Билік лигитимділігі бетінің бастапқы мәтінін қарау

Биліктік іс-әрекеттің өзінің мойындалуын сипаттайтын
маңызды тұстарының бірі легитимділік туралы мәселе.
"Легитимділік" термині ({{lang-la| legitimus}} — заңды) өмір
сүріп отырған билікті өзінің бағыныштыларының, сонымен қатар биліктің басқа субъектілерінің занды деп тануын
анықтайды. "Легитимділік" терминін тарихи тұрғыда 1830 ж.
Франциядағы шілде революциясы кезеңінде пайда болған
легитимистер партиясының іс-әрекеттерімен байланыстырады. Олар 1789-1794 жж. революциялар нәтижесінде
биліктен аластатылған Франциядағы [[Бурбондар]] династиясының идеяларын заңды және қажетті деп танып, оны заңды билік ретінде қайта жаңғыртуды ұсынған еді.
Аталмыш ұғым саяси дағдарыстар, биліктік құрылымдардағы түпкілікті өзгерістер, биліктің ауысу жағдайларында және осы жағдайлардағы билік өкілеттіктерін кеңейту
қажеттілігі пайда болғанда, олардың зандылық дәрежесі
күмән тудырғанда ерекше өткір саяси мәселеге айналады.
Яғни билікті тартып алу, оны заңсыз жаулап алу және басып алушының өз еркін тану тенденциясы пайда болады.
Кандай билік болмасын өзінің заңды екендігін қорғайды.

"Билік легитимділігі" ұғымын [[француз революциясы]] мен
оның салдары ерекше өзекті мәселе ретінде қалыптастырғанымен, бұл ұғым қарапайым формада саяси ойлардың бастапқы кезеңдерінде-ақ пайда болған. Адамзат биліктік катынастардың, билік құру мен бағынудың пайда болу кезеңінен
бастап неге біреулері билік құрып, үстемдік етеді, ал басқалары — оларға бағынып, қол астында болуы тиіс және билік,
оның акциялары бағынушылар үшін қаншалықты қажетті
деген сауалдарға жауап іздеумен келеді. Легитимділік туралы
мәселе билік үшін бәсекелестік күресте өте күшті қару болды. Өйткені, биліктің ауысуы, биліктік кұрылымдардағы
түпкілікті өзгерістер өздерімен бірге белгілі бір аласапыран
мен тәртіпсіздікгі ала келді, осының салдары — ұзақка созылған қанды соғыстарға апарып соқтырғандықтан, қоғамның
саяси элитасы биліктің алмастырылуын, билік құрушы
субъектілерді заңдастырудың әр түрлі әдістерін, осы
процестердің астарында белгілі бір қағидалық негіздердің бар
екенін келтіре отырып жасақтады. Бұл [[монархия]]лық режим
жағдайында — биліктің мұраға қалатындығы туралы, республикаларда — биліктің сайлануы туралы заң.

Орта ғасырларда Еуропада зайырлы элита мен діндарлар
арасында билік үшін бәсекелестік күрес орын алды. Бұл күресте шіркеу ұзақ уақыт бойы зайырлы биліктің легитимділігін
тану кұқығын сақтап калды, яғни шіркеудің беделі мемлекеттік
биліктің занды екендігін тануда шешуші мәнге ие болды.
Легитимация — ең алдымен, осы биліктің қажеттілігін,
оның бағыныштылар үшін игілікті екендігін идеологиялық
және құқықтық түрғыдан негіздеу. Легитимация тек биліктік
құрылымдарға, билік субъектісіне ғана емес, сондай-ақ олардың акцияларына, шешімдеріне, қағидаларына да таралады. Билік легитимациясы биліктік ықпал ету кеңістігіне,
оның шегіне, шекарасына байланысты. Осы ассоциативті
кеңістіктің ішінде билік қажетті деп танылып, ал оның
шешімдері орындалуға міндетті деп саналады.
<br />
Билік өзінің ықпал ету кеңістігін игеру үшін биліктік
ықпал ету күшіне ие болуы керек. Бұл күш билік құрушы
субъектінің билік ресурстарын: адамдарды басқару өнері
ретіндегі саясатты; саясаттың нақгылық дәрежесін; күш пен
құралдардың қажетті арсеналдарын пайдалана білу
кабілеттілігін; әдістердің ыңғайлығы мен тиімділігін және
т.б. қаншалықты игергендігіне тәуелді.

