Қазақстанда өсімдіктер мен жануарларды қорғау мәселелері бетінің бастапқы мәтінін қарау

[[Сурет:Ulva lactuca.jpeg|thumb| alt=A.| ''[[Балдыр]]''.]]
[[File:Lawsonia inermis Ypey36.jpg|thumb| left| alt=A.| ''[[Қына]]''.]]
[[File:Amanita phalloides 1.JPG|thumb|  ''[[Саңырауқұлақтар]]''.]]
== Өсімдіктерді қорғау ==
[[Өсімдіктер]] [[биосфера]]дағы заттар мен энергия алмасуында басты рөл атқарады. Басқа тірі организмдердің тіршілік әрекеттері өсімдіктерде түзілетін органикалық заттарға тікелей байланысты. Биосферадағы заттардың биологиялық айналымы өсімдіктер арқылы ғана жүріп отырады. Жер [[атмосфера]]сындағы оттектің қазіргі мөлшері де жасыл өсімдіктер тіршілігінің жемісі. Сондықтан да жасыл өсімдіктерді бейнелі түрде Жер ғаламшарының "өкпесі" деп атайды. Сонымен бірге өсімдіктердің адам өмірінде де алатын орны ерекше. Әсіресе адам денсаулығы үшін қажетті таза ауаның болуы да жасыл өсімдіктерде жүретін [[фотосинтез]] процесіне тәуелді. Адам күнделікті өзіне қажетті тамағын, киімін және тұрмысына қажетті бұйымдар мен заттарды да өсімдіктерден алады.

Әрбір халықтың өсімдіктерді аялауға және корғай білуге қатысты тарихи дәуірлерде қалыптасқан салт-дәстүрлері, даналық қағидалары бар. Мысалы, наурыз мейрамының негізгі қағидасы табиғаттың тепе-теңдігін сақтауға арналған. "Атаңнан мал қалғанша тал қалсын", "бір ағаш кессең он ағаш отырғыз" және т.б. нақыл сөздер наурыз мейрамының басты ережесі. Наурыз мейрамы кезінде бұлақтардың көзі ашылып, жағалауына жасыл көшеттер егіледі. Бұл мыңдаған жылдар жалғасып келе жатқан халықтық экология үлгі-өнегелік дәстүр. Тіпті халықтық экологиялық тыйым сөздердің көпшілігі өсімдіктерді аялай білуге арналған. Мысалы, "жалғыз ағашты кеспе", "орманды отама", "орманды өртеме", "құракка орақ салма" "көкті таптама", "көкті жүлма", "бұтақты сындырма", "гүлді жұлма" және т.б. бұлардан басқа өсімдіктерді қорғай білуге арналған қаншама мақал-мәтелдер, аңыз-әңгімелер, даналық нақыл сөздер бар. "Бабалар еккен шынарды балалары саялайды", "бағбан болсаң бақ өсір, балама деп тағы өсір" және т.б. көптеген өсиетті сөздердің әрі танымдық, әрі тәрбиелік мәні зор.

Қазақстан табиғаты өсімдіктерге де бай. Маман ғалымдардың деректері бойынша елімізде өсімдіктердің 15 мыңдай түрі бар. Оның ішінде [[балдырлар]]дың 2 мыңнан астам, [[қына]]лардың 600-ге жуық, [[Мүктәрізділер|мүктектестердің]] 500-ге жуық, жоғары сатыдағы өсімдіктердің 6 мыңнан астам және [[саңырауқұлақтар]]дың 5 мыңдай түрі кездеседі. Қазақстанда өсімдіктердің геологиялық замандардан сақталып келе жатқан реликті және дүние жүзінің басқа ешбір аймақтарында өспейтін [[эндемик]] түрлері де кездеседі. Қазақстанда мұндай эндемик түрлер 730-дан асады. Тек, Қазақстанның оңтүстігіндегі [[Қаратау жотасы]]нда ғана осындай 165—170 түрлі эндемик түрлер өседі. Өсімдіктердің мұндай реликті және эндемикті түрлерін сақтап қалудың және қорғаудың ғылыми маңызы зор.

Қазақстандағы өсімдіктер әлемінің жалпы түр санының 84,5%- ын шөптесін өсімдіктер, 15,3%-ын бұталар мен шала бұталар, ал 1,2%- ын ағаштар құрайды. Еліміздің далалы аймағында өсімдіктердің 2000-нан астам түрі өседі, олардың 175-і эндемик түрлер. Шөлейтті, шөлді аймақтарда өсімдіктердің — 2500—2800 түрі өседі, олардың да 210— 215-і энедемик түрлер. Сондай-ак өлкеміздің таулы алқаптарында өсетін өсімдіктердің 3400—3600 түрінің — 540—570 түрі де эндемик өсімдіктер.

== Орман байлығы және оларды қорғау ==
[[File:Fraxinus excelsior tree.jpg|right|thumb| alt=A.| ''[[Шаған ағашы]]'']]
[[File:Fraxinus ornus - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-062.jpg|thumb| left |alt=A.| ''[[Шаған ағашы]]'']]
Еліміздегі барлық орман қоры 26 млн 216 мың га жерді алып жатыр, бұл Қазақстан жерінің 4,7%-на тең. Соның ішінде таза орманды алқаптың аумағы 12 млн 428 мың га. Еліміздегі жалпы орман қорының 50%-дан астамын [[сексеуіл]] ағаштары құрайды. Сексеуіл ағаштарының қорғаныштық мәні зор. Ол шөлейтті, шөлді аймақтардағы құмның жылжуына тосқауыл болады. Сексеуіл ағаштарын қырқуға тыйым салынған, соған қарамастан соңғы жылдары Қазақстанның барлық, аймақтарында сексеуіл ағаштарын қырку өте қарқынды жүріп жатыр.

