Ақтөбе бетінің бастапқы мәтінін қарау

{{Елді мекен-Қазақстан
 |статусы                 = қала
 |атауы                   = <font face="Segoe UI">Ақтөбе</font>
 |сурет                   = [[Сурет:Aktobe collage.png|300px|сүрмесіз]]
 |әкімшілік күйі          = облыс орталығы
 |елтаңба                 = Aktobe_seal_-_2.png
 |ту                      = 
 |елтаңба сипаттамасы     = 
 |ту сипаттамасы          = 
 |елтаңба ені             = 
 |ту ені                  = 
    |lat_deg =50 |lat_min =18 |lat_sec = 
  |lon_deg =57 |lon_min =10 |lon_sec = 
  |CoordAddon             = type:city(400000)_region:KZ
  |CoordScale             =
 |ел картасы              = 300
 |облыс картасы          = 
 |аудан картасы          = 
 |ел картасының өлшемi    = 
 |облыс картасының өлшемi = 
 |аудан картасының өлшемi = 
 |облысы                   = Ақтөбе
 |кестедегі облыс         = Ақтөбе облысы
 |ауданы                   = 
 |кестедегі аудан         = 
 |мекен түрі              =
 |мекені                   = 
 |кестедегі мекен         = 
 |ішкі бөлінісі           = 
 |әкімі                   = Испанов Ильяс Сапарбекұлы
 |құрылған уақыты         = 1869
 |алғашқы дерек           = 
 |бұрынғы атаулары        = 
 |статус алуы               = 1891
 |жер аумағы                  = 297,39
 |биiктiктiң түрi         =
 |орталығының биiктігі    =225
 |климаты                 = континенталды
  |тұрғыны                = 387 807
  |санақ жылы             = 2015
  |тығыздығы              = 1304
  |шоғырлануы             = 
  |ұлттық құрамы          = 
  |конфессионалдық құрамы = 
  |этнохороним            = ақтөбелік, ақтөбеліктер
 |телефон коды            = 7132
 |пошта индексі           = 030000
 |пошта индекстері        = 030000—030021
 |автомобиль коды         = 04
 |идентификатор түрі      =
 |сандық идентификаторы   = 
 |ортаққордағы санаты     = Aktobe
 |сайты                   = http://www.akimataktobe.gov.kz
 |сайт тілі               = kk
 |сайт тілі 2            = ru
}}
{{мағына|Ақтөбе (айрық)}}
'''Ақтөбе''' ({{audio-nohelp|Kk-aktobe.ogg|тыңдау}}) — Батыс Қазақстандағы [[қала]], [[Ақтөбе облысы]] мен Ақтөбе қалалық әкімшілігінің орталығы.

Ақтөбе [[Батыс Қазақстан|Қазақстанның батысында]], Ақтөбе облысының солтүстік бөлігінде орналасқан. Қала ауданы — 297,39 км². 1997 жылы қала әкімшілігінің құзырына бұрынғы Ақтөбе ауданының аумағы өтті. Құрамына Ақтөбе қаласы мен көршілес бес [[Ауылдық округі|ауылдық округ]] енген жаңа әкімшілік-аумақтық құрылымның ауданы 2 338 км² тең болды. Қаланың ішімен [[Елек|Елек өзені]] мен оның тармақтары ағып өтеді, жақын маңда Ақтөбе және Сазды су қоймалары орналасқан. [[Еуразия]] құрлығының ішкі бөлігінде, [[мұхит]]тардан қашық орналасқандықтан қала климаты континенталды болып келеді.

Ақтөбе [[Қазақстан қалалары]]ның арасында халық саны бойынша бесінші орында орналасқан, Батыс Қазақстан өңірінің ең ірі қаласы. Халық саны — 387 807 адам (1 қаңтар 2015).  Ақтөбеде көптеген ұлт өкілдері өмір сүреді. Саны жағынан ең көп таралған ұлттарға [[қазақтар]] (76,3 %) мен [[орыстар]] (16,89 %) жатады. Негізгі [[дін]]и топтар — [[Ислам|мұсылмандар]] мен [[Христиандық|христиандар]]. Қала әкімшілігіне бағынышты бес ауылдық округте 51 508 адам өмір сүреді. Болашақта 1,3 млн адамды «сыйдыруға» тиіс қалыптасып жатқан Ақтөбе [[агломерация]]сының құрамына Ақтөбе маңындағы ондаған елді мекен кіреді.

Қаланың негізі [[Ресей империясы]]ның қарулы жасағымен Ақтөбе бекінісі ({{lang-ru|Ак-Тюбе}}) ретінде Елек өзенінің сол жағалауында, оң жағынан [[Қарғалы (Жайық алабындағы өзен)|Қарғалы]] өзені құятын тұсында қаланды. 1891 жылдың 25 наурызында Ақтөбе [[Торғай облысы (Ресей империясы)|Торғай облысының]] құрамындағы уездік қала мәртебесін иеленіп, орысша атауы ''Актюбинск'' болып өзгертілді. [[Ресей империясының азамат соғысы|Азаматтық соғыс]] кезінде Ақтөбе Торғай өңірінің революциялық күштерінің орталығына айналды. Қала кезекпен ақтар мен большевиктердің қолына өтті. 1919 жылы қалада біржолата кеңес өкіметі орнады. 1921 жылдан бастап [[Ақтөбе губерниясы]]ның әкімшілік орталығы. 1928 жылы Ақтөбе губерниясы таратылғаннан кейін Ақтөбе округінің орталығы, 1932 жылдан бастап жаңадан құрылған Ақтөбе облысының әкімшілік орталығы. Бүкіл өңір тұрғындары секілді ақтөбеліктер [[1921-1922 жылдардағы ашаршылық|1920-шы]] және [[Қазақстандағы 1932—1933 жж. аштық|1930-шы жылдары]] орын алған ашаршылықтан жапа шекті. Ұлы Отан соғысы жылдары қалада бірнеше әскери жасақтар құрылып, жау басып алған аймақтардың кәсіпорындары осында көшірілді. 1991 жылы [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|КСРО]] ыдырағаннан бастап Ақтөбе тәуелсіз Қазақстан Республикасының құрамындағы Ақтөбе облысының орталығы. Қазіргі таңда химия, тамақ және жеңіл өнеркәсібі дамыған Ақтөбе қаласы Қазақстанның ірі индустрия және мәдениет орталықтарының бірі.

== Атауы, рәміздері ==
=== Атауы  ===
Қала атауының қазіргі жазылуы 1940 жылы [[кириллица]] негізінде жасалған әліпби қабылданған кезден бастап қолданыста. 1929— 1940 жылдары қала атауы [[Латын әліпбиі|латын әріптеріне]] негізделген қазақ әліпбиімен «Aqtɵbe» деп<ref>{{cite web|url=http://myaktobe.kz/wp-content/uploads/2014/07/АП-1934-7-9_15713-антивоенный-день.jpg|title=«Актюбинская правда» газетінің беті|format=JPEG|accessdate=2015-05-04}}</ref>, одан бұрын араб-парсы әріптерін қолданған әліпбимен «{{unicode|اقتوبە}}»‎ деп жазылған<ref>{{cite web|url=http://myaktobe.kz/wp-content/uploads/2014/04/Газета-Кедей-за-1929-года-арабский-алфавит.pdf|title=«Кедей/Kedej» газеті|date=1929|accessdate=2015-05-06}}</ref>. [[Қазақтар диаспорасы|Қытай және Таяу Шығыстағы қазақтар]]ға арнап шығарылатын басылымдарда қала атауының араб әріптерімен жазылатын нұсқасы әлі күнге шейін қолданылады<ref>{{мақала|тақырыбы=اقتوبە قالاسى مەن قىتايدىڭ قاراماي قالاسى اراسىنداعى دوستىق قارىم-قاتىناستىڭ ورناعاندىعى تۋرالى كەلىسىمگە قول قويىلدى|сілтеме=http://www.inform.kz/arb/article/2389941|баспасы=Қазинформ|жыл=27.06.2011}}</ref><ref>{{cite web|url=http://kazakh.people.com.cn/155423/15159699.html|title=قازاقستان: اقتوبە قالاسىندا تۋىلعان جانكەشتى جارىلىس دەلوسىنىڭ ۇستىنەن قىلمىستىق ىستەر بويىنشا ارىز بەرىلدى|date=2011.05.19|publisher=www.kazakh.people.com.cn|lang=kk|accessdate=2015-05-06}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.elarna.com/koru.php?turi=13&id=421753|title=اقتوبە پوليتسەيلەرى فاشيستەر بەلگىسىن سالعان ادامدى تاپتى|date=2015.05.05|publisher=www.elarna.com|lang=kk|accessdate=2015-05-06}}</ref>.

