Қоныс аударушылардың шаруашылығы бетінің бастапқы мәтінін қарау

''XIX ғасырдың 60-жылдарынан бастап патша [[үкімет]]і [[Қазақстан]]ның [[аумақ|аумағына]] шаруаларды [[қоныс]] аудара бастады. Шаруалар өздерімен бірге егіншілік мәдениетін, сондай-ақ жаңа еңбек құралдарын ала келді. Осыған [[байланыс]]ты бау-бақша егу және [[омарта шаруашылығы]] пайда болып, едәуір дамыды. Жергілікті қазақ халқы мен қоныс аударып келген шаруалар арасында тұрақты [[шаруашылық]] қатынастары қалып тасты.''

==Қоныс аударып келген шаруалардың тұрғын үйі==
[[Ресей]] мемлекеті қоныс аударып келген шаруаларға олардың жаңа жерлерге «жайғасуы үшін» көмектесіп тұрды. Оларға көшіп келген бойда үй сайын 185 сомнан ақшалай [[қарыз]] берілді. Сонымен қатар оларға [[егін]] егуі үшін [[тұқым]], [[азық-түлік]] сатып алуға [[қаржы]] бөлінді. Шаруалардың үй-жай салып алуына көмек ретінде ағаш материалдары тегін таратылды. Ондай ағаш [[материалдар]]ы [[Петропавл]], [[Омбы]] және [[Ақмола]] сияқты қалаларда босатылатын.

Әр отбасыға [[норма]] бойынша 200-ге дейін [[құрылыс]]тық бөрене және 50 сырғауыл берілді: Басқа да құрылыс материалдарын сатып алу үшін қосымша [[ақша]]лай қарыз алды. Мәселен, олар [[монша]] салып алуға деп 20 бөрене, орылған астық бауларын сақтайтын қора үшін 60 бөренеге дейін ала алатын.

Үй-жай және [[шаруашылық]] құрылыстарын шаруалардың өздері салып алды. Олар үйлерін сабан араластыра иленген саз балшықтан құйылған шикі кірпіштен тұрғызды. Мұндай үйлер әрі берік, әрі жылы болып шықты.

Неғұрлым ауқатты шаруалар бөренеден қиып төбесі қаңылтырдан жабылған тәуір үйлерді бірден салып алуға кірісті. Сатқан кезде шикі [[кірпіш]]тен тұрғызылған үйлердің бағасы 200 сом, ал ағаш үйлердің [[баға]]сы 400 сом тұрды.

==Қоныс аударып келген шаруалардың көрген қиындықтары==
[[Мемлекет]] қаншалықты көмектессе де шаруалар алғашқы жылдары едәуір [[қиындық]]тарды бастарынан кешірді. Үй-жай салып алу үшін берілетін бөренелер мын сырғауылдар уақтылы жеткізілмеді. Сондықтан көптеген [[отбасы]]лардың жер кепелерде, үңгірлерде, қамбаларда, шалаш-күркелерде айлап емес, тіпті [[жыл]]дар бойы тұруына тура келді. Олардың арасында өлім-жітім, ауру-сырқау жиі болып тұрды. [[Қоныс]] аударып келген шаруалар кейбір жағдайларда бұрыннан тұратын отбасылардан қыс кезінде пәтер жалдауға мәжбүр болды. [[Пәтер]] жалдау барған сайын қымбатқа түсті. Мемлекеттің берген [[қарыз]]ының бір [[бөлік|бөлігі]] пәтерақыға жұмсалып кетті.

Таңдап алынған жер телімінің бірқатары [[сапа]]сыз, [[топырақ|топырағы]] құнарсыз болып шықты. Олардың айналасындағы таяу жерлерде орман не шалғынды шөп өсетін шабындық болмады. Кейбір жер телімдері ауыз судан алыс еді. Сондықтан [[үкімет]] арнайы гидротехниктер бөліп, шаруалардың үй санына шаққанда әрбір 15 [[шаруашылық]]қа бір-бірден құдық қаздырып берді.

Шаруалардың жергілікті жердің [[ауа]] райының ерекшеліктерін білмеуі де көптеген қиындықтар тудырды. Кейде құрғақшылық салдарынан егін шықпай қалды, шыққан [[егін]]нің өзі суыққа шыдамай, үсіп кетті. Егінді шегіртке жеп қоятын кездер де болып тұрды. Ал [[шегіртке]]ні құр қолмен жою мүмкін болған жоқ.

[[Егін]] шықпай қалған кейбір жылдары шаруалар [[мемлекет]] тарапынан көмек алып тұрды. Қиыншылықтың ауыр зардаптарына шыдай алмаған біраз [[шаруа]] өздерінің туып-өскен еліне қайтып кетуге мәжбүр болды.

