ТМД және алыс шетелдердегі қазақтар бетінің бастапқы мәтінін қарау

===Өзбекстандағы қазақтар=== 
[[ТМД|ТМД-дағы]] қазақ [[диаспора]]сының саны ең көп ел — [[Өзбекстан]]. Қазақтар [[Бұхар облысы]]ның ауылдарында, [[Ташкент облысы]]ның [[Бостандық ауданы]]нда, [[Қарақалпақстан|Қарақалпақ Республикасының]] басым көпшілік халқын құрайды. Олар, негізінен, жер шаруашылығымен айналысады. Мәдени дәстүрлерінде бұрынғы көшпелі өмір салтының элементтері сақталып қалған. Мысалы, киіз үйді пайдалану, мола құрылысының қазаққа тән сипаттары сақталған.

===Түрікменстандағы қазақтар===
[[Түрікменстан|Түрікмен еліндегі]] [[Тахтабазар ауданы]]ндағы [[Нарын]], [[Иолатан]], [[Байрамәлі]], [[Небитдаг]], [[Ташауыз]] қалалары мен [[Мұрғап станциясы]]нда қазақтар тұрады. Мұндағы қазақ жастары [[Түрікмен тілі|түрікмен]] немесе [[Орыс тілі|орыс тілдерінде]] білім алады. Бірде-бір қазақ мектебі, тіпті сыныптар да жоқ.

===Тәжікстандағы қазақтар=== 
[[Тәжікстан]]да он мыңға жуық қазақтар тұрады. Олардың тарихи [[Отан]]ымен байланысы нашар.

===Ресей Федерациясындағы қазақтар===
[[Ресей|Ресей Федерациясында]] да қазақтар саны айтарлықтай, 800 мыңға ([[2000]]—[[2001]] жылдары) жууық. Олар тығыз қоныстанған аудандар [[Қазақстан]] шекарасының маңына таяу орналасқан. Бұл — [[Алтай]], [[Новосибирск|Новосібір]], [[Омбы]], [[Челябинск|Челябі]], [[Қорған]], [[Орынбор]], [[Саратов]], [[Волгоград]], [[Астрахан]] облыстары. Ресейдің еуропалық бөлігінде қазақтар саны аз, негізінен, қалаларда тұрады.

[[Орталық Азия]]дағы сияқты Ресей қазақтары да ауылдық жерде тұрады. Бұл олардың өзге халық арасында туысқандық байланыстары мен этностық тұтастығын сақтап қалу үшін тығыз орналасуға ұмтылуын, сондай-ақ қазақ тұрғындарының [[Урбанизация|урбандалу]] деңгейінің төмендігін көрсетеді. Қазактардың ұрпақ сабақтастығын және [[этнос]]тық тамырымен байланысын сақтап келе жатқан салалардың бірі — ұлттық [[Әдет-ғұрыптар|әдет-ғұрпы]] мен [[Салт-дәстүр|салт-санасы]]. Әлеуметтік салада аға ұрпаққа құрметпен қараушылық дәстүрі туысқандық байланыстар деңгейінде сақталған. Аға ұрпақ қамқорлығы және тығыз қоныстануының нәтижесінде қазақтар ана тілін сақтап қалған, дегенмен мұнда да жастар өзінің ана тілін нашар біледі. Оған [[Кеңес Өкіметі|Кеңес өкіметі]] кезіндегі білім беру жүйесіндегі өзгерістер де әсер етті.

Қазақ мектептерінің жабылуы кеңес идеологтарының [[КСРО]] халықтары одағынан бірыңғай кеңес халқын қалыптастыруға ұмтылысына байланысты болған. [[Мәдениет]] және білім беру саласында орыс тілі басты назарға алынды.

[[Қазақ тілі|Қазақ халқының тілі]] мен мәдени дәстүрлерін сақтауға Ресей қазақтары құрған қоғамдық ұйымдар мен бірлестіктер де өз үлестерін қосуда. Таулы-Алтай қаласында түратын 62 мың халықтың екі мыңға жуығы қазақтар. Жалпы, Алтай өлкесінде 15 мыңдай қазақ тұрып жатыр. Ал [[Барнауыл]] жақта — Алтай өлкесінің [[Сібір]] бөлігіндегі қазақтардың саны 7 мыңнан асады.