1891 жылы Ақтөбе бекінісі ''(Акъ-Тюбе)'' Ресей империясының уездік қалаларының біріне айналғаннан бастап 1999 жылға дейін қаланың орыс тіліндегі атауы «Актю́бинск» ''(Актюбинскъ)'' түрінде жазылып келді. 1999 жылдың 11 наурызында жарияланған Қазақстан Республикасының президенті [[Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев|Нұрсұлтан Назарбаевтің]] қаулысына сәйкес, қала атауының орысша транскрипциясы «Актобе́» болып өзгертілді<ref>{{cite web|url=http://adilet.zan.kz/kaz/docs/U990000082_|title=Жамбыл және Солтүстік Қазақстан облыстарындағы жекелеген әкімшілік-аумақтық бірлік атауларын қайта атау және Актюбинск қаласы атауының транскрипциясын өзгерту туралы Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы 1999 жылғы 11 наурыз N 82|date=11 наурыз 1999|accessdate=2015-07-24}}</ref>. Бұл қаулы «[http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z970000151_ Тiл туралы]» заңның «елді мекендердің… дәстүрлi, тарихи қалыптасқан қазақша атаулары басқа тiлдерде транслитерация ережелерiне сәйкес берiлуге тиiс» деген тұсына сәйкес келеді. Орыс тіліндегі жаңа атау [[Ресей]]дің мемлекеттік тіркеу, кадастр және картография Федаралдық қызметімен ресми түрде мойындалды<ref>[[:Сурет:Росреестр - О наименовании некоторых админ. единиц в Казахстане, Эстонии, Франции и Абхазии.gif|Росреестр о наименовании некоторых административных единиц в Казахстане, Эстонии, Франции и Абхазии]]</ref>.

Қала атауы көне [[Түркі тілдері|түркі тіліндегі]] ''aq'' («ақ») және ''töpü'' («[[төбе]]») сөздерінен құралған. Бұл атау [[орыс тілі]]нде «белый холм» мағынасын білдіргендіктен, кейде Ақтөбені орысша «Город на белом холме»<ref>{{кітап|авторы=В. В. Мунтаниол|бөлімі=Мой город на белом холме|тақырыбы=Ты виноват уж тем, что немец|сілтеме=http://www.rusdeutsch-panorama.ru/article.php?mode=view&site_id=34&own_menu_id=57597|томы=2}}</ref> немесе «Беловершинск»<ref>{{мақала|тақырыбы=Изъ давней хроники Бѣловершинска|басылым=Актюбинский городской вѣстник|баспасы=Культура|жыл=17 желтоқсан 1913|нөмірі=5|беттері=5—8}}</ref> деп те атайды.

«Ақтөбе» және осыған ұқсас елді мекен атаулары Қазақстаннан басқа елдерде де кең таралған ''(Ахтуба, Актюба, Ақтепа, Ақ Таппе, Ақдепе)'' .

=== Таңбасы ===
Ақтөбенің ең алғаш [[Елтаңба|таңбасы]] (авторы: С. Т. Симонов) 1968 жылдың 18 қараша күні бекітілді. 20 жыл өткен соң, 1988 жылдың 24 желтоқсанында халық депутаттарының қалалық Кеңесі суретші М. Ф. Луцинның жобасы бойынша жаңа таңбаны қабылдады.

1998 жылы алда келе жатқан Ақтөбе қаласының 130 жылдық мерейтойының қарсаңында қала әкімшілігі жаңа елтаңбаға сайыс жариялады. Құрамына ғалымдар, архитекторлар және бұқаралық ақпараттық құралдар өкілдері кірген жюри 50 жұмыстың арасынан үздік деп ақтөбелік суретші, [[Қазақстан Суретшілер Одағы|Қазақстан суретшілер Одағының]] мүшесі Сағынтай Әлімбетовтың эскизін таңдады. Таңба ресми түрде 1998 жылдың 24 шілде күні қалалық Мәслихаттың 23-сессиясында қабылданды.

Ақтөбе елтаңбасы «мәңгіліктің нышаны» болып саналатын дөңгелек пішінінде жасалған. Қала атауы «тазалық» пен «қасиеттілікті» білдіретін ақ түспен жазылған, көк түсті ою-өрнек «табиғаттағы судың мәңгілік қозғалысын», қызыл түсті ою-өрнектер қызғалдақтарды білдіреді ([[қызғалдақ]] — Ақтөбенің бейресми символы<ref>{{мақала|авторы=Гүлсім Назарбаева|тақырыбы=С любовью из Актобе|сілтеме=http://www.avestnik.kz/obshchestvo/item/17915-s-lyubovyu-iz-aktobe|жыл=8 сәуір 2010}}</ref><ref>{{cite news|url=http://www.meta.kz/317348-novaja-doroga-izbavit-voditelejj-ot-probok-i.html|title=Новая дорога избавит водителей от пробок и поможет снизить количество дорожных аварий|date=13 тамыз 2009|publisher=Meta.kz|accessdate=2015-05-04}}</ref>). Елтаңбаның нақ ортасында бүркіт басты, арыстан денелі, арқасында қанаты бар мақұлық (грифон) бейнеленген<ref>{{cite web|url=http://aktobe.gov.kz/ru/node/6111|title=Ответ акимата города|date=28.03.2013|publisher=Официальный сайт Акимата Актюбинской области|accessdate=2015-04-23}}</ref>.

== Физикалық және географиялық сипаттама ==

=== Географиялық орналасуы ===
Қаланың [[географиялық координаттар]]ы — {{coord|50|16|00|N|57|13|00|E|type:city(400000)_region:KZ|display=inline|yandex=1}}<ref>{{кітап|тақырыбы=Reference World Atlas|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=ESXyAAAAQBAJ|баспасы=Penguin|жыл=2013|pages=214|allpages=408|isbn=9781465421180}}</ref>. [[Уақыт белдеуі]] — [[UTC+5|UTC+05:00]].

Қала Ақтөбе облысының солтүстік бөлігінде, [[Жайық]] сағасы [[Елек]] өзенінің жағалауында,  [[Қарғалы (Жайық алабындағы өзен)|Қарғалы]] өзені келіп құятын тұсында<ref>{{кітап|тақырыбы=Казахская ССР|ссылка=https://books.google.kz/books?id=EYg7AAAAMAAJ|жауапты=О. Р. Назаревский|баспасы=Государственное издательство географической литературы|жыл=1957|беттері=659|барлық беті=733}}</ref>,  теңіз деңгейінен биіктігі 250—400 м жазықтық болып келетін Орал асты платосының орталық бөлігінде орналасқан{{sfn|Топонимика Казахстана|2010|беттер=79}}.

=== Азия мен Еуропа шекарасы ===
Қазіргі таңда [[Еуропа]] мен [[Азия]] арасындағы шекараны нақты белгілеу даулы мәселелердің бірі болып табылады. Бұл құрлықтардың шекарасын Жайық өзені арқылы жүргізетін болсақ, Ақтөбе Азияда орналасқан қала болып шығады. Бірақ географтардың арасында ең кең таралған пікір бойынша, Еуропа мен Азияның шекарасы [[Каспий теңізі]]нің солтүстік жағалауымен, [[Жем (өзен)|Жем]] өзенін бойлай және әрі қарай [[Мұғалжар тауы|Мұғалжар]] таулары арқылы өтеді екен. Бұған пікірге сәйкес, Ақтөбе Еуропада орналасқан қалалардың қатарына жатады. Бірақ географиялық орналасуына қарамастан, бұрынғы Кеңестік Одақтың елдерін батыс географтары Еуропа мен Азиядан бөлек ерекше аймақ ретінде қарастырады.

