Жер сілкіну бетінің бастапқы мәтінін қарау

'''Жер сілкіну''', '''жер сілкінісі''' (араб тілден ескірген сөз '''зілзала''' {{lang-ar|زلزال}}, {{lang-en|earthquake}}) — жер асты дүмпуі күштерінің әсерінен Жердің беткі қыртысының тербелуі.

Жер сілкінісін [[сейсмология]] ғылымы зерттейді. Оның туындауына және дамуына байланысты құбылыстарды сейсмикалық құбылыстар деп атайды.

[[Сурет:Quake epicenters 1963-98.png|thumb|250px| Жер сілкіну ошақтары (1963 - 1998)]]
[[Сурет:Global plate motion 2008-04-17.jpg|thumb|250px|Тектоникалық плиталардың қозғалуы]]
[[Сурет:Sanfranciscoearthquake1906.jpg|thumb|250px|[[1906]] жылы [[АҚШ|АҚШ-та]] [[Сан-Франциско]]да болған қатерлі жерсілкнісінің зардаптары]]
[[Сурет:Pictures from bus 13.jpg|thumb|250px|Цунами болып өткен аймақ]]
[[Сурет:20110311Houshu.ogv|thumb|250px|Жапониядағы жерсілкініс кезіндегі толқындардың Тынық мұхитында таралуы (2011)]]

== Жерсілкіну түрлері мен басқа да сипаттамалары мен өзгешеліктері ==
=== Пайда болу тегіне қарай ===

Жерсілкіну жанартаулық, денудациялық және тектоникалық болып бөлінеді.

[[Жанартаулық жерсілкіну]] қазіргі [[жанартау]]лар әрекет ететін аудандарда дамыған.

[[Денудациялық жерсілкіну]] таулы аудандардағы [[тау жынысы]] массаларының шатқалдарға құлауынан, жер асты қуыстары мен [[карст үңгірі|карст үңгірлерінің]] опырылуынан және ірі жылжымалардың ықпалынан туындайды.

[[Тектоникалық жерсілкіну]] [[литосфера]]ның жекелеген блоктары өзара қозғалысқа келгенде, Жер қойнауында ұзақ уақыт бойы жинақталған механикалық энергияның қысқа мерзімде шұғыл босанып шығуына байланысты болады. Мұндай жерсілкіну — Жер қыртысында ұзынынан созылған жарылымдар жасайды. Жарылым қанаттары ығыстырушы жазықтық бойынша бір-бірімен салыстырғанда, лездік жылдамдықпен ығысуына байланысты, босанып шыққан энергия [[серпімді тербеліс]]тер, яғни сейсмикалық толқындар түрінде жан-жаққа таралады.

=== Сейсмикалық толқындар таралуына қарай ===
Сейсмикалық толқындар [[қума толқын|қума]], [[көлденең толқын|көлденең]] және [[беттік толқын]]дар болып үшке бөлінеді.

Сейсмикалық толқындардың таралу жылдамдығы тау жыныстарының құрамына, құрылымына және физикалық жағдайына байланысты болады.

Қума толқындардың таралу жылдамдығы 5 – 6 км/с, көлденең толқындардікі 3 – 4 км/с.

Сейсмикалық толқындар туындатушы жарылымдардың ұзындығы бірнеше км-ден ([[1966]] жылғы [[Ташкент]] жерсілкінуінде – 8 км) жүздеген км-ге ([[1960]] жылғы [[Чили]]дегі жерсілкіну) дейін жетеді.

Ал [[1957]] жылғы [[Гобь Алтайы]]ндағы жерсілкінуде жалпы ұзындығы 700 км-дей жарылымдар жүйесі пайда болған.

Жер қыртысында немесе [[мантия]]ның жоғары бөлігіндегі тау жыныстарының лездік қозғалысқа келуінен жер асты соққысы туындаған орынды жерсілкіну ошағы, ошақтың тереңдіктегі орнын [[гипоцентр]], Жер бетіндегі проекциясында орналасқан ауданды [[эпицентр]] деп атайды.

=== Жер қойнауындағы орналасу тереңдігіне қарай ===
Жерсілкіну Жер қойнауындағы орналасу тереңдігіне қарай: 
*Жер бетіне жақын (тереңдігі 10 км-ге дейін), 
*орташа немесе қалыпты тереңдіктегі (10 – 60 км), 
*аралық (60 – 300 км) және терең фокусты (300 км-ден терең) болып жіктеледі. 
Ең көп тарағаны жақын және орташа ([[Ашғабад]]та жерсілкінудің тереңдігі 15 — 20 км, [[Ташкент]]те 5 — 10 км, [[Спитак]]та 10 — 15 км болған) тереңдіктегі жерсілкінулер. Терең фокусты жерсілкіну өте аз тараған([[Қиыр Шығыс]]та, Тынық мұхиттың жағалауындағы жерсілкінудің гипоцентрі 600 — 700 км тереңдікке жеткен). Жерсілкіну гипоцентрі теңіз бен мұхиттардың астында да орналасады. Оларды теңіз сілкінуі деп атайды. Бұл құбылыстардың нәтижесінде [[цунами]] пайда болады. 
=== Жерсілкіну ұзақтығы ===
Жерсілкіну ұзақтығы бірнеше [[секунд]]тан бірнеше [[ай]]ға (кейде [[жыл]]ға) дейін созылады. Механикалық кернеу күшінің біртіндеп шығуына байланысты, жер асты дүмпулері қайталанып отырады. Әдетте, алғашқы күшті дүмпуден кейін, әлсіз дүмпулер тізбегі жалғасады. Оларды [[афтершок]]тар деп, ал дүмпу білінген уақыттың барлығын жерсілкіну кезеңі деп атайды. Афтершоктар негізгі дүмпуден соң 3 – 4 жыл бойы жалғасуы мүмкін. Мысалы, [[1887]] ж. [[Алматы]]дағы ([[Верный]]) жерсілкіну кезінде 600 дүмпу болғаны тіркелген. Жерсілкіну кезінде орташа есеппен 1×10<sup>24</sup> – 1×10<sup>25</sup> эрг энергия бөлінеді. Мысалы, Ашғабадта болған жерсілкінудің энергиясы – 1×10<sup>23</sup> эрг, [[Моңғолия]]дағы Гобь Алтайында — 1×10<sup>24</sup> эрг, Чилиде — 1×10<sup>24</sup> эрг, Ташкентте — 1×10<sup>20</sup> эрг, [[Кемин жотасы]]нда (Алматы) — 4×10<sup>24</sup> эрг.

