Қазақстан аумағындағы пайда болған металл ақшалар бетінің бастапқы мәтінін қарау

[[Сурет:Метал ақшаларБШОБ.png|thumb|300px|[[Түркеш қағандығы|Түркеш хандары]] монетаның төрт түрін соқты. Бұл ақшалар [[Жетісу]]дан [[Соғды]]ға (қазіргі [[Тәжікстан]]) дейінгі үлкен аумақта есеп айырысу үшін пайдаланылды.]]

Қазақстанның ақша бірлігінің — «''[[теңге]]''» деп аталуы оның тарихымен тығыз байланысты. Таяуда жарық көрген [[Қазақ энциклопедиясы|Қазақстан Ұлттық энциклопедиясында]] теңгенің тарихы былай баяндалады: «Алғаш рет Ақ ғұндар б.з. I ғасырда бір беті пехвели, екінші бетіне эфталит (түркі-руни) жазуы бар теңгелер (б.з. 5—6 ғ.) жасап, сауда айналымына кіргізген. Қазақ елі (қазақ халқын құраған негізгі тайпалар) баба түркілер [[Ұлы жібек жолы|Ұлы Жібек Жолына]] орналасқандықтан ақша жасау, оны айналымға енгізу өмір қажеттілігі деп тым ерте қолға алған. 6-8 ғасырларда билеуші рулардың таңбасы қашалған, ру рәмізін бейнелеген теңгелер құя бастаған. [[Сырдария]]ның орта алыбында өмір сүрген тайпалардың қола теңгелері 6—8 ғасырдың 1-жартысына дейінгі аралықта қолданылған. Бұл теңгелерде Ашиде әулетінің рәмізі болған арыстан бейнеленген. Мұндай теңгелерді Суяб, Тараз қалаларында арнайлы шеберханаларда құйған. Сонымен қатар [[Отырар]] маңындағы қалаларда да түрлі теңгелер жасалған. Отырар — бұл [[Қазақстан]] тұрғындары ғасырлары бойы пайдаланып келген ақшаның бүкіл тарихы көрсетілген уақыт айнасындай болған ежелгі қала. Бұл ақшалар мейлінше әртүрлі болатын. Ал ол уақытта ақша реформасы қазіргі кезге қарағанда әлдеқайда көп болды.

Қазір Қытай [[Юань|юанын]] тек [[Алматы]]да ғана кездестіруге болады. Облыс орталықтарында мүлдем қажеттілігі жоқ. Бұл ретте Қытай монеталары Қазақстан аумағында алғашқы пайдалана бастаған монеталар болды. Олар ушу деп аталады және археологтар Отырар алқабындағы Мардан обасынан тапты. Олар біздің дәуіріміздің кезеңіне жатады. Сондықтан Оңтүстік Қазақстанның тұрғындары ақшаны Римді Тиберий император басқарған, Палестинада Иисус Христос уағыз жүргізген кезде пайдалана бастады. Біздің жерімізде біршама үлкен Күнгей мемлекеті өркендеді, онымен Хань әулетінен шыққан Қытай императорларының санасуына тура келді.

[[Ұлы жібек жолы|Ұлы Жібек Жолындағы]] сауда барған сайын өркендеді. Ал оның, біздің жақ бөлігіндегі ақша айналысын Қытай камтамасыз етті. Ушу немесе оны әдетте ушуцянь деп айтады, монеталарын шығару Қытайда бірнеше әулет басқарған кезде жалғасып, біздің дәуіріміздің VI ғасырында ғана аяқталды. Осыдан кейін Оңтүстік Қазақстанның және Жетісудың қалаларында Қытайдың басқа кайюань тунбао (Қытайдың қазіргі замандағы валютасының атымен ұқсас) монеталарын пайдалана бастады. Бірақ, сол кезде, VIII ғасырда қытайдың ақша монополиясын соғдылар бұзды.

Шығыс ираннан шыққан осы пысық халық бүкіл Жібек Жолының бойымен сауда жасады.Түркі қағанына бағынышты Қазақстан аумағындағы қалалардың негізгі халқын құрады. Олар Қытайдан бастап Иранға дейінгі көптеген керуен сарайларды ұстады.

