Циклоалкандар бетінің бастапқы мәтінін қарау

Қаныққан [[көмірсутектер|көмірсутектердің]] тағы бір тобына циклоалкандар жатады.
Циклоалкандар — [[құрам|құрамындағы]] көміртек [[атомдар|атомдары]] өзара дара [[байланыс|байланыстар]] арқылы байланысқан, жалпы формуласы С<sub>n</sub>Н<sub>2n</sub> болатын циклді қаныққан көмірсутектер.

Жалпы формуладағы n ≥ 3. Циклоалкандар — [[молекула|молекуладағы]] [[көміртек]] атомдары өзара σ-байланыс арқылы жалғасқан алициклді көмірсутектер. Циклоалкандағы көміртек атомдары алкандардағы сияқты sp<sup>3</sup> гибридтелген күйде болады.

Циклоалкандарды циклопарафиндер немесе нафтендер деп те атайды. Жалпы формуласынан циклоалкандар құрамының сәйкес алкандардан [[айырмашылық|айырмашылығы]] — олардың молекуласында [[сутек|сутектің]] екі атомы кем болатынын байқауға болады. Ең қарапайым циклоалкан үш [[мүше|мүшелі]] [[сақина|сақинасы]] бар циклопропан С<sub>3</sub>Н<sub>6</sub>. Келесі мүшелері: циклобутан С<sub>4</sub>Н<sub>8</sub> және циклопентан С<sub>5</sub>Н<sub>10</sub>, циклогександар С<sub>6</sub>Н<sub>12</sub>, т.б. 

==Циклоалкандардың изомерлері мен атаулары==
Циклоалкандарды сәйкес алкан атауының алдына цикло-деген сөз қосып атайды. Егер бүйір [[тізбек|тізбектері]], яғни [[радикал|радикалдары]] болса, олардың орны көрсетіліп, аты аталады. Циклоалкандардың изомерленуі: а) циклдің құрамындағы көміртек атомдарының санына; ә) көмірсутек молекулаларындағы орынбасарлардың түрі мен олардың орындарына байланысты; б) алкендер мен класаралық [[изомер|изомері]] болады.

==Циклоалкандардың табиғатта кездесуі мен алынуы==
Бес және алты мүшелі циклопарафиндер (циклопентан, циклогексан) және олардың гомологтары мұнайдың кейбір түрлерінің құрамында болады. Сондықтан оларды "нафтендер" деп те атайды. Циклоалкандарды [[мұнай|мұнайдан]] бөліп алады, сонымен [[қатар]] синтездік жолмен де алады.

1. Құрамындағы галоген атомдары екі шеткі [[көміртек]] атомдарында орналасқан алкандардың дигалогентуындыларына [[мырыш|мырышпен]] немесе натриймен әсер етіп алады.

2. Циклоалкандар мен олардың туындыларын [[бензол|бензолды]] және оның сәйкес туындыларын катализатор қатысында гидрлеп алуға болады:

::C<sub>6</sub>H<sub>6</sub> + 3H<sub>2</sub> → C<sub>6</sub>H<sub>12</sub>

==Циклоалкандардың қасиеттері. Физикалық қасиеттері==
Циклоалкандардың алғашқы екі [[мүше|мүшесі]] циклопропан мен циклобутан газдар, кейінгілері — сұйық заттар, жоғары циклоалкандар — қатты заттар. 
Циклоалкандардың қайнау және балқу [[температура|температуралары]] сәйкес алкандар мен алкендерден жоғары. Алкандар сияқты бұлар да суда ерімейді.

==Химиялық қасиеттері==

Циклоалкандардың тұрақтылығы мен [[химия|химиялық]] [[қасиет|қасиеттері]] көбінесе циклдегі көмірсутек атомдарының санына байланысты болады. Бұл көмірсутектердің ішіндегі химиялық ең тұрақтылары — құрамында бес және алты [[көміртек]] атомы бар циклоалкандар. Циклоалкандардың көміртек атомдары sp<sup>3</sup> гибридтенген күйде болады. Молекуласының құрамында үш және төрт көміртек атомдары бар циклопропан мен циклобутандардың валенттік бұрыштары 109°28’-тан едәуір ауытқитын (кіші) болғандықтан, циклде кернеу [[пайда]] болады да, олар бес және алты мүшелі циклоалкандардай тұрақты бола алмайды.

Циклоалкандардың біраз [[қасиет|қасиеттері]] алкандарға ұқсас: химиялық белсенділіктері төмен, жану және орынбасу [[реакция|реакцияларына]] түседі.

Алкандардан [[Айырмашылық|айырмашылығы]] — циклоалкандар қосылу реакцияларына түсе алады.

1. Цикл ашылу арқылы жүретін реакциялар (қосылу реакциялары). Циклдегі [[Айырмашылық|көміртек]] атомдарының арасындағы байланыстар үзілген жерге басқа элемент атомдары (галогендер, сутек, т.б.) қосылады.

Кіші циклді [[қосылыс|қосылыстар]] үлкен циклді қосылыстарға қарағанда қосылу реакцияларына оңайлау түседі. Мысалы, гидрлену реакциясының (сутектің қосылуы) әр түрлі циклоалкандарда жүру жағдайлары (температурада) өзгеше.

2. Орынбасу реакциялары. Бес және одан да көп мүшелі циклді қосылыстарға орынбасу реакциялары тән.

3. Дегидрлену реакциясы айырылу реакциясына жатады. Цикло- алкандар дегидрлену ([[сутек]] бөлінетін) реакцияларына түседі. Мысалы, өршіткі қатысында циклогександы дегидрлегенде бензол түзіледі.

4. Циклоалкандардың жануы. Құрамы алкандар сияқты [[көміртек]] пен сутек атомдарынан тұратындықтан, циклоалкандар да жанады. [[Оттек]] жеткілікті болса, [[нәтиже|нәтижесінде]], көміртек (IV) оксиді мен [[су]] түзіледі. 

Оттек жетіспесе, реакция нәтижесінде көміртек (II) оксиді немесе күйе түзіледі.

Циклоалкандардың жеке өкілдері және олардың қолданылуы.
ЦиклопропанС<sub>3</sub>Н<sub>6</sub> — [[газ]] тәрізді зат. Есірткілік қасиетіне байланысты [[медицина|медицинада]] қолданылады.

Циклогексан С<sub>6</sub>Н<sub>12</sub> — сұйық зат, еріткіш ретінде қолданылады. Циклогексаннан циклогексанол, циклогексанон, адипин қышқылы және капролактам алады. [[Мұнай|Мұнайды]] өңдеген кезде циклогексан мен метилциклогексан бензол мен толуол сияқты [[химия|химиялық]] синтезге қажетті ароматты көмірсутектерге айналады.<ref>Химия: Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 11-сыныбына арналған оқулық / Ә. Темірболатова, Н. Нұрахметов, Р. Жұмаділова, С. Әлімжанова. – Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007. – 352 бет, суретті. ISBN 9965-36-092-8 </ref>
==Пайдалнаылған әдебиеттер==
<references/>
{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:Химия]]

{{wikify}}