Қазақстанның пайдалы қазбалары бетінің бастапқы мәтінін қарау

[[Қазақстан]] өзінің жер қойнауының байлығымен әйгілі. Бұл Жер қыртысының геологиялық құрылысы мен даму ерекшеліктеріне байланысты. Тау түзілу, магмалық жыныстардың енуі және [[метаморфизм]] (өзгеріске ұшыраған), яғни эндогендік процестердің әртүрлілігі, солармен байланысты [[тау жыныстары]]ның құрылымында, минералдық және химиялық құрылысында болған қандай да бір өзгерістер түрлі пайдалы қазбаларды түзеді.

'''Пайдалы қазбалар''' деп, қазіргі техниканың даму деңгейінде, табиғи түрінде немесе өңделгеннен кейін шаруашылықта пайдалануға болатын минералдар мен тау жыныстарын айтады. Әдетте, таулы аймақтарда (қатпарлы және қатпарлы-жақпарлы аудандарда) және шөгінді қабығынан айырылған платформаларда рудалы қазбалар кені көптеп кездеседі.

Ал шөгінді түріндегі пайдалы қазбаларды ([[мұнай]], [[газ]], [[көмір]], [[уран]] және т.б.) шөгінді қабығы бар платформаларда (жазықтарда) кездестіруге болады.

1919—1923 жылдардың өзінде Қарағанды тас көмір алабының өнеркәсіптік мүмкіндіктері анықталды. Содан бері [[Қазақстан]]да [[геологиялық пайдалы кендер]] ашылып, жоспарлы зерттеу жұмыстары жүйелі түрде жүргізіліп келеді.

[[Қазақстан]]да аса маңызды минералдық шикізат түрлерінің бәрі дерлік бар. Еліміздің жер койнауынан [[Менделеевтің Периодтық Заңы|Менделеев кестесіндегі]] 105 элементтің, оның 70-інің мол қоры барланған және 60-тан астамы өндіріледі. 6 мыңға жуық пайдалы қазбалар кен орындары ашылған. [[Энергетика және минералдык ресурстар министрлігі]] мамандарының мәліметі бойынша (2007) республика дүние жүзінде уран, хром және марганец қоры жөнінен - екінші орында, мырыш, молибден, корғасын, мыс, вольфрам және алтын корынан - алғашкы бестікте, ал мұнай, темір және калайы қорынан - алғашкы он орынның біріне ие. Қазақстан [[Еуразия]] континентінде хром қорынан ең бай ел, ал марганец қорынан бүкіл [[ТМД]]-да басым ел. Алтын корынан Қазақстан дүние жүзі бойынша 5-орында, ал ТМД бойынша Ресей мен Өзбекстаннан кейінгі 3-орында. [[ТМД]] көлеміндегі мыс пен қорғасын корының жартысынан астамы, мырыштың 70%-ынан астамы Қазақстанда шоғырланған.

Пайдалы қазба орындары жанатын, кен және кен емес болып үш топқа бөлінеді.

Жанатын пайдалы қазбаларға [[мұнай]] мен [[газ]], [[көмір]], [[уран]] және т.б. кен орындары жатады. 
==Мұнай мен газ==