Соғдылар алдымен ешқандай да өзгертпестен Қытай монеталарын соқты. Қазір осыны қарақшылық көшірмелер деп айтуға болады.

Ал одан кейін оларда соғды тіліндегі жазулар мен пышақ түріндегі бұқар белгісі пайда бола бастады.

Қытай және соғды монеталарының көпшілігі Отырардың қалалық базарын қазу кезінде табылды. VII—VIII ғасырда, Еуропа қалаларында құлдырау басталған уақытта. Орта Сырдарияда — керісінше қалалар және сауда гүлдене бастады. Бұл қалалар өздерінің қола монеталарын соға бастады, ал үлгі ретінде соғды үлгілерін алды. Бірақ аймақтағы қытайда шығарылған ақша «жадына» сақталып калған жоқ, мұны монеталардағы шаршы тесіктер растайды.

Осы ақшалар тұтас бізде екі ғасыр бойы айналыста болды.

Қалаларды түркілер биледі және олар өздерінің монеталарының бір жағына қаһарлы арыстаннын, бейнесін және басқа жағына өздерінің тамғасын салды. Осындай монеталар Отырар және сол сияқты Шаш (Ташкент) алқаптарына да және Жетісуға да тән болды.
Шаштың көне түркі монеталарын негізгі екі топқа бөлуге болады:

1) түркілердің атақ-лауазымдары бейнеленбеген (иконография- лықкөркемдеу ерекшеліктері бойынша бөлінген).
[[Сурет:Метал ақшалар2.4.png|thumb|250px|Түркілердің атақ-лауазымдары бейнеленбеген]]
2) түркілердің атақ-лауазымдары бейнеленген, соғды жазумен берілген.
[[Сурет:Метал ақшалар2.5.png|thumb|250px|Түркілердің атақ-лауазымдары бейнеленген]]

Б.з. 704—766 жылдары Таразда құйылған теңгелерде «Түргеш қағанаты теңгесі» немесе «Түркінің көк қанының теңгелері» деген жазулар болған. Бұл тайпалық дәрежедегі теңге емес, бүкіл мемлекет дәулетін, мүлкін, ел ырысын куәландыратын кепілдеме.

Түркеш хандары монетаның төрт түрін соқты. Бұл ақшалар Жетісудан Соғдыға (қазіргі Тәжікстан) дейінгі үлкен аумақта есеп айырысу үшін пайдаланылды. Монеталар қағанның ордасы орналасқан Суйяб және Тараз қалаларында шығарылды. Монетаның бір жағында ханның тамғасы, ал екінші жағында «ұлы түркеш-қағанның деңгасы» және жазу бар.

Бір мезгілде Шу алқабында өз монеталарын түргештерге бағынған тухуси түркі халқы да шығарды, бірақ олардың ақшасы тек Шу алқабының өзінде ғана айналыста болды.

[[Сурет:Метал ақшаларҚС.png|500px]]

VIII ғасырдың екінші жартысының басында түргештер түркілердің басқа тайпасы қарлұқтарды бағындырды, тура олардың кезеңіне қазақ руларының көптеген генеалогиясы (шежіресі) дәл келеді. Қарлұқтар елдің бүкіл оңтүстігінде өзінің саяси үстемдігін орнатты, бірақ өз монеталарын соққан оқ, түркештердің монеталарын пайдалануды жалғастырды.

Дегенмен біздің өлкемізде тек өз ақшамыз ғана емес, сонымен бірге шетелдік «валюта» — фельстер де айналыста болды. Оларды аймаққа Орта Азияға VIII ғасырдың басында басып кірген арабтар әкелді.

Кешікпей оңтүстік көршілер, ислам дінін қабылдаған қарлұқтар саманидтер және тахиридтер «әлемдік ақшалар», сол уақыттағы — күміс дирхемдерді соға бастады.

IX—XI ғасырларда дирхемдер басты айналыс құралы бола бастады. Бірақ оларды «қара дирхемдер» деп атады, себебі күміске мысты көп қоса бастады. Осындай монеталардың бет жағында билік белгілерімен және жазулармен бірге иленушінің бюсті, ал сырт жағында құрбандық отпен және күзетшімен бейнеленген.

