Андронов мәдениеті бетінің бастапқы мәтінін қарау

[[Сурет:Andronovo culture.png|thumb|325px|Map of the approximate maximal extent of the Andronovo culture. The formative Sintashta-Petrovka culture is shown in darker red. The location of the earliest [[spoke]]-wheeled [[chariot]] finds is indicated in purple. Adjacent and overlapping cultures ([[Afanasevo culture]], [[Srubna culture]], [[BMAC]]) are shown in green.]]
[[Сурет:Indo-Iranian origins.png|thumb|300px|Archaeological cultures associated with [[Indo-Iranian migration]]s (after [[EIEC]]). The Andronovo, [[BMAC]] and Yaz cultures have often been associated with Indo-Iranian migrations. The [[Swat culture|Swat]], Cemetery H, Copper Hoard and [[Painted Grey Ware|PGW]] cultures are candidates for cultures associated with Indo-Aryan movements.]]
{{Қазақстан тарихы}}

Б.з.д. 2 мыңжылдықтың алғашқы ширегі бітер кезде [[Волга]] мен [[Алтай]] арасында мал шаруашылығымен айналасқан адамдар қола жасауды меңгерді. Мыс пен қалайының қосындысы қола. [[Оңтүстік Сібір]]дегі [[Ачинск]] қаласы маңындағы Андроново селосынан қола дәуірі ескерткіштері алғаш рет табылды. Оны [[1913]] ж. Б.Г. Андрианов ашты. Ғылымда шартты түрде Қазақстан жеріндегі қола дәуірі ескерткіштерін Андронов ескерткіштері деп атайды. Бұл атауды ғылыми айналымға [[1927]] жылы  С. А. Теплоухов енгізген. 1927 жылы археолог М.П.Грязнов осындай қорымды [[Батыс Қазақстан]]нан да тапты. Андронов ескерткіштері [[Қазақстан]], [[Орта Азия]], [[Сібір]] жерлерінен табылып отыр.Андронов мәдени-тарихи қауымның негізгі орталықтарының бірі Қазақстан аумағында болды. Батыс аудандардың андроновтық тұрғындары [[қима мәдениеті]]<nowiki/>нің туысқан тайпаларының ықпалына үнемі түсіп және өз тарапынан оларға тікелей ықпал жасап отырды. Археологиялық деректер андроновтық тұрғындардың басым көпшілігі отырықшылық өмір сүргенін көрсетеді. Қоныс-мекендер кең жайылма шалғыны бар өзендердің жағаларына орналасты. Патриархаттық отбасылардың үйлері үлкен жер төбелер болды; олардың жанынан әр түрлі шаруашылық жайлар мен мал қамайтын қашалар салынды. Бұл қоныс-мекендерге мал бағу кәсібі едәуір басым малшылық-егіншілік шаруашылығының кешенді сипаты тән болды.

Жалпы, Қазақстанда Андронов мәдениетімен бірге, қима мәдениет ескерткіштері Батыс Қазақстанда табылған. Қима мәдениетінің басты ерекшелігі — қайтыс болған адамдарды қиылған ағаштың арасына салуы. Андронов мәдениетінің ескерткіштері Қазақстанда мол кездесетін болғандықтан, осы хронологиялық кезеңді Андронов мәдениеті арқылы қарастырады.