Еліміздегі орманның көпшілігі солтүстік өңірлер мен оңтүстік және оңтүстік шығыс алқаптардағы таулы аймақтарда өседі. Табиғаттағы және адам өміріндегі орманның маңызын "орман — ел дәулеті, жер сәулеті" нақылынан байқауға болады.

Орманды шаруашылық салаларында пайдалануға байланысты өнеркәсіптік, қорғаныштық, шипажайлық, қорықтық және т.б. да мәні бар деп жеке топтарға бөледі. Орманның эстетикалық мәні де бар.

Елімізде ерекше қорғалатын 2 мемлекеттік ("Ертіс орманы" және "Семей орманы") резерват бар. Бұлардан басқа ормандар, [[қорық]]тар, [[Ұлттық саябақтар|ұлттық табиғи саябақтар]], [[қорықша]]лар, [[дендрология]]лық және [[ботаникалық бақ]]тар, сондай-ақ табиғат ескерткіштері де қатаң қорғалады.

Елімізде арнайы ұйымдастырылған 6 ботаникалық бақ бар. Сонымен қатар 16 ботаникалық қорықша және "Шарын шаған тоғайы", "Таутүрген шыршалы алқабы" атты және т.б. республикалық маңызы бар табиғат ескерткіштері бар. [[Алматы облысы]]ндағы [[Шарын өзені]]нің аңғарында 20—25 млн жылдан бері 5014 га жерде өсіп келе жатқан Шаған тоғайы бар. Шаған ағашы өте қатты өрі салмақты. '''Ол ылғал сүйгіш ағаш, мұндай ағаш дүние жүзінде 2 жерде ғана, оның бірі — [[Шарын шатқалы]]нда, екіншісі — [[АҚШ|АҚШ-тың]] [[Невада штаты]]ндағы "Гранд" шатқалында ғана өседі'''.

Қазақстанның өсімдіктерге арналған [[Қызыл кітап|Қызыл кітабы]] [[1981]] жылы шықты, онда 306 өсімдік түрі тіркелген. Қазір оның жаңа нұсқасы әзірленіп, оған 400 өсімдік түрін тіркеу көзделіп отыр.

== Жануарлар дүниесін қорғау ==
<div class="thumb tright">
<div style="width:300px;">
{|
|valign="top"|[[Сурет:Jelly cc11.jpg|140px]]
|valign="top"|[[Сурет:Lucanus-cervus-femininum.jpg|140px]]
|-
|valign="bottom"|[[Сурет:Nerr0328.jpg|140px]]
|valign="bottom"|[[Сурет:European brown snail.jpg|140px]]
|}
</div>
<div class="thumbcaption" style="width:300px;">''Омырқасыздар''</div>
</div>
Жануарлар дүниесі де [[биосфера]]ның құрамдас бір бөлігі. Жануарлардың табиғатта және адам өмірінде маңызы зор. Олар табиғаттағы заттар мен энергия айналымында негізгі рөл аткарады. Қазіргі кезде жер бетінде жануарлардың 2 млн-нан астам түрі белгілі, олардың ішінде тек жәндіктердің ғана 1 млн-ға жуық түрі бар.

[[Жануарлар]]ды зиянды және пайдалы деп тек салыстырмалы түрде ғана жеке топтарға бөледі. Бұл ғылыми тұрғыдан алғанда дұрыс емес. Өйткені табиғатта мүлде зиянды немесе мүлде пайдалы жануар жоқ. Табиғаттағы тіршілік тізбегінде олардың әркайсысының өз орны бар.

Қазіргі кезде жануарлар түрлерінің азаюына, негізінен, [[антропогендік факторлар]] әсер етеді. Ондай факторларға шектен тыс аулау, тіршілік ететін орта жағдайларының өзгеруі, ретсіз жерсіндіру, судың, топырақтың ластануы және т.б. жатады.

Қазақстанда омыртқалы жануарлардың 835 түрі және омыртқасыздардың 100 мыңдай түрі кездеседі. Қазақстанда жануарларға арналған Қызыл кітап 3 рет ([[1978]], [[1991]], [[1996]]) жарық көрді.

2006 жылы Қазақстанның [[омыртқасыз жануарлар]]ға арналған Қызыл кітабы жарық көрді. Оған [[буылтық құрттар]]дың — 2, [[ұлулар]]дың — 6, [[шаянтектестер]]дің —1, [[өрмекіштектестер]]дің — 2, [[жәндіктер]]дің — 85 түрі тіркелген (барлығы 96 түр). Қазір бұларға қоса жеке облыстардың Қызыл кітаптары жарық көре бастады. Мысалы, [[2006]] жылы республикамызда алғаш рет [[Алматы облысы]]ның жануарларға арналған Қызыл кітабы шықты. Бұл кітапқа облыс аумағында сирек кездесетін жануарлар тіркелген. Соңғы жылдары шығып жаткан жануарларға арналған Қызыл кітаптарда жеке түрлер 5 [[категория]]ға бөліп беріледі: 
:I—жойылып кету қаупі төнген түрлер; 
:II— саны күрт азайып бара жатқан түрлер; 
:III—сирек кездесетін түрлер; 
:IV—толық зерттелмеген түрлер; 
:V— қалпына келтірілген түрлер.

Қызыл кітапқа енген түрлер заң жүзінде катаң қорғалады.<ref>Сәтімбеков Р. Биология: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдык-гуманитарлық бағытындағы 11-сыныбына арналған окулық. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007. ISBN 9965-36-175-4</ref>
==Дереккөздер==
<references/>

{{wikify}}

[[Санат:Биология]]


{{stub}}