Дүниежүзілік сахнада [[Қазақстан|Тәуелсіз Қазақстан Республикасының]] пайда болуы қазақ халқының ұлттық санасын әсіре түсті. Қазақ диаспорасының өкілдері өз халқының тарихы мен мәдениетін тереңірек зерттеп білуге мән бере бастады.

[[1991]] жылы [[Мәскеу]]дегі қазақ жастарының ''«Мұрагер»'' мәдени қоғамы өз жұмысын бастады. [[Астана]]дағы көп ұлтты [[Мегалополис|мегаполис]] жағдайында бір-бірімен тығыз [[қарым-қатынас]]ын сақтап калу үшін мәскеулік '''''«Қазақ тілі»''''' қоғамы ұйымдастырылды ([[1990]] жылы соңы мен 1991 жылы басында). Өткен жылдар ішінде бұл қоғамдар мен бірлестіктер біраз жұмыстар атқарды.

Ресейде [[Наурыз тойы]]н жыл сайын тойлау дәстүрге айналды. Қазақстанмен байланыс орнатуға баса мән берілуде. 1990 жылдың тамыз айында [[Астрахан]]да Қазақстан [[өнер]]і мен [[әдебиет]]інің күндері өткізілді. Ресейдің әр түрлі аймақтарындағы қазақ қоғамдары мен ұйымдары бір-бірімен тығыз байланыс орнатып, біріккен ұлттық фестивальдар мен мерекелерге қатысуда. Ресей Федерациясындағы қазақтар қауымының өкілдері [[1992]] жылы 1 [[Алматы]]да өткен [[Қазақтардың Дүниежүзілік құрылтайы|Дүниежүзілік қазақтар құрылтайына]] қатысты.

===Қытайдағы қазақтар=== 
[[Қытай]]дағы қазақтар алыс шетелдердегі қазақ диаспорасының арасындағы ең көбі. [[1949]] жылы [[ҚХР|Қытай Халық Республикасы (ҚХР)]] құрылған кезде онда 420 мыңнан астам қазақтар болса, олардың 418 мыңы [[Шыңжаң]] халқының 9%-ын құрайтын. 3 мыңдай қазақтар Шыңжаңмен шекаралас [[Ганьсу]] және [[Синхай]] [[провинция]]ларында өмір сүріп жатты. Ал [[1999]] жылғы ресми Қытай деректері бойынша, қазақ диаспорасы 1,3 млн адамға жеткен. Қазақтардың басым көпшілігі (82,6%) егін, мал, орман шаруашылығы мен балық аулау кәсіпшіліктерінде еңбек етеді. Шыңжаңда, көп ұлтты аймақ ретінде [[Қазақтар|қазақ]], [[Ұйғырлар|ұйғыр]], [[Дүнгендер|дүнген]], т.б. ұлттық мектептері жүмыс істейді.

Шыңжаңдағы аз ұлт өкілдерінің балаларын оқыту үшін [[1952]] жылдан бастап мұнда ұйғыр, қазақ, [[моңғол тілі]]нде оқулықтар шығарыла бастады. [[1970]]—[[1980]] жылдары ресми Қытай үкіметі аз ұлт өкілдері арасынан жоғары білімді мамандарды көптеп даярлау мүддесін көтермелеуге тырысты. Мысалы, университетке қабылдаған кезде оларға қытайлықтардан төмен балл белгіленді. Бірақ Қытайдағы ауыл қазақтарының білім деңгейінің төмендігі, мектептер мен мұғалім- қазақтардың азшылығы жағдайында жоғары білім кол жетпейтін дәреже болып қала берді.

[[Бұқаралық ақпарат құралдары|Бұқаралық ақпарат құралдарынан (БАҚ)]] [[1986]] жылы ҚХР-да қазақ тілінде 20-дан астам журнал мен 10 газет жарық көріп тұрды. Жергілікті [[теледидар]] қазақша бағдарламалар беріп тұрады, [[радиостанция]]лар қазақша хабар таратады.

===Түркиядағы қазақтар===
[[2000]] жылдың басында [[Түркия]]да 20 мыңдай қазақтар тұрған. [[1952]]—[[1958]] жылдары келген алғашқы қазақтар тобы [[Стамбұл]] түбіне шоғырландырылып, азаматтық берілгеннен кейін ғана Батыс [[Анадолы]] аумағына орналастырылды.