Андронов мәдениетінің ескерткіштерінің өте үлкен аумақта табылуына және оның үлкен кезеңді қамтуына байланысты ғылымда қазір Андронов тарихи-мәдени қауымдастығы деген термин қолданылады. Андроновтық тұрғындарды басқа тайпалардан айыратын мәдениеттің ең басты этнографиялық белгілері жерлеу ғұрпы, геометриялық өрнегі бар балшық қыш ыдыстардың өзінше бір жиынтығы, металл бұйымдардың түрлері болып табылады. Андронов тайпалары тұрқы әр түрлі тас қоршаулар түрінде зираттар тұрғызды, олар тік бұрышталып, дөңгелектей, сопақталып қоршалатын болды. Кейде, әсіресе Орал өңірінде бұлардың орнына обалар үйілді. Өлген тайпалас адамдар не өртелді, не ерекше әдіспен бүйірінен жатқызылып, қол-аяғы бүктеліп, тас тақталардан жасалғтан «жәшікке» немесе қазылған төрт бұрышты шұңқырға салынып жерленді. Ыдыстар қолдан жапсырылып жасалды. Мұның алдындағы уақытта ыдыстардың түбі шығыңқы домаланып келетін болса, ол енді тайпақ болды. Олардың сырты тарақ тәрізді немесе тегіс қалыппен түсірілген күрделі геометриялық өрнектермен сәнделді. Сәндік заттардың андроновтық тайпалар мәдениетінің тараған шегінен аспаған ерекше түрлері: алтын жапырақшадан бір жарым қайырым бүктеліп жасалған сырғалар, бас киімге және басқа да киімге тағылатын «көзілдірік тәрізді» және «табан із тәрізді» сәнді салпыншақтар, қақтама өрнекті тоталар, шеттері иректеліп түйілген білезіктер болды. Өндіріс техникасының дамығандығы және қола заттар мен балшық ыдыстар түрлерінің әдемілігі мәдениет деңгейінің жоғары болғанын көрсетеді.

== Этимологиясы ==
Ескерткіштердің тұңғыш рет [[1914 ж.]] [[Ачинск]] қаласының маңындағы '''Андронов деревнясының''' маңынан табылуына байланысты осылай атаған. Бұл мәдениет Орталық Қазақстанды мекендеген тайпалар арасына кең тараған. Ол таралған аймағына және өзіндік белгілеріне қарай үш тарихи кезеңге бөлінеді: ерте кезеңі – б.з.б. 17–16 ғасырлардағы [[Петров мәдениеті]]; орта кезеңі – б.з.б. 15–12 ғасырлардағы Алакөл-Атасу, Федоров-Нұра мәдениеттері; соңғы кезеңі – б.з.б. 11–9 ғасырлардағы Алексеев, Замараев, Сарығары, [[Беғазы-Дәндібай мәдениеті|Беғазы-Дәндібай]] мәдениеттері.

== Ескерткіштері және оның зерттеушілері ==
{{main|Андронов мәдениеті кезеңінің ескерткіштері}}
Андронов мәдениеті шартты түрде үш кезеңге бөлінеді. [[Ерте қола]] — б.з.д. 18-16 ғғ, [[орта қола]] б.з.д. 15-12 ғғ., [[кейінгі қола]] б.з.д. 12-8 ғ.б. Андронов мәдениеті 8-9 ғасырға созылады (б.э.д. 17-9 ғасырлар). Андронов мәдениетінің алғашқы ескерткіштерін 1914 жылы А.Я. Тугаринов ашты. Содан бері өткен уақыттың ішінде орасан көп археологиялық материал жиналды. Бұл мәдениеттің ескерткіштерін кезендерге бөліп, топтастыруды бастаған С.А. Теплоухов болды. Әсіресе М.П. Грязновтың сіңірген еңбегі зор. Ол 30-жылдарда-ак Андронов мәдениетінің тарихи құбылыс ретіндегі суреттемесін жасап берді және далалық қола дәуірінін хронологиялық үш кезеңін: алдыңғы, ортаңғы және соңғы кезендерін саралап берді. Кейін К.В. Сальников [[Орал]] сыртының Андронов мәдениетіне хронологиялык топтама жасады; оны бірінің орнын бірі басқан үш кезеңге бөліп, оларға шартты түрде мынадай аттар берді: [[Федоров кезеңі]] - б. з. б. XVIII — XVI ғасырлар, [[Алакөл кезеңі]] — б. з. б. XV — XII гасырлар, [[Замараев кезеңі]] — б. з. б. XII — VIII ғасырлар 7. Андронов мәдениетін К.В. Сальниковтың кезеңдерге бөлуі тарих ғылымында дұрыс деп танылды және далалық қола дәуірінің ескерткіштерін зерттегенде осы мәдениеттің тараған аудандарының бәрінде қолданылды. Қазақстанның Андронов мәдениетің кезендерге бөлу мәселесін Ә. X. [[Әлкей Хақанұлы Марғұлан|Марғұлан]], К.А. [[Ақышев Кемел|Ақышев]], А.Г. Максимова, С.С. [[Черников Сергей Сергеевич|Черников]], A.M. Оразбаевтар айналысты. Қазіргі кезде К.В. Сальниковтың кезендерге бөлуі қайта қаралып, Э.А. Федорова-Давыдованың, B.C. Стоколостың, Г.Б. Зданович пен басқа да зерттеушілердің еңбектерінде нақтылана түсті. Зерттеушілердің көпшілігі Андронов мәдениеті неолит пен энеолит дәуірлеріндегі Қазақстан даласының солтүстік айматының және Орал сырты мен Батыс Сібірдің іргелес аудандарының мәдениет жатынан, әрі, шыққан тегі жатынан туыс тайпаларының табиғи дамуы негізінде кұрылған деп есептейді. Сол кездің өзінде-ақ мал өсіру, қарапайым егіншілік және кен кәсібінің бастамасы мәлім болатын. Үй жанында мал бағу мен жайылмада кетпенмен егін салудың одан әрі дамуы отырықшылықтың ұлғаюына, үй кәсіпшіліктерінің шығуына, металлургияның дамуына жеткізді. Ұлан-ғайыр далалық аймақта осы материалдық игіліктерді шығаратын негізгі өндірістер прогресінің шамамен бір деңгейлес болуы Андронов мәдениетінің өзіне тән ерекшеліктерінің қалыптасуына, қоғамның әлеуметтік жағдайына жақын түрлеріне жеткізді.