[[Мұнай]] мен [[газ]]дың мол қоры [[Атырау]], [[Маңғыстау]], [[Қызылорда]], [[Ақтөбе]] және [[Батыс Қазақстан]] аймақтарында шоғырланған. Мұнай елімізде бірінші рет 1899 жылы [[Қарашүңгіл мұнай кен орны|Қарашүңгілдегі]] Ембі кен орнындағы мұнай [[Ұңғыма|ұңғысынан]] (скважина) атқылады. Ал 1911 ж. Доссор, 1915 ж. Мақат кен орны пайдалануға берілді. Бұл кен орындарына алпысыншы жылдары Маңқыстау түбегіндегі Өзен мен Жетібай қосылды. Кейінірек олардан да куатты Қаражамбас пен Қаламқас, Теңіз (Атырау облысы), Кеңкияқ және Жаңажол (Ақтөбе облысы), [[Қарашығанақ мұнай-газ конденсат кен орны|Қарашығанақ]] (Батыс Қазақстан облысы) пен Құмкөл (Қызылорда облысы) кен орындары ашылды. Қазір Қазақстанда мұнай мен газ шоғырланған 14 алап және 207 кен орны бар. 1999 жылы Қазақстан қойнауынан алғашқы отандық мұнай алынғанына жүз жыл толғаны тойланды. Бүгінде республиканың жылына (2005 ж.) шамамен 50,2 млн мұнайы шет елге шығарылады. 2000 жылы Атыраудың солтүстік шығысында 45 км жерде Каспий қайраңында Қашаған мұнай кен орны ашылды. Ол соңғы 30 жылдағы дүние жүзіндегі ең ірі кен орны. Геологиялық қоры 4,8 млрд тоннаға бағаланды. Жалпы Қазақстандағы мұнай қорының болжамы 20-25 млрд тонна. Қазақстандағы жалпы газ коры 6 трлн м3. Дүние жүзінде он екінші орын алады. Соның 70%-ы Қарашығанақтың үлесінде.

==Көмір==

Қазақстанда [[көмір]] қоры мол. Мұнда [[тас көмір]] мен [[қоңыр көмір]]дің 10 алабы, 300 кен орны бар. [[Қазақстан]]ның жалпы [[көмір]] қоры 164 млрд тоннаға жетті. Республика 90-жылдардың аяғына қарай жылына 90 млн т. көмір өндіреді. Ғалымдардың жобалауы бойынша жылына 140 млн т. өндірілсе еліміздегі көмір қоры 250 жылға жетеді. [[Көмір]] кен орындарының басым бөлігі [[Қарағанды]], [[Павлодар]] және [[Қостанай]] облыстарында орналасқан.

Қазіргі кезде [[Қарағанды]] алабы 3600 км<sup>2</sup> жерді алып жатыр. Бұл [[Қазақстан]]ның негізгі көмір базасы. [[Қарағанды]] көмірі кокстелетіндіктен сапасы өте жоғары. Тас көмірдің 80 кабаты анықталған, олардың жалпы қалыңдығы 120 м. Көмірдің барланған жалпы қоры 60 млрд т.

Маңызы жағынан екінші орынды [[Екібастұз көмір алабы]] алады. Бұл алап [[Сарыарқа]] мен [[Ертіс|Ертіс маңы]] жазығы аралығында орналасқан. Павлодар облысында ауданы 160 км<sup>2</sup>, қазып алынатын көмір қабатының қалыңдығы 150 м. ашық әдіспен өндірілетін болғандықтан, еліміздегі көмірдің ең арзаны болып табылады. Дүние жүзіндегі ең ірі «Алып» кенішінде жылына 36 млн т. көмір өндіріледі.
Соңғы кезде Майкүбі (Павлодар облысы) және Торғай (Обаған) көмір алаптарын игеру басталып, сондай-ақ Екібастұз көмір алабының «Алып», «Солтүстік» және «Шығыс» кеніштерінде кайта құру, кайта жабдықтау жұмыстары жүргізілуде.
==Уран==
Қазақстанның минералды шикізат базасы дүние жүзінде [[уран]]ның 25%-ын құрайды. Экзогендік кен орындары басым таралған. Елімізде уранның 100-ге жуык кен орындары барланған. Оның тең жартысы [[Солтүстік Қазақстан облысы|Солтүстік Қазақстанда]] орын алады. Ірі [[органогендік кен орындары]] [[Маңқыстау түбегі]]нде кездеседі. Барланған қоры (470 мың тонна) жағынан [[Қазақстан]] дүние жүзінде екінші орында. [[Қазақстан]]да бүкіл [[ТМД]] жерінде өте қуатты [[уран]] минералдық базасы бар.<ref>Қазақстанньң физикалық  географиясы,  Алматы: Атам.ра, 2008. ISBN 9965-34-809-Х</ref>

==Дереккөздер==
<references/>

{{wikify}}

{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:География]]


{{Geo-stub}}