=== Өзен-сулары ===
Қала [[Елек]] өзеніне [[Қарғалы (Жайық алабындағы өзен)|Қарғалы]] өзені құйып, оның аңғары 15 км дейін ұлғаятын жерінде орналасқан<ref>{{кітап|тақырыбы=Геоморфология Южного Урала и Мугоджар|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=vo4TAQAAMAAJ|баспасы=Государственное научно-техническое издательство литературы по геологии и охране недр|жыл=1974|беттері=66}}</ref>. Қаланың орталығымен Електің сол жақ тармағы Сазды өзені, солтүстік-батысымен Електің тағы бір тармағы — Жіңішке өзені ағып өтеді. Сазды өзені ірі сауда-саттық орындары орналасқан қала орталығынан ағып өтетіндіктен 2010 жылдан бастап өзен жағасын қалпына келтіру жұмыстары қолға алынды. Қаланың оңтүстік бөлігінде Тамды өзенінің төменгі тұсы орналасқан. Солтүстіктегі Заречный ауданының шетімен Қарғалының сол жақ тармағы Песчанка өзені ағып өтеді. Кірпішті ауданының батысымен Қарғалының оң жақ сағасы Бұтақ өзені ағып өтеді.

Қаладан оңтүстік-шығысқа қарай 10 км қашықтықта ақтөбеліктер «Ақтөбе теңізі» деп атап кеткен, 1988 жылы іске қосылған, сыйымдылығы 245 млн м³ болатын Ақтөбе су қоймасы орналасқан<ref>{{мақала|авторы=Альмира Әлішбаева|тақырыбы=Из-за весенней жары Каргалинское водохранилище не наполнилось даже наполовину|сілтеме=http://www.diapazon.kz/aktobe/aktobe-news/51804-iz-za-vesenney-zhary-kargalinskoe-vodohranilishche-ne-napolnilos-dazhe-napolovinu.html|басылым=Диапазон|жыл=24.04.2013}}</ref>. Оңтүстік-батысқа қарай 8 км қашықтықта қала тұрғындарының дәстүрлі демалыс орнына айналған Сазды су қоймасы орналасқан (1967 жылы салынған)<ref>{{мақала|авторы=Государственная плановая коммиссия КазССР|тақырыбы=Народное хозяйство Казахстана, Выпуски 7-12|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=WZ87AAAAMAAJ|жыл=1969|беттері=47}}</ref>. Солтүстік-шығысқа қарай 60 км қашықтықта қала маңындағы ең үлкен қолдан жасалған су айдыны — сыйымдылығы 280 млн м³<ref>{{кітап|авторы=Государственная плановая коммиссия КазССР|тақырыбы=Народное хозяйство Казахстана|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=P_HsAAAAMAAJ|жыл=1980|беттері=34}}</ref> тең Қарғалы су қоймасы орналасқан (1975 жылы салынған)<ref>{{кітап|тақырыбы=Казахская ССР: 4-томная краткая энциклопедия|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=TtoKAQAAIAAJ|жауапты=М. К. Қозыбаев|баспасы=Главная редакция Казахской Советской энциклопедии|жыл=1988|том=2|беттері=63|барлық беті=607|isbn=9785898000028}}</ref>.

=== Климаты ===
Қала [[Еуразия]] құрлығының ішкі бөлігінде, [[мұхит]]тардан едәуір алшақтықта орналасқан, осының кесірінен қала [[климат]]ы шұғыл континенталды болып келеді. Ауа райының шұғыл континенталдығы [[Күндіз|күн]] мен [[түн]], [[қыс]] пен [[жаз]] арасындағы температураның айырмашылығында, [[Күн радиациясы]] мен [[құрғақшылық]]та көрініс табады.

Қыс мезгілінде қаланың ауа райы [[Исландия]] үстіндегі терең [[циклон]] (испандық минимум) мен [[Моңғолия]] үстіндегі қуатты азиялық [[антициклон]]ның әсерінде болады. Бұның кесірінен солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа бағытталған үлкен бар градиенттері пайда болады.

Ақтөбедегі орташа жиынтық Күн радиациясы тәулігіне 108 [[Калория|ккал]]-ға тең, Күн сәулесі көлемінің орташа жылдық көрсеткіші — 2316 сағат.

Жазы ұзақ әрі ыстық. Жылына бес ай бойы күндізгі орташа температура 20 °С асып түседі. Қысы қоңыр салқын, жылымықтар болуы мүмкін. Ең қалың [[қар жамылғысы]] қараша айында байқалады (31 см). Ашық, бұлтты және жауын-шашынды күндердің жылдық саны — сәйкесінше 174, 148 және 43 күн. Орташа жылдық бұлттылық коэффициенті — 5,7 балл. [[Атмосфералық жауын-шашын]] ең көп түсетін ай — [[маусым]] (35 мм), ең аз түсетін ай — [[қыркүйек]] (19 мм).
* Орташа жылдық температура — +5,3 C°
* Орташа жылдық жел жылдамдығы — 2,4 м/с
* Орташа жылдық ауа ылғалдылығы — 68 %
{{Қаланың ауа райы
 | Ені    = 
 | Жағдайы = 
 | Жер_ілік = Ақтөбенің
 |Дерекнама={{cite web|url=http://pogoda.ru.net/climate/35229.htm|title=«Погода и климат» сайтындағы Ақтөбенің ауа-райы туралы мәліметтер|accessdate=2015-05-02|archivedate=02-05-2015|archiveurl=http://www.webcitation.org/6YE7nYJGL}}
| Қаң_ор =-12.3         | Қаң_ор_ж-ш =25
| Ақп_ор=-11.9         | Ақп_ор_ж-ш=23
| Нау_ор=-5.4          | Нау_ор_ж-ш=26
| Сәу_ор=7.0           | Сәу_ор_ж-ш=31
| Мам_ор=14.9          | Мам_ор_ж-ш=34
| Мау_ор=20.9          | Мау_ор_ж-ш=35
| Шіл_ор=22.7          | Шіл_ор_ж-ш=29
| Там_ор=20.7          | Там_ор_ж-ш=27
| Қыр_ор=14.0          | Қыр_ор_ж-ш=19
| Қаз_ор=5.7           | Қаз_ор_ж-ш=27
| Қар_ор=-3.2           | Қар_ор_ж-ш=28
| Жел_ор=-9.7          | Жел_ор_ж-ш=29
| Жыл_ор=5.3           | Жыл_ор_ж-ш=333
| Қаң_ор_мин=-16.5     | Қаң_ор_макс=-8.1
| Ақп_ор_мин=-16.3     | Ақп_ор_макс=-7.1
| Нау_ор_мин=-9.8      | Нау_ор_макс=-0.4
| Сәу_ор_мин=1.4       | Сәу_ор_макс=13.3
| Мам_ор_мин=7.9       | Мам_ор_макс=22.0
| Мау_ор_мин=13.4      | Мау_ор_макс=28.2
| Шіл_ор_мин=15.6      | Шіл_ор_макс=29.9
| Там_ор_мин=13.5      | Там_ор_макс=28.3
| Қыр_ор_мин=7.4       | Қыр_ор_макс=21.7
| Қаз_ор_мин=0.6       | Қаз_ор_макс=12.1
| Қар_ор_мин=-6.5      | Қар_ор_макс=0.7
| Жел_ор_мин=-13.6     | Жел_ор_макс=-5.7
| Жыл_ор_мин=-0.2      | Жыл_ор_макс=11.2
| Қаң_а_макс=4.5       | Қаң_а_мин=-48.5
| Ақп_а_макс=5.3       | Ақп_а_мин=-45.0
| Нау_а_макс=23.6      | Нау_а_мин=-37.0
| Сәу_а_макс=30.9      | Сәу_а_мин=-18.9
| Мам_а_макс=39.0      | Мам_а_мин=-7.6
| Мау_а_макс=39.9      | Мау_а_мин=-0.9
| Шіл_а_макс=42.2      | Шіл_а_мин=4.1
| Там_а_макс=42.9      | Там_а_мин=0.7
| Қыр_а_макс=38.3      | Қыр_а_мин=-7.9
| Қаз_а_макс=29.7      | Қаз_а_мин=-26.3
| Қар_а_макс=17.0      | Қар_а_мин=-35.0
| Жел_а_макс=11.2      | Жел_а_мин=-41.5
| Жыл_а_макс=42.9      | Жыл_а_мин=-48.5
|}}

=== Экологиясы ===
Ақтөбе қаласы [[экология]]лық жағдайы нашар қалалардың бірі<ref>{{мақала|тақырыбы=Экологическая обстановка в Актобе оставляет желать лучшего|сілтеме=http://kub.kz/kazakhstan/4950-jekologicheskaja-obstanovka-v-aktobe-ostavljaet.html|баспасы=Kub.kz|жыл=28 ақпан 2010}}</ref>. Қала аумағындағы ауа құрамында [[Азот оксидтері|азот диоксиді]] мен [[формальдегид]]тің шамадан тыс мөлшері байқалған, ал хром қоспалары, ферроқорытпа зауыттары, Ақтөбе ТЭЦ секілді ірі өнеркәсіп мекемелері мен Кірпішті ауылының аймағында көрсеткіштер нормадан үш есе асып түскен екен<ref>{{мақала|тақырыбы=В Актобе впервые за 15 лет проводится комплексная оценка экологического состояния|сілтеме=http://news.gazeta.kz/news/v-aktobe-vpervye-za-15-let-provoditsya-kompleksnaya-ocenka-ehkologicheskogo-sostoyaniya-newsID220037.html|баспасы=Gazeta.kz|год=10 қыркүйек 2007}}</ref>.