=== Орталық Қазақстан ===
Бұл өңірден көптеген мекендер, қорымдар, көне рудниктер, құрбандық орындары, петроглифтер. Орталық Қазақстанның андронов мәдениетіне тән сипаты - оның мазарларының күрделілігі, тас өңдеумен байланысты құрылыс техникасының жетіле түскендігі.

* [[Ертедегі Нұра кезеңі]] — жерлеу салтында крематация (мәйітті өртеу) басым болған. Мәйтті табытқа салып қою рәсімімен де жерлеу кездеседі. Керамика ыдыстар жоғары жағы ғана әсемделеді. Қабір ішінде мәйітпен қатар үй жануарларының сүйектері де табылған.
* Келесі — [[Атасу кезеңі]]<nowiki/>нде жерді игеру, оның ішінде [[шөлейт]] аудандарды да игеру кеңінен жүргізіледі. Тау-кен жұмыстарының көлемі күрт өседі. Мәйіттерді бір жамбасына бүк түсіріп жатқызып жерлеу жиірек ұшырасады.
* Кейінгі кезеңі — [[Бегазы-Дәндібай мәдениеті]]. Оның ерекшелігі — мәйіттерді шалқасынан жатқызып қою. Мысалы: [[Ақсу-Аюлы]] −2 қабыры. Жер бетіне тастан қалап қабырғалы тұрғын үйлер салу рәсімі кең жайылады. Сондай-ақ ағаш та қолданылған.

=== Солтүстік және Батыс Қазақстан ===
Солтүстік Қазақстан жеріндегі қола ғасырын, соның ішінде Андронов мәдениетінің ескерткіштерін зерттеген ғалымдар - К. А. Ақышев, Ә. М. Оразбаев, Г. Б. Зданович, С. Я. Зданович және т. б. [[Солтүстік Қазақстан]]ның қола ғасырының кезеңдерге бөлуді, Андронов мәдениетінің сатыларын, олардың хронололгиялық мерзімдерін Геннадий Борисович Зданович көпжылдарға созылған [[Жабай-Покровка]], [[Боголюбово (Солтүстік Қазақстан облысы)|Боголюбово]], Куропаткино және тағы да басқа ескерткіштерде жүргізілген қазба жұмыстарының негізінде анықтады. Алексеев қонысы мен Тасты-бұтақ қорымы кеңінен мәлім болды. Топырағы төбешік болып үйілген, дөңгелек және тікбұрышты қоршаулары бар қорымдар көп кездеседі. [[Челябинск]] және [[Қостанай облысы|Қостанай облыстарының]] шекарасынан Арқайым қонысы ежелгі қалалардың мысалы болады. Қазіргі Қостанай облысында Садчиков қонысы, [[Ақмола облысы]]ндағы, [[Зеренді ауданы]]ндағы Павловка (Шағалалы) қоныстары - Андронов тарихи-мәдени қауымдастығының айшықты ескерткіштері.

=== Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу ===
Ескерткіштері — [[Таңбалы]], [[Қаратау]] сияқты тастағы суреттер, Таутары қорымы. [[Сырдария]]ның төменгі жағынан Арал алқабынан - Тегіскен кесенесі ашылды.

== Шаруашылығы ==
Андроновшылар қоныстары дала өзендері мен оның жағаларына егін, бау-бақша салып қоныстанған. [[Тары]] ботқасы күйген құмыралар табылды. Қоныстардың бәрінен табылған ортақ олжалар: дәнүккіштер, келсаптар, орақтар мен тас кетпендер.

[[Мал өсіру]] маңызды роль атқарды. Негізгі тамағы [[сүт]] болды, [[сүзбе]], [[ірімшік]] жасаған. [[Ет]] өте аз болған, оны мейрамдарда ғана, құдай жолына [[құрбандық]] жасағанда ғана пайдаланған. Негізгі мал [[қой]], [[сиыр]], [[жылқы]]. Жылқының үш тұқымы болды: биіктігі 128-136 см., басы үлкен, қалың жалды жатаған жылқы. Қазіргі [[моңғол жылқысы]]на ұқсас. 2). Шоқтығы орташа не биік 136-152 см-ге дейін салмағы 350 килоға дейін жететін жылқылар. 3). Асыл тұқымды биіктігі 152-160 см., аяқтары жіңішке, сымбатты, қой мойынды жылқылар. Олар соғыс арбасына жегілетін болған. Андроновшылар мал бағудың қыр-сырын жетік меңгергендер болды. Олар дүние жүзінде алғаш рет малды қолда ұстауды енгізді. Қыста төлді жылы жерде ұстаған, ол үшін үйдің бір жағын қоршап бөліп тастаған. Тұрғын үйлерге жалғаса мал қора салды. Андроновшылар қос өркешті [[бактриан түйе]]лерін өсірді.

Ерте және орта қола кезеңдерінде, яғни б.з.д. 1 мыңжылдық басында андроновшылар отырықшы болды. Аралас шаруашылықпен айналысқан. Малды үй іргесіне бағу нәтижесінде жайылым тез тозған. Сондықтан жайлаулық тәсілді ойлап табады. Бұл көктем, жаз айларында жастар мен ер адамдар алыс жайылымға малды айдап әкетсе, отбасылары егін өсірумен айналысты.

== Ежелгі кеншілер<ref>«Қазақстан тарихы» (көне заманнан бүгінге дейін). Бес томдық. 1-том. — Алматы: Атамұра, 2010.—88 ISBN 978-601-282-026-3</ref>  ==
Кен өндіру б.з.-дан үш мың жыл бұрын пайда болды. Мысалы, [[Жезқазған]]да осы кезде-ақ кен өндіріле бастады. Олар кенді тотықтандыру, қайлалау, отпен өндіру әдістерін меңгерді. Сондай-ақ әрбір отбасы өз ыдыс-аяқтарын өздері жасады. Әйелдер саз балшықты әзірлеп, одан ыдыс-аяқ істеп, оларды ошақтағы отқа, кейде таспен қоршалған шұңқырға алаулатып күйдірген. Ыдыстар әртүрлі сызықтармен, [[геометрия]]лық [[ою-өрнек]]термен әсемделген. Үй кәсіптері Андроновшылар үй тіршілігіне қажетті нәрсені өздері жасады. [[Жіп иіру]], [[тоқу]], [[Тері өңдеу|теріні өңдеу]], киімді түрлі-түсті жіппен әдіптеп бәрін игерген. Матаға қажетті жіпті мал жүнінен игерген. Тоқыма станогы, [[ұршық]] болды. Олар өкшесіз аяқ киім киген, жүннен тоқыған, теріден тіккен құлақшын киген. Әйелдер көбіне ұзын жеңді етегі жер сызған жүн көйлек киіп жүрді. Әшекейлік бұйымдар сырға, салпыншақтар, моншақтар таққан. Ерлері қоладан үшкірлеп жасалған садақтармен қаруланды.

