Қазақстанда ерекше қорғалатын табиғи аумақтар бетінің бастапқы мәтінін қарау

[[Сурет:Piktalgar.jpg|right|thumb| alt=A.|300px|[[Алматы қорығы]]]]
'''Қазақстанда ерекше қорғалатын табиғи аумақтар''' туралы заң [[1997]] және [[2006]] жылдары қабылданды. Мұндай Республикалық маңызы бар ерекше қорғалатын табиғи аумақтар ұйымдастырылу мақсаттарына және табиғат корғау ережелеріне сәйкес бірнеше топқа бөлінеді.


[[Биосфера]]дағы [[экожүйе]]лердің бастапқы қалпын сақтап калу және корғау тірі организмдердің сан алуан түрлілігін сақтау мәселелерімен тығыз байланысты.

Қазіргі кезде Жер шарында адамның аяғы тимеген және іс-әрекетінің әсеріне ұшырамаған алқаптар жоқтың қасы. Дегенмен де табиғаттың бастапқы табиғи қалпы сақталған немесе антропогендік факторлардың ықпалы онша байқала коймаған экожүйелердің біраз бөлігін табиғи [[эталон]] ретінде сақтап қалудың маңызы зор. Өйткені мұндай аумақтар антропогендік факторлар көбірек ықпал еткен аймақтармен салыстыру үшін қажет. Халықаралық қабылданған ережелерге сәйкес әрбір мемлекеттің жалпы жер аумағының 10%-ы ерекше қорғалатын табиғи аумақтар мәртебесін алуы қажет.

Ерекше корғалатын табиғи аумақтарға биосфералық қорықтар, мемлекеттік табиғи қорықтар, [[Ұлттық саябақтар|мемлекеттік ұлттық табиғи саябақтар]], қорықтық аймақтар, корықшалар және т.б. табиғи нысандар жатады. Соңғы деректер бойынша дүние жүзінің 100-ден астам ірі мемлекеттерінде 1000-нан астам ерекше қорғалатын табиғи аумақтар ұйымдастырылған. Мұндай аумақтардың жалпы көлемі 230 млн га жерді алып жатыр. Бұл жер бетіндегі құрлықтың 1,6%-на тең.


[[File:YeniseySayano.jpg|right|300px|thumb| left |"Саяно-Шушенский" биосфералық қорығы]]

* Мемлекеттік ұлттық қорықтар.
* Мемлекеттік ұлттық табиғи саябақтар.
* Мемлекеттік табиғи резерваттар.
* Мемлекеттік корықтың аймақтар.
* Мемлекеттік табиғи қорықшалар.
* Мемлекеттік табиғат ескерткіштері.
* Мемлекеттік зоологиялық бақтар.
* Мемлекеттік ботаникалық бақтар.
* Мемлекеттік дендрологиялық бақтар және т.б.

[[Сурет:Kulaani Korkeasaari.jpg|thumb|200px|Құлан]]

== Биосфералық қорықтар == 
'''Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың соңғы кезде ұйымдастырылып жүрген түріне — биосфералық қорықтар жатады.''' Биосфералық қорықтар дүние жүзіндегі кейбір ауқымды аймақтардың табиғатын қорғау және сақтап қалу мақсатында ұйымдастырылады. Онда табиғат қорғау шаралары халықаралық деңгейде жүргізіледі. Мұндай қорықтар табиғаты онша өзгеріске ұшырамаған экожүйелерде ұйымдастырылып, табиғатта үздіксіз болып жататын өзгерістерге бақылау жасалынып талданады. Биосфералық қорықтардың аумағы бірнеше белдемдерге (ішкі, шекаралық және шаруашылық) бөлініп, ғылыми зерттеу жұмыстары жүргізіледі. Қазір дүние жүзінде 350-ге жуық биосфералық қорық ұйымдастырылған Қазақстандағы [[Қорғалжын қорығы|Қорғалжын]] және [[Наурызым қорығы|Наурызым]] қорықтарына биосфералық қорық мәртебесі берілген.

[[Сурет:Korgalzhinskiy Nature Reserve.JPG|thumb|200px|Қорғалжын қорығы]]
[[Ақсу-Жабағылы қорығы|Ақсу-Жабағылы]], [[Алматы қорығы|Алматы]], [[Марқакөл қорығы|Марқакөл]] және [[Батыс Алтай қорығы|Батыс Алтай]] қорықтары таулы алқаптың табиғат байлығын қорғайды. Мысалы, Ақсу-Жабағылы қорығында сарыбауыр аяқсыз кесіртке, үнді жайрасы, Алматы қорығында орақтұмсық, ілбіс, т.б. қорғалады. Ал Алакөл қорығында қара мойнақ шағала, т.б. қорғауға алынған.