2013 жылы сантарлық-эпидемиологиялық бақылау қала ауасын азот диоксиді, күкірт диоксиді, күкіртсутек және тағы да басқа заттарға тексергеннен кейін ауаны басты ластайтын себеп қаланың кәріз жүйесі екені анықталды<ref name="диапазон2013">{{мақала|авторы=Альмира Әлішбаева|тақырыбы=В Актобе будет вонять до 2020 года|сілтеме=http://www.diapazon.kz/aktobe/aktobe-theme-of-thet-day/54877-v-aktobe-budet-vonyat-do-2020-goda.html|басылым=Диапазон|жыл=16.10.2013}}</ref>. Кәріз жүйесіндегі күкіртсутектің үлесі 2—16 % жетуі мүмкін, оған қоса ағын судың құрамында сульфидтер көп. Осының кесірінен түнде және таңғы мезгілде қаланың бірнеше ауданының тұрғындары жағымсыз иістен қорлық көріп жүр. 2013 жылы қаладағы автокөлітер саны 178 мыңға жетті. Бұл да қала ауасының ластануына өз үлесін қосады<ref name="форбс2014">{{мақала|тақырыбы=В воздухе Актобе обнаружено превышение ПДК по сероводороду|сілтеме=http://forbes.kz/news/2014/02/13/newsid_51087|баспасы=[[Forbes]] Қазақстан|жыл=13 ақпан 2014}}</ref>.

Көп уақыт бойы қала маңымен ағып өтетін [[Елек]] өзені Алға химиялық зауытының [[бор (элемент)|бор]] қалдықтарымен және [[Ақтөбе хром қосындылары зауыты]]ның алты валентті хром қалдықтарымен ластанды, бұл өз кезегінде [[Жайық]] өзені мен [[Каспий теңізі]]нің ластануына әкеліп соқтырды. Сонымен қатар «Ақбұлақ» акционерлік қоғамы ескірген тазарту құрылғыларының кесірінен<ref>{{мақала|авторы=Ярослав Дробинин|тақырыбы=Илек загрязнён хромом и фекалиями, озёра Иргиза высохли|сілтеме=http://www.diapazon.kz/aktobe/aktobe-economy/60969-ilek-zagryaznjon-hromom-i-fekaliyami-ozjora-irgiza-vysohli.html|басылым=Диапазон|жыл=28.05.2014}}</ref> Елек өзеніне жылына 10 млн м³ дұрыс тазартылмаған ағын су төгеді. Ағын судың белгіленген мөлшерден асқаны үшін «Ақбұлаққа» әкімшілік шаралар қолданылғанымен, жағдай оңалар емес<ref>{{мақала|тақырыбы=Ежегодно в приток Уралa Актобе сбрасывает 10 млн кубометров нечистот|ссылка=http://forbes.kz/news/2014/10/29/newsid_71545|баспасы=[[Forbes]] Казахстан|год=29 октября 2014}}</ref><ref>{{мақала|авторы=Михаил Гатауллин|тақырыбы=Актюбинцы сливают в Илек по 10 миллионов кубов фекалий|сілтеме=http://www.diapazon.kz/aktobe/aktobe-city/66533-aktyubincy-slivayut-v-ilek-po-10-millionov-kubov-fekaliy.html|басылым=Диапазон|жыл=29.10.2014}}</ref>.

== Тарихы ==
=== Ежелгі замандарда ===
Бұл аймақта өмір сүрген ежелгі тайпалар [[мал шаруашылығы]]мен айналысып, Солтүстік Қазақстанның тайпаларына жақын болған. Тікбұрышты және доғал [[қорым]]дардың ендік бағытталуының мысалы ретінде Ақтөбе маңындағы Сынтас және Бесоба қорымдарын келтіруге болады{{sfn|История Казахской ССР|1977|беттер=246—248}}. Қала маңындағы [[дала]]да [[қола дәуірі]]не жататын сақина тәріздес тас дуалдар мен  қорғандар табылған. Ақтөбеге жанындағы [[Қарғалы (Жайық алабындағы өзен)|Қарғалы]] өзенінің жағасында орта қола дәуіріне жататын бұйымдар табылған{{sfn|История Казахской ССР|1977|беттер=148—149}}.

=== Ақтөбе бекінісінің қалануы ===
[[1869 жыл]]дың мамыр айында Елек пен Қобда өзендерінің аралығына флигель-адъютант граф фон Борг басқарған екі рота жаяу әскер, жүз [[Казактар|казак]] және 14 зеңбіректен тұратын жасақ аттанды. Әскери губернатор [[Лев Федорович Баллюзек|Лев Баллюзектің]] талабымен {{comment|15|юлиан күнтізбесі бойынша}} (28) мамыр күні<ref name="бсэ1950">{{кітап|тақырыбы=Большая советская энциклопедия|жауапты=С. И. Вавилов|баспасы=Государственное научное издательство|жыл=1950|томы=2|беттері=[http://bse2.ru/book_view.jsp?idn=027955&page=7&format=html 7]}}</ref> Елек пен Қарғалы өзендерінің қосылатын жеріндегі екі төбенің үстінде<ref>{{кітап|авторы=А. В. Родомакин|тақырыбы=Эрозия почв и меры борьбы с ней (на примере Актюбинской области)|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=KR06AAAAIAAJ|баспасы=Наука|жыл=1967|беттері=46|барлық беті=147}}</ref> Ақтөбе ({{lang-ru|Ак-Тюбе}}) бекінісінің негізі қаланды. [[Қарауыл]] алаңы, [[гауптвахта]], қару-жарақ қоймасы, азық-түлік пен оқ-дәрі сақталатын жертөле салынды<ref name="exp1">{{мақала|авторы=Эрик Әубәкіров|тақырыбы=Город на белом холме|сілтеме=http://www.express-k.kz/show_article.php?art_id=95287|басылымы=«Экспресс К»|орны=Алматы|жыл=17.05.2014|нөмірі=84 (17923)}}</ref>.

Ақтөбе аумағы Баллюзек өзінің есептемелерінде «сенімсіз» деп сипаттаған [[табын]] руынан шыққан Арынғазиевтердің қарамағында болды. Баллюзек жергілікті тұрғындардың бағыныштылығын атап өткеніне қарамастан, орыс жасақтары келгеннен кейін олардың көп бөлігі көршілес Орал облысына көшіп кетті. Қалған қазақтардың арасынде тек Арынғазиев әулетінің сұлтандары мен казактардан жеңіліс тапқаннан кейін қарсыласуды доғарған Айжарық би Бекбауұлының көтерілісшілер жасағы болды<ref name="гглж1">{{кітап|авторы=Фёдор Тарасенко|бөлімі=[http://www.phoenix.kz/gl3.htm Историческая справка]|тақырыбы=Город. Годы. Люди. Жизнь|жыл=2001}}</ref>.

Ақтөбе туралы алғашқы деректер 1871 жылға жатады:
{{start citation}}Оренбургская Духовная Консисторiя сообщаетъ къ свѣдѣнiю, что въ оренбургской епархiи, съ разрѣшенiя начальства, производятся нынѣ слѣдующiя постройки:
1. церкви&nbsp;— а) каменныя въ <…> укрѣпленiи Акъ-Тюбя Тургайской области (отъ 14 января 1871 года&nbsp;— на средства жителей)<ref>{{мақала|тақырыбы=Сообщенiя|сілтеме=http://resources.chelreglib.ru:6005/el_izdan/OEV/1873/1873.pdf|басылымы=Оренбугскiя епархiальныя вѣдомости|жыл=1 ақпан 1873|нөмірі=3|беттері=100—101}}</ref>.{{end citation}}

Алғашқы онжылдықтарда қоныстың тұрмысы көшпенді мал шаруашылығымен айналысаты [[қазақтар]]мен тығыз байланыста болды. Қаланың алғашқы бас жоспары 1874 жылы әзір болды. Елді мекен бірнеше аудандарға бөлінді: Құрмыш, Татар слободасы, Оторвановка. Ең алғашқы көшелер Гарнизонная, Крепостная, Оренбургская, Илецкая және Георгиевская деп аталды{{sfn|Топонимика Казахстана|2010|беттер=79}}.

