгер ем-дом жасады. Жауырыншы жауырынға қарап бал ашты, жол кесті, [[болашақ]]ты болжады. Әнші, күйші халық көңілін көтерді. Шешен ел атынан дауға түсті. Барымташы елдің басқада кеткен кегін малын тартып, айдап алу арқылы қайтарды. Майрампаз елді күлдірді, ел ішінде әр түрлі күлдіргі [[әңгіме]] тудырды. Олар [[Еуропа]] елдеріндегі шуттар сияқты, әдетте, [[хан]] ордасында, үлкен байлардың қолында жүрді. Майрампаз тауып сөйлейтін, мазақтаушылық қабілеті бар [[адам]]дар болды. Олардың орынды сайқымазағын ханның өзі де ренжімей көтерді.

Қазақ жеріне [[Ислам Діні|ислам діні]] енгеннен кейін [[халық]]тың басқару жүйесінің идеологиясында қожамолдалардың рөлі артты. Сопылар мен дәруіштер де өз тәлім-тәрбиелік қызметін атқарды, халықты [[имандылық]]қа, [[тақуалық]]қа, ынсап-тәубаға шақырды. Жалпы, қазақ жерінде [[мұсылман]] діні қызметшілері халықтың әдет-ғүрып, салт-санасымен қатты санасты, соларды мұсылмандық жолмен үйлестіре отырып, өз [[саясат]]ын жүргізді. Ислам діні мен оның [[идеология]]сы жартылай көшпелі, отырықшы оңтүстік аймақтарда ықпалдырақ болды.

Сонымен, көшпелі [[дәстүр]]лі қазақ қоғамы өзінің бірнеше сатылы этностық [[құрылым]]ы бар, саяси-потестарлық, әлеуметтік басқару [[жүйе]]сі бар, этностың [[тіршілік]] қамын түгелдей қамтамасыз ететін нысандары бар [[қоғам]].<ref name="kaz10"/>

==Дереккөздер==
<references/>

{{wikify}}

{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:Қазақстан тарихы]]


{{Kz-hist-stub}}