Қиындықтың ең ауыр кездері [[ашаршылық]] жылдары болды Мәселен, [[1891]] жылы [[егін]] шықпай қалу салдарынан болған ашаршылық Қазақстанның аумағын да қамтыды. Шаруалар жаңа қоныс орындарын тастап, жаппай қалаға қарай ағылды. Бір ғана [[Омбы]] қаласына 6 мыңға жуық шаруа шоғырланды. Қалада жайлы орым таба алмай, қайта көшіп кеткендер де аз болған жоқ.

==Егіншілік — шаруалардың негізгі кәсібі==
[[Қоныс]] аударып келген шаруалардың негізгі кәсібі егін егумен айналысу еді. Әрбір ер [[азамат]]қа орта есеппен 15 десятина жер берілді. Олардың шаруашылық кәсібі салыстырмалы түрде алып қарағанда тәп-тәуір табысты да еді. Бұл ретте оларға, ең алдымен, [[мемлекет]] тарапынан көрсетілген қолдаудың көмегі көп тиді. Біріншіден, шаруалар әсіресе алғашқы кезде жер телімін таңдап алды. Екіншіден, егер алғашқы екі [[жыл]]да үй-жай құрылыстарын салып алып, берілген жерді толық игеріп, егін егіп үлгерсе, онда олар алдағы он жыл [[мерзім]]ге дейін [[алым]] [[салық]] түрлерін төлеуден босатылды. Үшіншіден, шаруаларға өздерінің шаруа қожалығын «жөнге келтіріп алуы» үшін ақшалай кармі берілді. Төртіншіден, оларға үй сайын [[жеміс]] ағаштарының 100 түп көшеті тегін таратылды. Олар сонымен қатар 20 сомнан қайтарусіз негізде ақша да алды. Осылардың бәрінің үстінде [[мал]], сондай-ақ ауыл [[шаруашылық]] құрал-саймандарын сатып алуы үшін 20 сомнан тағы да қайтарусыз негізде [[ақша]] берілді. Бесіншіден, қоныс аударушылар ұйымдары ауыл шаруашылық қоймалары мен құрал-саймандары паркін ұйымдастырды. Одан шаруалар өздеріне берілетін [[қарыз]] ақша есебінен ауыл [[шаруашылық]] құрал-саймандарын, тұқым, сондай-ақ үй ішіне қажетті бұйымдарды сатып ала алатын болды.

Шаруалар өздерінің меншігіндегі жерлері тозып, [[өнім]] қалған кездері қазақтардың иелігіндегі құнарлы жерлерді [[су]] тегіндерлік тиын-тебенге жалға алып пайдаланды. Мәселен, [[қазақтар]]дың жалға берілген әр десятина жері үшін 5—7 тиыннан ғана төленді.

Шаруалар жерді өгіз жегілген [[соқа]]мен жыртты. Астықтың барлық түрін [[бидай]], [[қара бидай]], [[сұлы]], [[тары]], т.б. екті.

==Мал шаруашылығы==
[[Сурет:Nokota Horses cropped.jpg|thumb|100px|[[Жылқы]]лар]]
[[Сурет:Domestic goat feeding on capeweed.jpg|thumb|left|100px|[[Ешкі]]]]
Шаруалар негізінен [[шошқа]], [[сиыр]] мен [[жылқы]] өсірді, [[қой]]-[[ешкі]] өсірумен де айналысты.

Қоныс аударушы шаруаларда [[мал]] өсіру қосалқы кәсіп сипатына ие болды. Мал өсірумен [[Ақмола]], [[Петропавл]] және [[Қостанай]] уездеріндегі аздаған [[шаруа]]лар ғана айналысты. Соның өзінде де олардың малын жергілікті тұрғындар — қазақтар бақты. Қазақтардың үлгісі Сюйынша түйе ұстайтын орыс шаруалары да кездесті. Бірақ олардың саны өте-мөте аз [[мөлшер]]де болды. [[Түйе]] әр түрлі [[егіншілік]] жұмыстарына және жүк тасымалдауға пайдаланылды.

==Омарта шаруашылығы==
Семей облысының [[Өскемен]] және [[Семей]] уездеріндегі орыс шаруалары омарта шаруашылығымен елеулі түрде айналысты. Оларда шаруашылықтың бұл түрі XIX ғасырдың 20-жылдарында [[пайда]] болған еді. Шаруалар омарта шаруашылығын казактардан үйренді. Мәселен, [[1883]] жылы Өскемен уезінде шамамен ара ұясының 4,8 мыңға жуық жәшігі болды. Ал [[1900]] жылы олардың саны 23,8 мыңға дейін жетті, яғни омарта шаруашылығының көлемі төрт есе дерлік артты. Омарта шаруашылығымен аз мөлшерде болса да [[Павлодар]] уезіндегі шаруалар да шұғылданды. Бал өндірумен [[Жетісу]] және [[Сырдария]] облыстарының кейбір жерлеріндегі [[шаруа]]лар да айналысты.