Биліктік ыкпал ету кеңістігі бір мезгілде ассоциацияның
соңғы ажырамас құрылымдық элементі, оның атомы индивид, бағынушы болып табылатын құрылымданған және
ассоциативті кеңістік болып табылады. Демократиялық
қоғамда — бұл азаматтық құқықтар мен міндеттерге ие жеке
тұлға. Сондықтан да демократиялық қоғамда билік легитимациясы оның құқығын қорғайтын заң шеңберінде жүруі
қажет. 
<br />
Билік легитимациясы — азаматтарға тікелей ықпал
ету актісі емес, ол — осы билікті мойындайтын қоғамдық
келісім деңгейінде заңды әлеуметтік-саяси ортаны қалыптастыру процесі. Легитимацияның актілері биліктің, оның
шешімдері мен іс-әрекетінің маңыздылығы туралы қоғамдық пікірді қалыптастыратын идеологиялық, саяси,
құқықгық іс-әрекет болып табылады.
Билік легитимділігін тану — бұқаралық сананың
феномені, сондықган билікті заңдастыру үшін пайдаланылатын бірқатар идеологиялық қағидалар бар:
#Биліктің киелілігі. Биліктің, билік құрушы субъектінің қасиетті, киелі екендігі мен оларды [[мифология]]ландыру. Билік құрушыларға харизматикалық қасиеттерді таңу.
#Биліктің халықгық сипаты: (билеуші бізге туыс, ол —біздің арамыздан шыққан, ол біздің қажеттіліктеріміз бен мұңымызды жақсы біледі). Легитимация — биліктің тұрақты, үздіксіз іс-әрекеті, оның өзіне деген қамқорлығы. оппозициялық күштер билікті, оның шешімдері мен акцияларын заңсыз деп тану жолында әрекет етеді. 
<br />
Оппозиция билік кабылдаған зандардың легитимділігін, билік өкілеттігінің
кеңеюіне қол жеткізетін биліктік құрылымдардағы өзгерістерді,
олардың Конституцияға сәйкестігін, олардың қажеттілігі мен
дер уақыттық шара екендігін жоққа шығарады, билік пен оны
қолдаушьиар ұсынған аргументтердің дұрыстығын сынға алады. Легитимация да, делегитимация да — билік пен оппозиция арасындағы бәсекелестікте пайдаланылатын күрестің
әлеуметтік формасы. Бірақ мұндай күресіің кандайы болмасын Конституция шеңберінде жүзеге асуы керек.
Билікке келгеннен кейін билік құрушы субъект өз
әрекетін легитимдендіру үшін әр түрлі формалар мен
тәсілдерді іздестіреді. Ол референдумдар өткізіп, өзінің іс-әрекетінде олардың шешіміне сүйенеді, Конституцияға
өзгерістер енгізеді, өз өкілеттігінің кеңеюіне қол жеткізуге
тырысады, билік құрылымдарын жетілдіреді, заңдар шығарады, өзінің әлеуметтік базасын кеңейту және оппозицияны оқшауландыру, оның әлеуметтік ықпалын әлсірету мақсатында әрқилы әлеуметтік шаралар өткізеді.
Оппозиция биліктің өрекетін мұқият бақылап, олардың
легитимділігін жокқа шығарады, конституциялық нормалардың, қабылданған зандардың қатаң сақталуын талап етеді.
Мұның барлығы қоғамның демократиялық саяси мәдениетінің
дамуына септігін тигізеді, нарықтық қатынастар жүйесіне сай
келетін қоғамның саяси құрылымын қалыптастырады.
Легитимділік туралы мәселенің сыртқы аспектілері де
бар. Билік біріктірген ассоциативтік қауымдастық субъект-субъектілік қатынастардың мейлінше кең жүйесінде субъект
ретінде көрінуі мүмкін. Оның бұл "сыртқы саяси іс-әрекеті"
осы кең жүйеде қабылданған нормаларға сай келуі, басқа
субъектілердің мүдделеріне, құқықтарына нұқсан келтірмеуі
қажет. Баска ассоциативтік қауымдастықгардың мүдделерін
бұзатын билік құрушы субъект, оның әрекеттері, акциялары заңды деп танылмауы да мүмкін.
<ref>Теориялық саясаттану. Оқулық. — Алматы: Издательский центр ОФППИ «Интерлигал», 2005. ISBN 9965-537-99-2</ref>
==Дереккөздер==

<references/>
{{wikify}}

{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:Саясат]]