[[Сурет:Метал ақшаларТермез.png|thumb|left|250px]]

Бет жағының ортасында — садақ пен жайдың стилденген бейнесі, оның төрт жағында сұлтанның титалуры: «Ұлы сұлтан, бейбітшілік пен сенімнің шыңы». Жоғарғы жағында түсініксіз сөздер, төменгі жағында өрнек орналасқан. Айналдыра екі шеңбер арасында ішінара өшіп қалған: «Осы дирхем Термезде соғылған..» деген жазу бар. Сырт жағында Екі шаршымен жасалған жарты картушта кәлима (Құраннан үзінді: «Алладан басқа Тәңір жоқ, Мұхаммед оның елшісі»), картуштың төрт жағында лакаб пен эпитет орналасқан, «музафари (?)» деген сөз сақталып қалған.

[[Сурет:Метал ақшаларФельс1.png|thumb|250px|Фельс, ХІП ғ. ортасы, Шағатай Ұлысы, Күміс, Отырар қалашығы.]]

Мысқа күмісті қосу монетаның сатып алу құнының құлдырауына алып келеді және мемлекеттің экономикалық кұлдырауын растайды. Оның есесіне қолайлы монеталар тіпті алты металдан кұйылып жасалды. Ал кейде күміс дирхемдерге тіпті күміс қосылды.

Оңтүстік Қазақстанда XI ғасырда Қараханидтер билік орнатқаннан кейін аймақта гүлдену кезеңі басталды. Бұл ретте ақша алғашқы кезде ауысқан жоқ. Бірақ келесі жүз жылдықтың ортасына қарай қара дирхемдер жоғалып кетті. Сонымен қатар жаңа ұрпақ өздерінің қола және мыс монеталарын соға бастады. Тек осы қара дирхемдер ғана біздің өлкеміздегі монеталардың арасында ұзақ қолданылғандардың алдында болғанын әділдік үшін атап өту керек. Оларды 400 жылға жуық соғып, пайдаланды.

Бүкіл осы жылдар бойы Барабтағы (Отырар округінің Фарабындағы), Испиджабтағы, Тараздағы монета сарайлары жұмыс істеді.

[[Сурет:Метал ақшаларФельс2.png|thumb|250px|Фельс, XV ғ., Тимур және Тимуридтер мемлекеті , Мыс, Отырар қалашығы.]]

Қараханидтер мемлекетінде Еуропаның классикалық феодалдық мемлекеттеріне тән болған күрделі жүйе болды. Кейбір билеушілер басқаларына бағынды және өз ақшаларын соғуға ұмтылыс жасады. Ал бұл жалған монеталардың таралып кетуіне алып келді. Археологтарға жалған монеталардың тұтас қоймалары белгілі. Бұлар туралы олардың иелері де білмеген шығар.

[[Сурет:Метал ақшаларҚарахан.png|thumb|250px|Қараханид дирхемінің жалған түрі]]

Сонымен қатар XI ғасырда Орта Азияны және Оңтүстік Қазақстанды «күміс дағдарысы» қамтиды, бұл 250 жылға созылды. Талас және Аханагаран өзендерінің бастауларындағы күміс кен орындары таусылды. Күміс монеталардың көпшілігі осы аймақтан Еуропаға ығысты, онда қалалардың қарқынды түрде өсуі басталған еді.

Осыған карамастан аймақтағы қалалар қарқынды түрде өсті, олардың шекаралары кеңейді. Мысалы, Шымкенттің жалпы ауданы сол уақытта 30 га жетті. Мыс монеталармен қатар алтын да айналыста болды. Бірақ археологтар көптеген қоймалардан осы металдан жасалған монеталарды емес, алтынның кесегін ғана тапқан. Күміс дағдарысы сондай-ақ заңды жалған ақшаның айналыста болуына алып келді. Сол уақытта Қазақстанның аумағында кемінде бес монета сарайы жұмыс істеді.

[[Сурет:Метал ақшаларБұл-сол.png|thumb|250px|Бұл сол уақыттағы жалған монета жасаушының нағыз өнімі, тіпті күмістелу қалдығы көрініп тұр.]]