== Халық, қоғам, әдет-ғұрып ==
Олар үлкен үйде отбасылық қауым болып өмір сүрді. Ағайын-туыстар шаруаны бірге атқарды. Обалар, қабырлар қазу ісінде өзгешеліктер болған. Бұл андронов қоғамының біртекті болмағандығын көрсетеді. Байлар, текті адамдар өлгенде олар ерекше құлпытас орнатылған мазарларға жерленді. Жауынгерлер, патшалар абыздар тәрізді әлеуметтік жік болған.

==Діни көзқарастары==
Қола дәуірі тұрғындарының  діни көзқарастары  қарапайм болды. Олар өлген адамдарын белгілі  бір рәсімдермен жерледі. Мүрдені  "жер-ананың" қойнына  анасының  құрсағында жатқан қалыпта  қоюға тырысқан.  Андрондықтардың түсінігінше өлген соң да "о дүниеде" тіршілік жалғасады.  Сондықтан олар өлікпен  бірге  киім-кешегін , қару-жарағын, ыдыс-аяғын, тамағын қоса көмген. Андрондықтар  күнге, отқа мінәжат  еткен.  Сонымен қатар олардың  өмірінде  бұрыннан келе жатқан [[тотемизм]]  (шығу тегін жануармен байланыстыру), [[фетишизм]] (жансыз дүниеге сеніп, соның қасиетіне табыну), [[анимизм]] (жанға, рухқа сену) сияқты ғұрыптар да орын алды. 
Діни наным-сенімдері бойынша күнге, отқа, қасиетті жануарларға табынған. Олардың бейнелері көзенің сыртындағы өрнектерде, тастағы суреттерде, сынтастарда, әшекей бұйымдарда көптеп кездеседі. Бұл мәдениет кезіндегі тайпалардың тұрмыс-салты, кәсібі, қолөнері қазақ халқының тіршілігінде көп сақталған.<ref>Ежелгі Қазақстан тарихы-жалпы білім беретін мектептің 6-сыныбына арналған оқулық (Садықов, Төлеубаев, Халидуллин, Сәрсекеев; Алматы "Атамұра"2011)</ref>

=== Өнері ===
Өліктер қабырда бастары батысқа немесе оңтүстік-батысқа қаратылып қойылды. Бұл о дүниемен байланыс жасайтын құдайға қарату деген мағынаны білдірді. Мәйіт бүктей жатқызылды. Сондай-ақ мәйітті өртеп жіберу де болды. Ол отқа табынудан шықса керек. Үй құрылысы да құрбандық шалудан басталған. Оған сүт толы ыдыстар, бұқа не бағлан шалынған. Тіпті балаларды да құрбандыққа шалған, оны үй едені астына көмген. Үйдің ошағы отбасының ең қасиетті жері болды.Сонымен қатар олардың өнері де жақсы дамыған, қыш-құмыраларды жасап қана қоймай олардын бетіне геометриялық фигураларды салған, құмыра сыртына әр түрлі бұйымдар жабыстырып әшекейлеген. Аң аулаудың құпияларын түсіне отыра, қару жарақтың әрі ыңғайлы әрі қолайлы түрлерін жасаган (қалайы пышақ, найза ұштары, жебенің бастары бәрі қалайыдан болған).

=== Тастағы суреттер ===
Қола дәуірінің жартастар бетіне салынып, кілегей қоңыр қабыршақпен жабылып қалған суреттерінің өзіндік ерекшелгі бар. Бұл суреттер — жануарлар, күн бейнелі адамдар, соғыс арбалары, шайқас көріністері туралы тасқа салынған суреттер олардың дүние-танымын көрсетеді. Жартастағы суреттер-петроглифтер Қазақстанда [[Таңбалы]], [[Ешкіөлмес]], Қарату мен Маймақ, [[Тарбағатай]] мен Бөкентауда табылды.<ref>Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8</ref>

==Дереккөздер==
<references/>
{{Stub: Қазақ мәдениеті}}
{{wikify}}

[[Санат:Андронов мәдениеті]]
[[Санат:Қазақстан тарихы]]
[[Санат:Сібір тарихы]]