=== Уездік қала дәрежесінде ===
1891 жылдың 25 наурызында шыққан «Далалық облыстарды басқару туралы ережеге» сәйкес, Ақтөбе [[Қостанай]] секілді Ресей империясының [[Торғай облысы (Ресей империясы)|Торғай облысының]] [[уезд]]ік қалаларының бірі болып бекітілді{{sfn|Переселенцы-арендаторы Тургайской области|1897|беттер=1}}.

Бастапқы уақытта тез дамымағанымен, Ақтөбе қаласы бірқалыпты өсу қарқынын сақтап, Қостанай секілді құлдырау мен халық санының азаюына душар болған жоқ. 1886 жылдың шілдесіне қарай қаладағы аулалардың саны 177 жетті, бірақ 1891—1892 жылғы ашаршылықтың кесірінен біраз тұрғын қаладан босып кетті. 1893 жылдан бастап халық саны қайтадан өсе бастады. 1895 жылы тұрғындар саны 2263 адамға жетті, оның 1041 [[Православие|православ христиандар]], 202 [[Ислам|мұсылман]] болды. 1896 жылы қалаға Кіші Ресейдің губернияларынан 100-ге таман отбасы көшіп келді{{sfn|Переселенцы-арендаторы Тургайской области|1897|беттер=17}}.

1902 жылы қала арқылы [[Орынбор]] мен [[Ташкент]] арасын жалғастырған Ташкент темір жолы өтіп, Ақтөбе экономикасының әрі қарай дамуына әсер етті. 1905—1907 жылдары қалада бірнеше рет қара халықтың наразылық шерулері мен ереуілдер ұйымдастырылды<ref name="БСЭ">{{кітап|бөлімі=[http://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/Актюбинск Актюбинск]|тақырыбы=Большая советская энциклопедия|орны=Мәскеу|баспасы=Советская энциклопедия|жыл=1969—1978}}</ref>.

=== Азаматтық соғыс кезінде ===
Ақтөбе [[Ресей империясының азамат соғысы|1918—1919 жылдардағы Азаматтық соғыс]] кезінде Торғай өлкесінің революциялық күштерінің орталығы болды. 1918 жылдың 8 (21) қаңтарында қалада Кеңес өкіметі орнады<ref name="БСЭ" />. Сол жылдың шілде айында [[Александр Васильевич Колчак|Колчак]] армиясының Түркістанға жолын жауып тастаған Ақтөбе фронты ашылды<ref>{{кітап|тақырыбы=Сельский календарь|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=x3gXAQAAIAAJ|баспасы=Государственное издательство сельскохозяйственной литературы|жыл=1969|беттері=111}}</ref>, бірақ 1919 жылдың сәуір айында Зиновьев пен Фрунзе қызылдарға кері шегінуге бұйрық беріп, аздан кейін қала ақтардың қоластына өтті<ref>{{кітап|авторы=Фёдор Тарасенко|бөлімі=[http://www.phoenix.kz/gl19.htm Гражданская война]|тақырыбы=Город. Годы. Люди. Жизнь|жыл=2001}}</ref>.

1919 жылдың 1 қыркүйегінде Всесвятский ауылы жағынан (қаланың оңтүстік-батысы) қызылдардың Оңтүстік армияның уақытша базасына айналған Ақтөбе қаласына шабуылы басталды. Қалаға зеңбіректерден оқ жаудырылды; аспанан қызылдардың аэропланы бомбалар лақтыра бастады. Үлкен дүрбелең басталды. Тұрғындар оңтүстік-батыс бағытында қаланы тастай жөнеліп еді, алайда тез арада жетіп үлгерген қызылдардың атты әскері қашқындардың бір бөлігін қоршап үлгерді. Тым-тырақай қашқан әскердің ешқандай қарсылық көрсетуге шамасы болмады{{sfn|Голодный поход Оренбургской арміи|1921|беттер=2}}. 2 қыркүйек күні Ақтөбе қызылдардың қоластына өтті<ref>{{кітап|авторы=А. Я. Сошников|тақырыбы=Советская кавалерия: военно-исторический очерк|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=-W0gAAAAMAAJ|баспасы=Военное издательство|жыл=1984|беттері=117|барлық беті=317}}</ref>.

=== Кеңес дәуірінде ===
[[Сурет:Aktobe 1930s (04).jpg|нобай|1930-шы жылдар, Карл Либкнехт көшесі]]
[[Сурет:Aktobe 1942 (12).jpg|нобай|1942 жылдың мамыры, жұмысшы әйелдер тасымалдаушыға көмір лақтыруда]]
1920—1925 жылдары Ақтөбе қаласы [[Ресей Кеңестік Федерациялық Социалистік Республикасы|Ресей КФСР]]-ның [[Қырғыз Автономиялы Социалистік Кеңес Республикасы (1920—1925)|Қырғыз АСКР]]-ы құрамында болды, 1925 жылы [[Қазақ Автономиялы Кеңестік Социалистік Республикасы (1925-1936)|Қазақ АКСР]]-ның қарамағына өтті, 1936 жылы Ресей КФСР-ның құрамынан бөлініп шыққан [[Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы|Қазақ КСР]]-на қосылды. [[Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы|Кеңес дәуірінде]] Ақтөбе қаласы Ақтөбе губерниясы (1921—1928), Ақтөбе ауданы (1921—1922, 1928—1933, 1970—1997), Ақтөбе уезі (1922—1928<ref>Қала 1891 жылдан бастап Ақтөбе уезі 1921 жылы жойылғанға шейін оның орталығы болды. 1922 жылы бұл уез Ақтөбе губерниясының құрамында қалпына келтірілді.</ref>), Ақтөбе округы (1928—1930) және [[Ақтөбе облысы]] (1932 жылдан бастап) сияқты бірнеше әкімшілік-территориалды бірліктердің орталығы болды.

[[Қазан төңкерісі]]нен кейін Ақтөбе қарқынды дами бастады{{sfn|Казахская ССР: экономико-географическая характеристика|1957|беттер=660}}. 1932 жылдың 10 наурызында қала Қазақ КСР-ның жаңадан құрылған Ақтөбе облысының орталығына айналды{{sfn|Топонимика Казахстана|2010|беттер=79}}. Осыдан кейін қалада ұзындығы 10,5&nbsp;км болатын алғашқы су құбыры жүргізілді, 25 су колонкасы орнатылды. Облыс орталығы ретіндегі алғашқы онжылдықта қалада 2 электр станциясы салынды, көшелерде 250 жарықтандыру құрылғысы орнатылды. Қаланы жасылдандыру жұмыстары атқарылды, жаяу жүргіншілерге арналған алғашқы жолдар пайда болды<ref name="актобе17">{{мақала|авторы=Айнұр Мақсатқызы|тақырыбы=17 аудан бар еді…|сілтеме=http://www.aktobegazeti.kz/?p=18089|басылымы=Ақтөбе}}</ref>.

[[Екінші дүниежүзілік соғыс]] кезінде Ақтөбеде 312-ші атқыштар дивизиясы] 101-ші ұлттық атқыштар бригадасы, 129-шы миномет полкы және тағы да басқа әскери жасақтар құрылды. 312-ші атқыштар дивизиясының 11 мың адамының 9,5 мыңы соғыс майданында қаза тапты. Дивизия командирі Александр Наумов «Ақтөбе қаласының құрметті азаматы» атағының бірінші иегері болды<ref name="exp1" />. 29 ақтөбелік Кеңес Одағы батыры атанды{{sfn|Казахстан. Национальная энциклопедия|2004|беттер=156}}.

Соғыс кезінде Кеңес Одағының жау басып алған қалаларынан көшірілген кейбір кәсіпорындар Ақтөбеге жөнелтілді. 1941 жылдың тамызында қалаға Запорожьеден ферроқорытпа зауытының жабдықтары келді. [[Мәскеу]]ден «Электросчетчик» кәсіпорынының, Мәскеу рентген зауытының, № 14 жүн тоқу фабрикасының және тағы да басқа кәсіпорындардың жабдықтары көшірілді<ref>{{кітап|тақырыбы=Вестник Академии наук Казахской ССР|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=L9LuAAAAIAAJ|баспасы=Изд-во Академии наук Казахской ССР|жыл=1981|беттері=52—54}}</ref>.