Моңғолдар келгенге дейін Оңтүстік Қазақстанды Хорезм шахы Мұхаммед басып алды, ол Отырарда өзінің Хорезм монеталарын шығара бастады.

Археология кейде тарихты нақтылайды. Моңғол шапқыншылығы біздің жерімізді көп шығынға ұшыратты, бірақ қатты опат болған жоқ деп, сипаттайды кейде хронисттер. Сауран сияқты қалалар моңғолдарға берілді, оларға мүлдем тиіскен жоқ, тіпті Отырардың өзі тез өркендеді. Ал сондықтан кейбір құлдыраудан кейін XIII ғасырдың екінші жартысынан бастап экономикалық көтерілу басталды. Бұл көп ақша болуды қажет етті.

[[Сурет:Метал ақшаларДирхем.png|thumb|250px|ДИРХЕМ (Күміс заттар мен монеталар қоймасы, ХПІ ғ. Отырар қ.)]]

Оңтүстік Қазақстанға кірген шағатайлардың моңғол мемлекетінде жоғары сападағы күміс монеталарды соғуды тез ретке келтірілді. Ал Отырарда, Бұхарада және Ходжентте тіпті алтын динарлар шығарылды. Бірақ алтын, әдетте, өзінің қымбат болуына қатысты айналысқа даналап шығарылған жоқ. Монеталарды бөліп сындырып, қойма ретінде жерге көмді. Және де 1251 жылы Меңгу ханның алтын динарлармен салық салу туралы декреті шығарылған құрылтай өткізгеніне карамастан, КСРО-да ширек ғасыр бойы Новгород қазбаларынан кейін ең ауқымды болған Отырар қазбалары қаланың ақша айналысында алтын динарлар, күмістелген мыс дирхемдер және мыс фельстер болды. Осы соңғыларының өзін қазірдің өзінде қалашықтан табу қиын емес.

[[Сурет:Метал ақшаларКСРО.png|thumb|250px|Күмістелген мыс дирхемдер.]]

Кейде монеталарда олардың жалған емес екенінен кепілдік ретінде Шыңғыс ханның аты пайда болды. Отырарда және Ходжентте жасалған күмістелген мыс дирхемдерге халық сенім білдірді және олар біршама ұзақ уақыт бойы шығарылды. Оңтүстік Қазақстан аумағындағы ақша саудасы тамаша жағдайда болды, мүны Отырарда алтын, мыс, күмістелген дирхемдердің және мыс фельстердің кеп соғылуы растайды.

Күміс монеталарды шығару бойынша Оңтүстік Қазақстанның Тараз, Отырар және Кенджде қалалары алып Шағатай империясында бірінші орында тұрды. Осы үш орталықта шығарылған монеталар шын мәнінде бірдей болған.

Моңғолдар таратылған теріс пікірге қарамастан барынша парасатты экономикалық саясат жүргізді. Орталық Азия олар үшін жоғары және тұрақты көз ретінде үлкен қызығушылық танытты. Олар оны тікелей экономикамен айналысқан орынбасардан алды.

Ақша соғуға байланысты істерге моңғолдар араласқан жоқ. Бүкіл аймақты алдымен, Махмұд Ялавач саудагер, одан кейін оның Ұлы, бірнеше ханның тұсында өмір сүрген және ірі ақша реформасын жүргізген Масуд-бек басқарды.

Ол көптеген монета сарайларын көтермеледі, күміс монеталар үшін бірыңғай салмақ пен сынамды белгіледі. Империя оның бүкіл аумағында еркін айналыста болатын күміс монетаны және оның салмағының жалпы мемлекеттік стандартын алды. Ал бөлек саудада мөлшері және салмағы бойынша күміс монеталарға дәл келетін мыс ақшалар дами түсті. Масуд-бектің ғана реформасы «күміс дағдарысын» ауыздықтады. Сондай-ақ аймақтың ұзақ және тұрақты экономикалық өсуіне қозғау салды.

