Ядроның құрылысы мен қызметі. Хромосомалар бетінің бастапқы мәтінін қарау

{{Mergeto|Ядро|}}
{{Mergeto|Хромосомалар}}
[[Сурет:Diagram human cell nucleus ru.svg|thumb|300px|right|Жасуша ядросының құрылысы]]
==Ядроның құрылысы мен қызметі== 
1833 ж. [[Роберт Броун]] өсімдік материалынан жасушалық ядроны ашқан. Ол [[микроскоп]] арқылы тозаң жіпшелерінің жасушаларын қарап, дөңгеленген формалы денешіктерді тапқан. Оны "nuclei" — ядро деп атаған. Ядро жасушаның ортасында орналасқан дөңгелек немесе сопақша формалы жасушаның ең ірі [[Органоидтар|органоиді]]. Ядро үш бөліктен тұрады: ортасында орналасқан — [[ядрошық]]тан, ядроның сұйық бөлігі — [[нуклеоплазма]]дан және ядролық мембранадан.
===Мембрана===
Ядро екі мембранадан тұратын қабықшамен қоршалған. Сыртқы ядролық мембрана [[рибосома]]лармен қапталған, ішкі мембрана тегіс болады. Электронды микроскоп арқылы зерттеу ядролық мембрананың жасушалың мембрана жүйесінің бір бөлігі екендігін көрсетті. Сыртқы ядролық мембрананың өсінділері [[эндоплазмалық тор]]дың өзектерімен (каналдарымен) байланысады да, біртұтас өзектер жүйесін құрайды. Ядроның тіршілік әрекетінде ядро мен [[цитоплазма]] арасындағы зат алмасу басты рөл аткарады. Ол негізгі екі жолмен жүзеге асады. Біріншіден, ядролық мембрананың көптеген саңылаулары болады. Осы саңылаулар арқылы ядро мен цитоплазма арасында молекула алмасуы жүреді. Ядро мен цитоплазма арасында зат алмасу белсенді түрде жүргенімен, ядро қабықшасы ядроның құрамын цитоплазмадан бөліп тұрады. Бұл өзін қоршап тұрған цитоплазмадан өзгеше, өзіндік ядроішілік ортаның болуын камтамасыз етеді.
===Ядрошық===
Ядродағы ядрошықтар саны 1—2, кейде 3—4 болатын дөңгелек, кейде сопақша денешіктер. Ядроға қарағанда ядрошық тығыз келеді. Ядрошық ядродан толық бөлінбеген және ядролық плазманың ішінде еркін козғалып жүреді. Ядрошық РНҚ синтезінің орталығы.

==Хромосомалар==
[[Сурет:Chromosome.png|thumb|200px|right|Соңғы профазадағы — [[митоз]] метафазасындағы хромосома құрылымының сызбасы. 1 — [[хроматида]]; 2 — [[центромера]]; 3 — қысқа иық; 4 — ұзын иық.]]
Хромосома дегеніміз – ДНҚ-ның жіпшелерінен тұратын созылыңқы тығыз денешік. Олар бірнеше бөліктерден тұрады: алғашқы бөлік және екінші реттік бөлік. Хромосоманың құрамында 40 ДНҚ, 40 гистон, 20 қышқыл нәруыз және аз мөлщерде РНҚ болады. ДНҚ организмге қажетті әр түрлі нәруызды синтездеуге ақпараттар  береді.  Гистон дегеніміз – хромосомадағы құрылыс қызметін атқаратын нәруыз. Қышқыл нәруыз хромосоманың қозғалысына, ДНҚ мен РНҚ-ның синтезіне, организмдегі белгілерге жауап беретін нәруыздың қызметін атқарады. РНҚ ядро мен цитолазманың арасындағы байланысты қамтамасыз етеді. Көп уақытқа дейін ғалымдар хромосомаларды жасушаның бөлінуінен кейін жойылып кетеді деген пікірде болды. Бірақ таңбалы атомдар әдісі арқылы олардың жасушадағы тұрақты құрылым екендігі дәлелденді. Әрбір хромосоманың мөлшері мен пішін тұрақты болады дедік. Ендеше, хромосоманы сыртынан қарағанда, екі буынның бар екенін аңғаруға болады. Бірінші буынды центромералы буын деп атайды. Бұл буынмен ахроматин жіпшелерінің бір ұшы байланысады. Центромераларының орналасуына байланысты хромосомалардың пішіндері өзгеріп отырады. Осыған қарамастан әрбір хромосомадағы центромералардың орны тұрақты болады.