1940—1960 жылдары ферроқорытпа және хром қосындылары, рентген аппаратурасы және ауыл шаруашылық машиналары зауыттары; ет және сүт комбинаттары; трикотаж, жиһаз және тігін фабрикалары секілді ірі өнеркәсіп мекемелері ашылды. 1962 жылдың 3 мамырында орталығы Ақтөбе қаласында орналасқан, құрамына Ақтөбе, Орал және Гурьев облыстары кіретін Батыс Қазақстан өлкесі құрылды. 1964 жылдың 1 желтоқсанында Батыс Қазақстан өлкесі таратылды. 1977 жылы қала [[Батыс Қазақстан темір жолы]]ның орталығы боп тағайындалды.

Кеңес дәуірінде көптеген кәсіпорындары бар индустриалды қалаға айналды, [[өнеркәсіп]] пен [[мәдениет]]тің аймақтық орталығы болды{{sfn|Казахская ССР: экономико-географическая характеристика|1957|беттер=659—662}}, және бүгінгі таңда да осындай болып қала береді{{sfn|Казахстан. Национальная энциклопедия|2004|беттер=156}}.

=== Тәуелсіз Қазақстан дәуірі ===
Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін Қазақстандағы экономикалық белсенділік [[Қарағанды]] мен [[Шымкент]] сияқты өнеркәсіп орталықтарынан елдің батысындағы мұнайлы облыстардың орталықтарына (Ақтөбе, [[Ақтау]], [[Атырау]]) ауысты<ref>{{кітап|авторы=Marat Terterov|тақырыбы=Doing Business with Kazakhstan|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=0owlD6sY_FYC|баспасы=GMB Publishing Ltd|жыл=2004|сериясы=Doing Business With Series|pages=9|allpages=390|isbn=9781905050598}}</ref>.

Қазақстанға депортацияланған халықтардың өкілдері мен республикаға 1970—1980-ші жылдары Кеңес Одағының басқа республикаларынан келген мамандардың эмиграциясының кесірінен 1990-шы жылдардың соңы мен 2000-шы жылдардың бастапқы кезеңінде қаладағы халық санының азаюы байқалды.

2000-шы жылдары қаладағы [[құрылыс]] саласында үлкен серпіліс орын алды: құрылыстың қарқыны бойынша Ақтөбе қаласы мен облысы ел ордасы [[Астана]]дан асып түсті. 2005 жылы 137,1 мың м² тұрғын үй енгізу жоспарланғанымен, жылдың қорытындысы бойынша 289 773 м² тұрғын үй тұрғызылғаны белгілі болды. Жеке құрылыс көрсеткіші жоспарланған мөлшерден бес есе асып түсті. Жалпы алғанда 2005 жылы 2004 жылға қарағанда 2,8 есе артық тұрғын үй қолданысқа берілген екен<ref>{{мақала|авторы=Светлана Пашкова|тақырыбы=Строительный бум по-актюбински|сілтеме=http://www.megapolis.kz/art/Stroitelniy_bum_poaktyubinski|басылым=Мегаполис|жыл=30.01.2006}}</ref>.

2007—2008 жылғы қаржылық дағдарыс пен оның артынан ұласқан Дүниежүзілік экономикалық дағдарыстың салдарынан Ақтөбедегі [[жылжымайтын мүлік]] пен жалға алу құны күрт төмендеп кетті. Қала ішіндегі жер телімдерінің бағасы 30 % кеміді. Қала тұрғындарының жалақы мөлшері төмендеді, кейбір кәсіпорындар [[медициналық сақтандыру]]ға бөлінетін қаражатты азайтты, тұрмыстық техника мен электроникаға сұраныс азайды. Ақтөбе әуежайындағы жолаушылар тасымалы 13 % бәсеңдеді, ұлттық валюта [[девальвация]]сының кесірінен қала автосалондарындағы автокөлік сатылуы кеміді<ref>{{мақала|авторы=Альмира Әлішбаева|тақырыбы=Кризис заставил жить по средствам|сілтеме=http://www.diapazon.kz/aktobe/aktobe-theme-of-thet-day/4037-krizis-zastavil-zhit-po-sredstvam.html|издание=Диапазон|жыл=09.04.2009}}</ref>.

2010-шы жылдар Батыс Қазақстандағы діни экстремизмнің өршуімен сипатталады<ref>{{мақала|тақырыбы=Прокуратура ЗКО констатирует интернационализацию экстремизма в Западном Казахстане|сілтеме=http://newskaz.ru/society/20131125/5834909.html|басылым=Уральская Неделя|баспасы=ИА Новости-Казахстан|жыл=25.11.2013}}</ref>. 2011 жылдың 17 мамыр күні Ақтөбе қаласының 25 жасар тұрғыны Рахымжан Мақатов Ұлттық қауіпсіздік Комитетінің жергілікті Департаментінің алдында жарылыс ұйымдастырып, оның салдарынан өзі қайтыс болды, бірнеше адам жарақттанды. Бір айдан астам уақыт өткен соң, 26 маусым күні қалада тәртіп сақшылары мен қылмыстық іс бойынша күдіктілер арасында қарулы қақтығыс орын алды<ref>{{cite news|url=http://www.ktk.kz/ru/news/video/2011/07/26/13430|title=В Актюбинской области снова стреляют. Есть жертвы|publisher=КТК|accessdate=2014-12-15|archivedate=02-05-2015|archiveurl=http://www.webcitation.org/6YEA5ncAE}}</ref>. Бұл оқиғаларды жұртшылық Темір ауданында бірнеше полиция қызметшілерін қасақана өлтірген діни экстремистердің тобымен байланыстырды. Аз уақыттан кейін қаланың шет ауданындарының бірінде құрылысы аяқталмаған үйдің ішіндегі жарылыстың салдарынан үш адам қаза тапты. Қаза тапқандардың біреуі Ақтөбе облысының Ішкі істер Департаментінің экстремизмге қарсы күресетін басқармасының жедел уәкілі болып шықты<ref>{{мақала|авторы=Алиса Маринец|тақырыбы=Новый взрыв в Актобе|сілтеме=http://www.megapolis.kz/art/Noviy_vzriv_v_Aktobe|издание=Мегаполис|жыл=01.08.2011}}</ref>.

Қала халқының саны 2030 жылға дейін 625 мың адамға, 2040 жылы 1 млн адамға жетеді деп жоспарланып отыр. Бұған дейін қаланың аумағы 29 739 [[Гектар|га]]-дан 72 965 га-ға шейін ұлғаюы тиіс (2003 жылғы бас жоспар бойынша 42 847 га болуы керек еді). Жеке тұрғын үй құрылысы шектетіледі, жаңа бас жоспар бойынша қалада негізінен көпқабатты көп пәтерлі тұрғын үйлер тұрғызылатын болады<ref>{{cite web|url=http://akimataktobe.gov.kz/index.php/ru/novosti/item/773-v-aktobe-proshli-obshchestvennye-slushaniya-o-korrektirovke-generalnogo-plana-g-aktobe|title=В Актобе прошли общественные слушания о корректировке генерального плана г. Актобе|date=14 сәуір 2014|publisher=Ақтөбе әкімдігінің ресми сайты|accessdate=2015-04-23|archivedate=02-05-2015|archiveurl=http://www.webcitation.org/6YEALSnNg}}</ref>. Ақтөбе «жаңа» және «ескі қала» болып бөлінетін Қазақстанның жалғыз қаласы. Осы бөліктердің арасын жалғау үшін қаланың Мәскеу ауданында сәйкес [[инфрақұрылым]]ы бар көпқабатты тұрғын үй массивтерін тұрғызып, қаланы біріктіретін орталыққа айналдыру жоспарланып отыр<ref>{{мақала|авторы=Сергей Железняк|тақырыбы=Построим Москва-сити|сілтеме=http://www.rikatv.kz/evrika/gorod/postroim-moskva-siti.html|басылым=Эврика|жыл=16 сәуір 2014|нөмірі=16}}</ref>.