Сол уақытта моңғол ақшаларына қатысты бір жұмбақ болды. Оларда моңғол хандарының аттары жазылмады, бірақ Бағдад халифі Нәсірдің есімі жазылды, оны моңғолдардың өзі, шын мәнінде Хулагидтер тақтан тайдырып, 1258 жылы өлтірген болатын. Сондай-ақ осы есім Алтын Ордадағы Жушидтердің монеталарында да болды. Ал олар Қазақстанның батысында белсенді түрде айналыста болды.

Тарихшылар дәстүрге берілген құрмет ал Берке-хан ислам дінін енгізу саясатын жүргізген Алтын Ордада осы жаңа діннің жолын үстау көрсеткіші деп санайды.

Моңғол мемлекеттерінің құлауымен бірге монета жасау ісі де кейбір құлдырауға ұшырайды. Қазақстанның үлкен бөлігі Ақ Ордаға кірген XIV ғасырда Отырарда монеталар соғу тоқтатылды. Бірақ, осы жүзжылдықтың аяғында біздің өлкеге Тимур келді, бұл жерде экономика қайтадан жанданды.

Отырарда қайтадан монета соғу басталады. Бірақ саудада қазіргі Өзбекстан аумағының оңтүстігіне қарай, негізінен Бұхарада шығарылған күміс теңгелер де пайдаланылды.

Міне біздің жерімізде алғашқы рет Қазақстанның қазіргі валютасының атауы пайда болды. Ал тиындар туралы әлі әңгіме болған жоқ. Танга төрт бөлікке бөлінді және оның ширегін мирицеп атады. Тимуридтар мемлекетінің аумағында отыздан астам монета сарайы жұмыс істеді.

Ол кезде атақты оқымысты және мемлекет қайраткері Ұлықбек бастамашы болған кезекті ақша реформасы жүргізілді. 1428 жылы ескі монета ақшаларды жаңасына айырбастау басталды, ал ол аяқталған кезде барлық монета сарайлары жабылып, 60 жыл бойы алып империя бірыңғай ақшаны пайдаланды. Ал егер ол жетпесе, онда қосымша монеталар тек Бұхарада ғана соғылды.

Тимуридтар мемлекеті күйрегеннен кейін Қазақстанның оңтүстігі қазақ хандары мен Мавераннахр билеушілері арасындағы ұзақ күрестің алаңы болды. Күрес Сырдарияның орта ағысында болған бай қалаларда болды. Және де бұл күрес XIX ғасырдың басында осы қалалардың құлдыраумен және өлкенің Қоқан хандығына қосылуымен аяқталды. Бірақ ол жүзжылдықта осы жерге ақшаның алуан түрі енгізілді.

Осы өлкені алдымен Ауғанстан мен Иранға дейін өз билігін жүргізген Шейбанидтер басып алды. 1507 жылы Мұхаммад Шейбани-хан Гератты басып алды және бірден қаланың жиылыс мешітінде ақша реформасы туралы жарлық жарияланды, ол барлық саудаға мүдделі адамдарға күміс соғуға және айналысына берік және өзгертілмейтін ұйымдастырылатынына уәде берді.

Күміс айналысының негізі «августік соғумен көркемделген», яғни Мұхаммад Шейбаниханның өзінің атымен және лауазымымен көркемделген жаңа танга тағайындалды.

Реформаның толық аяқталған уақыты — 1508 жыл, сол кезде салмағы, жазуларының мазмұны, үлгілі ресімделуі бойынша бірдей тангалар Шейбанид державасының сол кезде көптеген қалалары мен облыстарында шығарылды: Самарқандта және Бұхарада, Мервде, Ниста және Серахсте, Гератта, Мешхедте, Нишапурад, Нимрузда, Каинда, Себзеварда. Бірдей күміс монеталар бүкіл мемлекет бойынша тең айналыста болды, күміс монеталар соғудың инфляциялық үдерісі еркін болды, яғни кез келген жеке тұлға езінің металынан немесе бұйымынан монеталарға тапсырыс бере алды, ол үшін қазына белгілі бір ақы алып отырды. Қазына үшін кірістер көзі монета соғу, әсіре олардың айналысын ұйымдастыру болды.