==Генетикалық инженерия==
1972 жылы америкалық ғалым [[Пол Берг]] әріптестерімен алғаш рет организмнен тыс (in vitro) жағдайда рекомбинатты ([[гибрид]]ті) ДНҚ-ны алған. Ол фагтың, [[Бактериялар|бактериялық]] және [[Вирустар|вирустық]] ДНҚ бөлшектерінен (фрагменттерінен) құралған. Осылайша молекулалық биологияның жаңа саласы — генетикалық инженерияның іргесі қаланды. Генетикалық инженерияның мақсаты — жаңа генетикалық құрылымдарды ең соңында жаңа тұқым қуалау қасиеттері бар организмдерді жасап шығару.

Академик [[Мұрат Әбенұлы Айтхожин|М. Ә. Айтхожин]] біздің елімізде осы саладағы зерттеулерді алғаш бастаған ғалым. Генетикалық немесе гендік инженерия дегеніміз — организмдердің тұқым қуалау аппаратына жана [[ген]]дерді ендіру. Олар организмге адам үшін пайдалы жана қасиеттер береді. Сонымен табиғи жағдайда мыңдаған жыл кететін процестерді жүзеге асыру үшін қазір адамға тек бірнеше айлар ғана жеткілікті болады.
Қазіргі уақытта бұл салада біраз жетістіктерге кол жетті. Мысалы, американың "Монсанта" деп аталатын ірі корпорадиясының ғалымдары картоп өсімдігіне [[хитиназа]] ферментінің генін енгізген. Соның нәтижесінде, картоп [[колорадо қоңызы]]мен желінедқ. Мұндай картоптың жапырағын жеген жәндіктің [[хитин]] қабығы зақымданып, ол тез арада өледі. Адам организмінде хитин болмайтындықтан хитиназа ферменті адамға зиян келтірмейді.

Генетикалық инженерия көмегімен микроорганизмдер арқылы жүздеген тонна адам гормоны — [[инсулин]] және [[интерферон]] ендірілуде. Генетикалық инженерияның қалыптасуына төмендегідей жаңалықтар материалдық негіз болды. Микроорганизмдерден [[рестриктаза]] ферменті бөлініп алынды. Ол ДНҚ молекуласын белгілі бір қажетті жерінен қиып тастайды. Өткен ғасырдың 60-жылдары ауру қоздырғыш бактериялардан R-фактор анықталып, нәтижесінде
терге төзімділігі артқан. R-фактордың бірінші бөлігі осы ДНК-ның екі еселенуіне жауап береді. Екінші бөлігінде пенициллинді ыдырататын [[пенициллиназа]] ферментінің гені болады. Казірде R-факторларды вектор ретінде, яғни бөтен организм гендерін тасушы ретінде қолданады. Генетикалық инженерияның зерттеу әдісі төмендегідей: ғалымдар R-факторды алып, рестриктазалар көмегімен ДНК-ның белгілі бір бөлігін қиып алады, тек [[репликация]] геніне тиіспейді. Содан соң [[лигазалар]] (фермент) көмегімен қажетті генді тігіп, жана гені бар векторды зерттейтін бір организмге орналастырады.

==Қорытынды==
# Ядро жасушаның ортасында орналасқан. Ол екі мембранамен қоршалады. Ядроның басты элементі — хромосомалар.
# Организмнің әрбір жасушасында жұп (диплоидті) хромосомалар жиынтығы болады. Ал жыныс жасушаларында жалғыз (гаплоидті) хромосомалар жиынтығы болады.
# Генетикалық инженерия әдісі маңызды қасиеттері бар жаңа гендерді организмге ендіруге негізделген.<ref>Сартаев А., Гильманов М. С22 Жалпы биология: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2006. ISBN 9965-33-634-2</ref>
==Дереккөздер==
<references/>

[[Ядро қабықшасы]]

[[Санат:Биология]]


{{Biosci-stub}}