== Әкімшілік және территориалдық құрылымы ==
=== Қала әкімдігі және жергілікті өзін-өзі басқару ===
Ақтөбе қаласының [[Әкімшілік|әкімдігі]] қала аумағы мен оның қарамағында орналасқан бес [[Ауылдық округі|ауылдық округтегі]] атқарушы өкімет қызметін атқарады. Қала әкімшілігінің күйі мен мәртебесі «Ақтөбе қаласы әкімінің аппараты» ережесімен реттеледі<ref name="ереже">{{cite web|url=http://akimataktobe.gov.kz/index.php/kz/qyrylym/akimdik/info-about-goverment-kaz/ereje|title=«Ақтөбе қаласы әкімінің аппараты» ММ ережесі|date=22 желтоқсан 2013|publisher=Ақтөбе қаласы әкімдігінің ресми сайты|accessdate=2015-04-13|archivedate=02-05-2015|archiveurl=http://www.webcitation.org/6YEB3cPFb}}</ref>. Әкімшілікті 2001 жылдың 23 қаңтарында күшіне енген «Қазақстан Республикасындағы жергiлiктi мемлекеттiк басқару және өзін-өзі басқару» заңына сәйкес Ақтөбе облысының әкімі тағайындайтын қала әкімі басқарады<ref name="акимат">{{cite web|url=http://akimataktobe.gov.kz/index.php/ru/struktura/akim|title=Аким|date=18.12.2013|publisher=Ақтөбе қаласы әкімдігінің ресми сайты|accessdate=2015-03-07|archivedate=02-05-2015|archiveurl=http://www.webcitation.org/6YEB8eAjp}}</ref>. Қала әкімі қызметін алғашқы боп [[Елеусін Наурызбайұлы Сағындықов]] 1996—2002 жылдары атқарды. 2012 жылдың 17 ақпанында қала әкімі болып Ерхан Болатжанұлы Омаров тағайындалды.

Ақтөбе қаласы [[Мәслихат]]ының [[депутат]]тары қала тұрғындарымен сайланатын жергілікті өкілдік орган қызметін атқарады. 1994 жылдың  24 наурызында Мәслихаттың I шақырылымның 1-ші сессиясы өтті. Алғашқыда мәслихат 43 депутаттан тұрды, мәслихат хатшысы боп Петр Георгиевич Лащенов сайланды. Кейінгі шақырылымдардардағы депутаттардың саны 23 дейін азайды. Соңғы V шақырылымның 1-ші сессиясы 2012 жылдың 20 қаңтарында өткізілді<ref>{{cite web|url=http://www.maslihataktobe.kz/?page_id=2158|title=20 лет маслихатов|author=Шинтасова С. П.|date=2014|publisher=Ақтөбе қаласы мәслихатының ресми сайты|accessdate=2015-04-20|archivedate=02-05-2015|archiveurl=http://www.webcitation.org/6YEBDVbMS}}</ref>. Қазіргі таңда қалалық Мәслихат хатшысы қызметін Сұлупан Панақызы Шынтасова атқарып жүр<ref>{{cite web|url=http://www.maslihataktobe.kz/?page_id=465|title=Биография секретаря маслихата|publisher=Ақтөбе қаласы мәслихатының ресми сайты|accessdate=2015-04-20|archivedate=02-05-2015|archiveurl=http://www.webcitation.org/6YEBKbqyB}}</ref>.

=== Қала бюджеті ===
2015 жылы қала [[бюджет]]інің кіріс деңгейі 39,55 млрд [[Қазақстан теңгесі|теңге]] (213 млн [[АҚШ доллары]]<ref>1 АҚШ доллары = 185,8 теңге, 26.04.2015. Бұдан әрі қарай валюта бағамы көрсетілген жылға сәйкес келтіріледі.</ref>), шығын мөлшері 43,08&nbsp;млрд теңге (231,9&nbsp;млн доллар) деп белгіленген.

Ақтөбе бюджетінің негізгі табыс көздеріне салық түсімдері (23,7&nbsp;млрд теңге), трансферт түсімдері (16,1&nbsp;млрд теңге), салықтық емес түсімдер (2,3&nbsp;млрд теңге) жәненегізгі капиталды сатудан түскен қаражаттар (2,1&nbsp;млрд теңге) жатады. Негізгі шығыс баптарына білім беру жүйесі (16,9&nbsp;млрд теңге), тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық (11,5&nbsp;млрд теңге), трансферттер (7,2&nbsp;млрд теңге), транспорт пен байланыс (5,5&nbsp;млрд теңге), қарыздарды өтеу (1,9&nbsp;млрд теңге), әлеуметтік көмек пен қамсыздандыру (1,37&nbsp;млрд теңге) жатады<ref name="бюджет актобе">{{cite web|url=http://adilet.zan.kz/rus/docs/V14CA004170|title=2015—2017 жылдарға арналған Ақтөбе қаласының бюджеті туралы|date=23 желтоқсан 2014|publisher=Республикалық құқықтық ақпарат орталығы|description=Ақтөбе облысы Ақтөбе қалалық мәслихатының 2014 жылғы 23 желтоқсандағы № 282 шешімі. Ақтөбе облысының Әділет департаментінде 2015 жылғы 20 қаңтарда № 4170 болып тіркелді}}</ref>.

Ақтөбе облысының ірі салық төлеушілерінің қатарына негізінен [[Мұнайгазды кешен|мұнай және газ]] өндіретін компаниялар кіреді, бірақ олардың арасында Ақтөбе қаласында негізделген бірнеше мекеме де бар: «[[Ақтөбе хром қосындылары зауыты]]» АҚ, «Анвар» ЖШС (супермаркеттер мен дүкендер желісі), «Кабиев и К» ЖШС (супер- және гипермаркеттер желісі) және т. б.<ref>{{мақала|тақырыбы=В Казахстане утвержден перечень крупных налогоплательщиков, подлежащих мониторингу|сілтеме=http://www.inform.kz/rus/article/2736803|баспасы=Қазинформ|жыл=15 қаңтар 2015|archivedate=02-05-2015|archiveurl=http://www.webcitation.org/6YEBvPsKl}}</ref>

=== Қала аудандары ===
Қала  Ақтөбе төбесінің етегінде орыналасып, темір жол станциясының маңында шоғырланған «Ескі қала» деп аталатын және солтүстік-батыста орналасқан, әкімшілік ғимараттар мен сауда орталықтары орналасқан [[Әбілқайыр хан даңғылы (Ақтөбе)|Әбілқайыр хан даңғылы]]ның бойында шоғырланған «Жаңа қала» деп аталатын екі негізгі ауданнан құралған<ref name="бсэ">{{кітап|авторы=О. Р. Назаревский|тақырыбы=Большая советская энциклопедия|бөлімі=Актюбинск|сілтеме=http://bse.chemport.ru/aktyubinsk.shtml|}}</ref>{{sfn|Paul Brummell|2008|p=279}}.

Ескі қаланың аудандарына Құрмыш, Мәскеу (''Москва''), Татар слободасы (''Татарка'') және Оторвановка аудандары жатады. Қаланың ескі бөлігі негізінен бір қабатты жеке тұрғын үйлерден тұрады, арасында Ресей империясы заманында тұрғызылған ғимараттар кездеседі. Жаңа қаланың аудандарына Шанхай (''Шаңқай''), Сазды, Болашақ, Кең Дала аудандары мен мөлтек аудандар жатады.

Аты аталған аудандардан бөлек Жилгородок (''Тұрғындар қалашығы''), Авиагородок, Сельмаш, Заречный, Қарғалы (''Жилянка''), Кірпішті (''Кирпичный''), Жаңақоныс (''Новый''), Ақжар, Бауырластар, 41-ші разъезд және т. б. аудандар бар. 2000-шы жылдардан бастап қала аумағында 30 астам жаңа аудан пайда болды<ref>{{мақала|автор=Альмира Әлішбаева|тақырыбы=Как не заблудиться в новых районах Актобе|сілтеме=http://www.diapazon.kz/aktobe/aktobe-theme-of-thet-day/48995-kak-ne-zabluditsya-v-novyh-rayonah-aktobe.html|басылым=Диапазон|жыл=05.12.2012}}</ref>. 2012 жылдан бастап 5 мөлтек ауданнан құралған, тұрғындар саны болашақта 260 мың адамға жетуі мүмкін Нұр Ақтөбе (бұрынғы ''Актобе-Сити'') ауданының құрылысы жүріп жатыр<ref>{{мақала|авторы=Мейрамгүл Рахатқызы|тақырыбы==«Нұр-Ақтөбе» — болашақтың қаласы|сілтеме=http://www.aktobegazeti.kz/?p=20513|баспасы=Ақтөбе}}</ref>.