== Мемлекеттік табиғи қорықтар ==
Біздің елімізде ерекше корғалатын табиғи аумақтардың негізгі түрі — мемлекеттік табиғи [[қорықтар]]. Қорықтар ғылыми мекемелер қатарына жатады. Қорық аумағында ешқандай шаруашылық жұмыстары жүргізілмейді, онда тек ғылыми-зерттеу жұмыстары ғана жүргізіледі. Сондықтан қорық аумағында жоғары білімі бар арнайы мамандар ғылыми зерттеу жұмыстарымен айналысады. Қазір Қазақстанда 10 мемлекеттік табиғи қорық бар. Қорық аумағындағы барлық табиғат байлықтары түгелдей катаң түрде қорғалады. Сонымен бірге қорықтар белгілі бір экожүйелерді қорғау мақсатында арнайы ландшафтыльщ аумақтарда ұйымдастырылады. Мысалы, шөлді, далалы, су-батпақты және т.б. экожүйелердің қорықтары деп бөлінеді.

[[Сурет:Naurzum nature reserve.JPG|thumb|200px|left|Наурызым қорығы]]
Далалы аймақта ұйымдастырылған [[Наурызым қорығы|Наурызым]], [[Үстірт қорығы|Үстірт]] және [[Барсакелмес қорығы|Барсакелмес]] қорықтары шөлді аймақтың табиғи бірлестіктерін қорғау мақсатында ұйымдастырылған. Бұл қорықта [[1953]] жылы Түрікменстаннан әкелініп құлан жерсіндірілді. Алтынемел ұлттық табиғи саябағында да жерсіндірілген. Ал [[Қорғалжын қорығы]] сулы-батпақты алкаптың табиғат байлығын қорғайды. Келешекте Торғай, Сарықопа жәнө Тарбағатай қорықтарын ұйымдастыру көзделуде.

== Ұлттық табиғи саябақтар ==
Ұлттық табиғи саябақтарда табиғат қорғау жұмыстарымен бірге табиғат қорғауды насихаттау, экологиялық білім мен тәрбие беру, туризмді үгіттеу жұмыстары қоса жүргізіледі. Елімізде 10 ұлттық табиғи саябақ ұйымдастырылған. Ұлттық табиғи саябақтар көбіне табиғаттың көрікті жерлерінде ұйымдастырылып, шаруашылық жұмыстарды табиғат қорғау жұмыстарымен үйлесімді жүргізуге ерекше мән беріледі.

[[File:IMG 7431-Sharyn canyon.jpg|thumb| alt=A.|300px| ''[[Шарын каньоны]]''.]]
Елімізде соңғы жылдары [[Шарын ұлттық табиғи саябағы|Шарын]] (2004 ж.), [[Сайрам-өгем ұлттық табиғи саябағы|Сайрам-Өгем]] (2006 ж.) және [[Көлсай көлдері (ұлттық парк)|Көлсай көлдері]] (2007 ж.) ұлттық табиғи саябақтары ұйымдастырылды. Алдағы уақытта елімізде тағы да 5 ұлттық табиғи саябақ (Жоңғар Алатауы, Ақсу-Лепсі, Бұйратау, Зайсан, Ақжайлау) ұйымдастыру қарастырылуда.

== Табиғи қорықшалар ==
'''Табиғи қорықшалар''' — белгілі бір ерекше табиғи аумақтардағы барлық табиғат байлықтарын кешенді корғауға немесе өсімдіктер мен жануарлардың жеке түрлерін корғау мақсатында үйымдастырылады. Сондықтан қорықшалар кешенді, зоологиялық, ботаникалық, геологиялық және т. б. деп бөлінеді. Кейде қорықшалар уақытша (он не жиырма жыл мерзіміне) немесе тұрақты түрде ұйымдастырылады. Қорықшаларда табиғат корғау жұмыстары онша қатаң түрде жүргізілмейді және шаруашылық жұмыстардың жекеленген түрлеріне ғана тыйым салынады.

== Табиғат ескерткіштері == 
'''Табиғат ескерткіштері''' — көбіне тарихи-табиғи және ғылыми мәні зор жеке табиғат нысандарын ғана (өсімдіктердің, жануарлардың жеке түрлері, [[үңгір]]лер, [[сарқырама]]лар және т.б.) қорғауды көздейді. Олардың ғылыми-танымдық мәніне ерекше көңіл бөлінеді. Елімізде республикалық мәні бар "Қаз қонақ" (Ертіс өзенінің жағалауында), "Шарын шаған тоғайы", "Шынтүрген шыршалары" (Алматы облысында) "Баум тоғайы" (Алматы қаласында) жәнө т.б. табиғат ескерткіштері бар.

== Табиғи резерваттар ==
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жаңа түрі — '''табиғи резерваттар.''' Елімізде Ертіс өзенінің алқабындағы реликті қарағайлы ормандарды қорғау мақсатында [[2003]] жылы "[[Ертіс орманы (резерват)|Ертіс орманы]]" және "[[Семей орманы (резерват)|Семей орманы]]" деген табиғи резерваттар ұйымдастырылды. Табиғи резерваттарда қорықтық белдем де, шаруашылық жүргізілетін алқаптар да бірге қорғалады. Табиғи резерваттарда, негізінен, биологиялық сан алуан түрлілікті сақтауға және оны қалпына келтіруге айрықша көңіл бөлінеді.<ref>Сәтімбеков Р. Биология: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдык-гуманитарлық бағытындағы 11-сыныбына арналған окулық. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007. ISBN 9965-36-175-4</ref>

==Дереккөздер==
<references/>


[[Санат:Қазақстан табиғаты]]