== Жерсілкінудің өлшеу құралдары мен әдістері ==
[[Сурет:Kinemetrics seismograph.jpg|thumb|200px|left|[[Сейсмограф]]]]
Жерсілкіну үлкен апаттарға әкелетіндіктен оның қай жерде, қашан және күші қандай болатынын болжау өте маңызды мәселе.

Сейсмикалық есептеулер бойынша, орташа алғанда Жер шарында жылына 1 – 2 апатты (күші 10 балдан жоғары), 9 – 15 жойқын, 50 – 100 қиратушы, 300 – 500 өте күшті жерсілкіну болады.

Жерсілкіну, өте сезгіш аспаптар – [[сейсмограф]]тармен жабдықталған сейсмикалық стансаларда зерттеледі.

Жерсілкінудің геологиялық жағдайларын зерттеу алдағы уақытта жерсілкіну болуы мүмкін аймақтарды және жерсілкіну болмайтын аймақтарды алдын-ала анықтауға мүмкіндік береді.

Осының негізінде сейсмикалық аудандау жүзеге асырылады.

Қазіргі кезде Жер шарының [[сейсмикалық карта]]сы жасалып, басты екі сейсмикалық белдеу бөлінген: 
*[[Тынық мұхиттық белдеу]] — Тынық мұхитының батыс және шығыс жағаларын айнала орналасқан.

Бұл белдеуге жас қатпарлы таулар (Альпі, Апеннин, Карпат, Кавказ, Гималай, Кордильерлер, Анд, т.б.), сондай-ақ, құрлықтардың су асты шеттерінің жылжымалы белдемдері (Тынық мұхитының батыс шеттері, [[Алеут аралдары|Алеут]] , [[Куриль аралдары|Куриль]], [[Жапония]], [[Малайя аралдары|Малайя]], [[Жаңа Зеландия]], т.б. аралдар, [[Кариб теңізі|Кариб]], [[Жерорта теңізі|Кариб]] , т.б. теңіздер) кіреді.

Бұл белдеуде барлық жерсілкіну болатын ошақтардың 68%-ы орналасқан.

*[[Жерорта теңіздік белдеу]] — Еуразияның оңтүстік арқылы, батыста [[Португалия]] жағаларынан, шығыста Малайя аралдарына дейін созылады.

Бұл белдеуде жерсілкіну болатын ошақтардың 21%-і орналасқан.

Жерсілкіну ошақтарының белгілі бір географиялық аудандарда ғана орналасуы Жердің геологиялық даму ерекшеліктеріне байланысты.

Қазіргі кезде жерсілкіну күшін бағалау үшін оның қирату әрекеті мен адамдардың психологиялық сезіміне тікелей бақылау арқылы түзілген 12 балдық [[сейсмикалық шкала]] қолданылады. 
Күшті жерсілкіну үлкен апат әкелетіндіктен, ол басқа табиғи құбылыстардың барлығынан қатерлі. Жерсілкіну қай аймақта болатынын болжау шешілгенімен, оның қашан және күші қандай болатыны әзірше толық шешімін тапқан жоқ.

Жерсілкінуді [[жабайы]] аңдар, жәндіктер мен үй жануарлары ерте сезетіндіктен, олардың мінез-құлқына қарап, бұл құбылысты болжауға болады. 
== Жерсілкінудің басқа да түрлері ==
Қазіргі кезде адамның табиғи ортаға ауқымды әсер етуіне ([[кентас]], [[мұнай]], [[газ]] бен [[жер асты сулары]]н көп мөлшерде алуы, [[ядролық жарылыс]]тар, ірі су қоймаларын жасау, т.б.) байланысты [[техногендік жерсілкіну]] мүмкіндігі де арта түсуде.
== Дереккөздер ==
* Русско-казахский толковый географический словарь. Под общей редакцией академика АН КазССР, проф. С. К. Кенесбаева и кандидата филол. наук А. А. Абдрахманова. Алма-Ата, Изд-во «Наука», 1966, стр. 204. (Академия наук Казахской ССР. Институт языкознания. Сектор физической географии). Составители: Ж. Аубакиров, С. Абдрахманов, К. Базарбаев.
* Қазақ ұлттық энциклопедиясы
== Тағы қараңыз ==

* [[Жер сілкіну ошағы]]

{{wikify}}

[[Санат:Табиғат апаттары]]
[[Санат:Жерсілкініс]]