== Халқы ==
Халқының ұлттық құрамы сан алуан. Қазақтардың үлестік құрамы&nbsp;— 76,30&nbsp;%. Біршама [[орыстар]] (16,89&nbsp;%), сонымен қатар [[украиндар]] (2,68&nbsp;%), [[татарлар]] (1,53&nbsp;%), [[немістер]] (0,60&nbsp;%), [[корейлер]] (0,28&nbsp;%), [[әзірбайжандар]] (0,20&nbsp;%), [[өзбектер]] (0,17&nbsp;%),  басқалар (1,35&nbsp;%) халықтар тұрады. (2015 жылдың 1 Қазаны бойынша).<ref name="KZ2015">[http://stat.gov.kz/getImg?id=ESTAT100232 2015 жыл басына Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны]</ref>

Қала әкімшілігіне 367 220 саны бар Ақтөбе қаласынан басқан тағы да 5 селолық округтер кіреді. (Благодарның, Қарғалы, Құрайлы, Новый, Сазды)<ref>[http://www.akimataktobe.kz/index.php?name=Pages&op=cat&id=94 Электронный акимат города Актобе. Сельские округа]</ref>) жалпы алғанда 22 ауданға ие, сол аудандардағы адам саны 48 368 адам (2012 жылдың 1 Қаңтары бойынша). Қала әкімшілігіне тәуелді территорияда барлығы 415 588 халық тұрады.

Қазіргі уақытта халық саны бойынша Ақтөбе облысында бірінші орын алады және Қазақстандығы бесінші қала болып келеді ([[Алматы]], [[Астана]], [[Шымкент]] және [[Қарағанды]]дан кейінгі).

Халық санының жылдам өсуіне байланысты үкімет қаланың әлеуметтік-экономикалық даму жобасын әзірледі. Ақтөбе қаласының миллион халқы бар мәртебесін алу үшін бағытталған бас жобасын ретке келтіру жұмыстары жүріп жатыр.<ref>[http://www.nashaagasha.org/regions/aktobe-dobivaetsya-statusa-goroda-millionnika/ Актобе добивается статуса города-миллионника]</ref>. Проекттіні жүзеге асыру [[2011]] жыл мен [[2040&nbsp;жыл]] аралығына есептеліп отыр.

Ақтөбе қаласы халқының саны<ref>{{cite web|url=http://pop-stat.mashke.org/kazakhstan-cities.htm|title=City & town of Kazakhstan|publisher=pop-stat.mashke.org|lang=en|accessdate=2016-03-29}}</ref>

{| class="wikitable"
|-
! 1926!!	1939!!1959!!	1970!!	1979!!	1987!!	1989!! 1991!!	1999!!	2004!!	2005
|-
|20 861	
|48 749	
|96 680	
|149 914	
|190 569	
|248 000	
|253 532	
|265 300	
|253 088	
|249 759	
|253 952
|}

{| class="wikitable"
|-
!	2006!!2007!!	2008!!	2009!!	2010!!	2011!!	2012!!2013!!	2014!!	2015!!2016
|-
|258 014	
|262 830	
|268 644	
|345 687	
|348 956	
|361 174	
|367 391	
|371 357	
|377 752	
|387 807	
|397 572
|}

==Дереккөздер==
{{Дереккөздер|3}}

== Пайдаланылған әдебиет ==
* {{кітап|тақырыбы=История Казахской ССР с древнейших времён до наших дней в пяти томыах|жауапты=А. Н. Нусупбеков (гл. ред.) и др.|орны=Алма-Ата|баспасы=Наука|жыл=1977|томы=1|барлық беті=579|ref=История Казахской ССР}}
* {{кітап|тақырыбы=Топонимика Казахстана. Энциклопедический справочник|орны=Алма-Ата|баспасы=Аруна Ltd.|жыл=2010|барлық беті=816|isbn=9965-26-330-2|ref=Топонимика Казахстана}}
* {{кітап|часть=[http://www.madenimura.kz/ru/culture-legacy/books/book/kazahstan-nacionalnaa-enciklopedia-1-tom?category=all&page=158 Актобе]|тақырыбы=Казахстан. Национальная энциклопедия|орны=Алматы|баспасы=«Қазақ энциклопедиясы»|жыл=2004|isbn=9965-9389-9-7|ref=Казахстан. Национальная энциклопедия|ref=Казахстан. Национальная энциклопедия}}
* {{кітап|авторы=А. А. Кауфман|тақырыбы=Переселенцы-арендаторы Тургайской области (2-я часть)|сілтеме=http://myaktobe.kz/wp-content/uploads/2013/09/Кауфман-А.А.-Переселенцы-арендаторы-Тургайской-области.-ч.2-Отчета-по-командировке.-1897-жыл.pdf|орны=СПб|баспасы=Типография В. Безобразова и Комп.|жыл=1897|ref=Переселенцы-арендаторы Тургайской области}}
* {{кітап|авторы=И. Еловскій|тақырыбы=Голодный поход Оренбургской арміи|сілтеме=http://myaktobe.kz/wp-content/uploads/2013/09/Еловский-И.-Голодный-поход-Оренбургской-армии-1921.pdf|орны=Пекин|баспасы=Типография Успенского монастыря при Русской Духовной миссии|жыл=1921|ref=Голодный поход Оренбургской арміи}}
* {{кітап|тақырыбы=Энциклопедия «Актобе»|жауапты = Под ред. М. К. Тажибаева|орны= Актобе|баспасы= Отандастар-Полиграфия|жыл= 2002| барлық беті= 786| isbn= 5-628-02641-7| тиражы= 10000|ref=Энциклопедия «Актобе»}}
* {{кітап|тақырыбы= Известные имена| жауапты = Сост. Е. Ж. Курманбеков| орны= Актобе|баспасы  = ОАО «Полиграфия»| жыл= 1999| барлық беті= 270|isbn= 5-7667-9244-1| тираж= 2000|ref= Известные имена}}
* {{кітап|авторы=Paul Brummell|тақырыбы=Kazakhstan: The Bradt Travel Guide|баспасы=Bradt Travel Guides|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=-2ZAp-TgaSMC|жыл=2008|allpages=408|isbn=9781841622347|ref=Paul Brummell}}
* {{мақала|авторы=Мурзатаева М.|тақырыбы=Сравнительная характеристика климата Уральска и Актобе|сілтеме=http://library.wksu.kz/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=5066&Itemid=2&lang=ru|баспасы=ЗКГУ им. М. Утемисова|жыл=2014|ref=Мурзатаева М.}}
* {{кітап|тақырыбы=Актюбинская область. Итоги Национальной переписи населения Республики Казахстан 2009 жыла|орны=Астана|жыл=2011|томы=1|ref=Итоги Национальной переписи. — Т. 1}}
* {{кітап|тақырыбы=Актюбинская область. Итоги Национальной переписи населения Республики Казахстан 2009 жыла|сілтеме=http://www.stat.gov.kz/getImg?id=WC16200032653|орны=Астана|жыл=2011|томы=2|ref=Итоги Национальной переписи. — Т. 2}}
* {{кітап|тақырыбы=Актюбинская область. Итоги Национальной переписи населения Республики Казахстан 2009 жыла|орны=Астана|жыл=2011|томы=3|ref=Итоги Национальной переписи. — Т. 3}}
* {{кітап|авторы=Н. И. Журин|тақырыбы=Сверяя шаг по Ильичу (коренные преобразования в экономике и культуре Актюбинской области за жылы Советской власти)|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=mVo8AAAAMAAJ|баспасы=Казахстан|жыл=1969|барлық беті=206|ref=Н. И. Журин}}
* {{кітап|авторы=Институт географии (Академия наук СССР)|тақырыбы=Казахская ССР: экономико-географическая характеристика|сілтеме=https://books.google.kz/books?id=hSMzAAAAIAAJ|жауапты=Ред.: О. Р. Назаревский|баспасы=Государственное издательство географической литературы|жыл=1957|барлық беті=733|ref=Казахская ССР: экономико-географическая характеристика}}
* {{кітап|авторы=Б. С. Каррыев, М. Б. Айдарханов, Е. К. Балафанов|тақырыбы=Всемирное Интервидение: Основы информационной культуры|сілтеме=http://www.unesco.kz/publications/ci/2006/ifap/world-intervision-rus.pdf|орны=Алма-Ата|баспасы=SIBIS|жыл=2006|барлық беті=403|isbn=9789965952821|ref=Всемирное Интервидение}}

{{Ақтөбе облысы}}
{{Қазақстан қалалары}}
{{Ақтөбе қалалық әкімдігі елді мекендері}}

[[Санат:Қазақстан облыстарының орталықтары]]
[[Санат:Ақтөбе|*]]