==Бау-бақша өсіру және балық аулау кәсібі==
[[Сурет:Carassius gibelio dark 2009 G1.jpg|thumb|190px|[[Балық]]]]
[[Сурет:Kleinmarkthalle Frankfurt Gemüsestand.jpg|thumb|190px|[[Қөкөніс]]тер]]
Шаруалар [[балық аулау]]ды барлық жерде бірдей, бірақ [[казактар]]мен салыстырғанда едәуір кем мөлшерде кәсіп етті. Олай болатын себебі [[Ертіс]] пен [[Жайық]] жағалаулары негізінен казактардың пайдалануында еді. Сондықтан да шаруалар балықты дала төсіндегі [[қыруар]] көп [[көл]]дер мен шағын өзендерден аулады. Олар қазақтардан [[балық]] өсетін көлдерді және [[Арал теңізі]]нің жағалауларын азын-аулақ ақшаға сатып алды.

Әр шаруа қожалығы бау-бақша өсірді. Бұл кәсіппен ашық [[су]] қөздері жоқ, тек құдықтан су ішетін шаруа қожалықтары да айналысты. Олар [[картоп]], [[капуста]], [[сәбіз]], [[шалқан]] және [[қияр]] екті. [[Көкөніс]] өнімдері шаруалардың тағамында елеулі рөл атқарды.

[[Өскемен]] және [[Семей]] уездерінің шаруалары негізінен [[қауын]], [[қарбыз]] және [[күнбағыс]] өсірді. Ол өнімдерді өздері де тұтынды, сатуға да шығарды. Мәселен, оларда 1900 жылы бұл дақылдар 1,4 мың десфтина жерге егілді. Олардың өнімі Омбы жаққа қарай жөнелтілетін. Ол өнімдерді тұтынушылар негізінен Семей, [[Омбы]], [[Петропавл]] қаларының тұрғындары болды.

Кендір және сора өсірумен [[Ақмола]] мен Семей облыстарының [[шаруа]]лары айналысты.

==Қоныс аударушы шаруалар мен жергілікті қазақтардың шаруашылық және мәдени байланыстары==
Патша [[үкімет]]і қазақтардың бүкіл жерін тартып алуға бағытталған отаршылдық [[саясат]] жүргізді. Солай бола тұрса да, [[қоныс]] аударып келген орыс шаруалары мен жергілікті қазақтардың арасында белгілі бір дәрежеде шаруашылық және мәдени қатынастар қалыптасты. Ол қатынастардың қазақтарға да, қоныс аударып келген орыс шаруаларына да, екі жаққа бірдей оңды [[ықпал]]ы болды.

Қоныс аударушы шаруалар қазақтардан егінді қолдан суару тәсілін үйренді. [[Қар]] тоқтату, [[арық]] қазу [[өнер]]іне машықтанды. Шаруалар жергілікті халықтың үлгі-ықпалымен малды, әсіресе [[жылқы]] мен [[қой]]ды неғұрлым көбірек ұстайтын болды. Тіпті кейбір орыс шаруалары [[жүк]] артатын күш көлігі ретінде түйе де ұстайтынын айттық. Шаруалар қазақтардан малды барған сайын көп ұстауды үйренді. Мұның өзі олар үшін әсіресе [[қыс]] кезінде тиімді болды.

Шаруалардың ықпалымен қазақтар да [[Ауыл шаруашылығы|ауыл шаруашылық]] машиналарын, темірден жасалған қажетті [[еңбек]] құралдарын сатып ала бастады. Орыс шаруаларының үлгісімен жаппай шөп шабуды үйренді, астық қамбаларын, [[жел]] диірмендер салып алатын болды. Дала тұрғындары [[капуста]] мен [[картоп]]ты өңдеу тәсілдерін үйренді. Мәселен, Перовск уезінде қазақтар өсірген капустаны орыстардың өздері сатып алатын болды. Семей облысының оңтүстік уездерінде [[қоныс]] аударушы орыс шаруаларынан қазақтар қарбыз және қауын өсіруді үйренді. Қазақтар қоныс аударушылардың [[үлгі]]сімен төбесі екі жақты [[еңіс]], шатырмен жабылған [[үй]] салып алатын болды.<ref>Қазақстан тарихы (XVIII ғасыр — 1914 жыл). Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына арналған оқулық. Қабылдинов З.Е., Қайыпбаева А.Т.Алматы: Атамұра, 2008. — 352 бет, суретті, карталы. ISBN 9965-34-816-2</ref>

==Дереккөздер==
<references/>


[[Санат:Қазақстан тарихы]]