Дегенмен, бұл күміс соғудан және айналысынан түскен үлкен кірістердің орталық биліктің қазынасына құйылғанын білдірмейді. әулеттің басшысы ол кезде тендестер арасындағы бірінші ғана болды. Ірі билеушілер оған сырттай баға берді, монеталардың жазуларында әулет басшысының аты мен лауазымы дәріптелді, ал монеталар соғудан түскен кірістерді өзіне алды. Күмісті жүйелі және кеп шығару ең ірі төрт қала — Бұхарада, Самарқандта, Балхта, Ташкентте жүзеге асырылды. Олар Ташкенттен Қазақстанның аумағына өтті және Қазақ хандығында еркін айналыста болды. Ал оның иеленушілері Шейбанидтердің мәңкі саяси жаулары болды.

XVIII ғасырда Бұхараны билеушілер Жанидтер (Астрахань хандарының ұрпақтары) бастаған маңызды оқиға алтын монеталарды жүйелі шығару болды. Бір алтын монета ашрафиге 50—80 күміс монета келді (олардың сынамына және бағамына қарай). Олардың барлығы сондай-ақ Оңтүстік Қазақстанда айналыста болды және солтүстікке ене бастады.

XVII ғасырдың ортасынан бастап Қазақстанда Ресей ақшалары да, негізінен мыс копейкалар пайда бола бастады.

Қазақстан Ресейге ерікті түрде қосылғаннан кейін (1731—1798 жылдары) аймақтың ақша айналысында орыс монеталары, Қоқанд және Ташкент хандарының ақша белгілері пайда бола бастайды. XIX ғасырда барлық сауда операциялары тек орыс ақша белгілермен жүргізіледі және Қазақстандағы ақша айналысы Ресейдегі ақша айналысының бір бөлігі болады.

Төңкеріске дейінгі Қазақстанда ақша реформасы 1895—1897 жылдары алтын монета айналысымен бірге алтын монометаллизм жүйесі енгізілді. Айналыста алтын, күміс және мыс монеталар болды. Ақша белгілерінің негізгі түрі Ресейдің, мемлекеттік банкінің кредиттік билеттері болды, олар алтынмен 92% қамтамасыз етілді.

1917 жылы, уакытша үкімет кезінде ақша айналысында халық «керенки» деп атаған жаңа ақша белгілері, сондай-ақ әртүрлі суррогат-тар: мемлекеттік қазынашылықтың қысқа мерзімді міндеттемелері, заем купондары айналды. Әртүрлі чектер, бонндар, маркалар және басқа ақша суррогаттары ұсақ ақша орнында жүрді. Осы уақытта ақша жүйесінің ыдырау үдерісі басталды, ол Қазан төңкерісінен кейін күшейе түсті.

1919 жылы алғашқы кеңестік мемлекеттік билеттер, одан кейің РКФСР есеп айырысу белгілері шығарылды, халық оларды совзнактар деп атаған. Азаматтық соғыс және шетелдік басқыншылық жағдайында басқыншылар да, шетелдік және ақ гвардияшы «үкіметтер» де өз ақшаларын шығарды. Олардың барлығы тез құнсызданды, нәтижесінде ақшалар айналыстан шығарылды және шаруашылық қатынастарды натурализациялау жүргізілді. Тек ақша реформасының нәтижесінде 1921 жылғы кектемнен бастап еңбекақы төлеудің ақшалай нысаны қалыпына келтірілді.

1921 жылғы қазанда РКФСР-дің одақтас республикалардағы мекемелері бар Мемлекеттік банкі ұйымдастырылды, ол бірден елдің эмиссиялық орталығы болды. Әртүрлі экономикалық себептер бойынша 1922жылдан бастап 1961 жылға дейін ірілендіріле отырып 4 ақша реформасы жүргізілді, сонымен қатар банкноталар мен монеталардың дизайны өзгертілді.<ref>Ақша, несие, банктер теориясы: Оқулық. — [[Алматы]]: Жеті жарғы, [[2011]]. ISBN 978-601-288-026-7</ref>

== Дереккөздер ==
<references/>

{{wikify}}

[[Санат:Ақша]]
[[Санат:Қазақстан экономикасы]]