60-жылдары ауылдық жерлерден қалаға қоныс аудару жаппай сипат алған кезде, қазақтар да [[Измир]], [[Анкара]] қалаларына көше бастайды. Қазақтардың еңбегімен осы жылдары түрік [[экономика]]сында тері бұйымдары саласы өркендей бастады. Біртіндеп қазақтар өзге де өнеркәсіп түрлері және сауда [[бизнес]]імен айналыса бастады. Бірқатары егін шаруашылығында қала берді.

Түркиядағы қазақтардың әлеуметтік өмірінде де олардың белгілі бір руға жататындығы басты рөл атқарады. Түркияға көшіп келген соң қазақ отбасылары [[1934]] жылы есім [[реформа]]сына байланысты түрік фамилияларын қабылдауға тиіс болады. Алайда мұнда фамилия әкімшілік мақсатта бірыңғайлау үшін пайдаланылады да, қазақтардың өздерін руына қарай анықтайды. Қалыңмал беру салты кездеседі, қалыңмалдың мөлшері әр түрлі, әлеуметтік жағдайына қарай өзгеріп тұрады.

Аға ұрпақтың алдынан кесіп өтпеу, келіндік міндетті мінсіз атқару, '''''«кіндік шеше», «өкіл әке»''''', туыстарына бала беру сияқты қазақтың [[салт-дәстүр]] әдебіне баса мән беріледі. Дегенмен түркиялық қазақтардың өмір салтында бірқатар өзгешеліктер де бар. Күнделікті өмірде қазақ тілі мен түрік тілі аралас қолданылады. Жастар барған сайын салт-дәстүрді сақтауға немқұрайды қарауда, мысалы, болашақ жар таңдауды өз еркімен шешуге тырысады. Үйлену тойында қазіргі түрік және қазақ дәстүрлерінің элементтері аралас жүреді. Ортақ түркілік тегі және [[Исләм|мұсылман діні]] қазақтардың түрік қоғамына тез бейімделіп кетуіне мүмкіндік берген.

[[1986]] жылы ''«Қазақ»'' қоғамы құрылған, бүл қоғамды құрудағы мақедт — ұлттық салт-дәстүрді жастар санасына сіңіру, жоқ-жітіктерге әлеуметтік тұрғыдан көмектесу.

===Моңғолиядағы қазақтар=== 
[[Моңғолия]]да [[2000]] жылдың басында 83 мың қазақ болды. Олардың басым көпшілігі ауылдық жерде мал шаруашылығымен айналысады. Тығыз топтасып орналасуы олардың монғол қоғамынан ерекшелігін сақтап қалуға мүмкіндік берген. Моңғолиялық қазақтардың басым көпшілігі таза ана тілінде сөйлейді.

[[1940]] жылы [[Баян-Өлгий]] аймағында қазақ ұлттық клубы жұмыс Істей бастады. Клубтың ұйымдастырушысы ақын, [[драматург]] [[Ақтан Бабиұлы]]ның басшылығымен ''«Ермалай»'', ''«Қалкаман—Мамыр»'', ''«Ақ Айша»'' [[пьеса]]лары қойылды. Бұл клуб [[1946]] жылы Өнер ошағы, [[1956]] жылы [[Қазақ музыкалық драма театры]] болып өзгерді.

Осы кезде [[Ұлан-Батыр]] және Қазақстаннан маман [[режиссер]]лер мен оқытушылар келіп атсалысты. [[Хор]], [[драма]], [[балет]], [[музыка]] сыныптары ашылды. [[Арғынбай Жұмажанұлы|Ж.Арғынбайдың]] ''«Таланттар мен табынушылар»'', М.Нұрмаханның ''«Кезең үстінде»'' пьесалары қойылды. Театр [[1976]] жылы мемлекеттің ең жоғары — ''«Алтын гадас» (Алтын жұлдыз)'' [[орден]]імен марапатталды.

[[1993]] жылы Қазақстан Республикасының демеушілігімен театрдың жаңа ғимараты салынды. Бұл театр ұжымынан Моңғолияның халық әртістері Ж.Ңибатолда, А.Хабылаш, А.Моңғолхан, Ө.Ахметбек, Моңғолияның еңбек сіңірген өртістері — Д.Құсайын, Т.Дүйсенбі, Ж.Төлеухан, Б.Қайжамал, А.Қабыкей, Ж.Қаду сынды өнер саңлақтары өсіп шықты. [[Мұхтар Омарханұлы Әуезов|М.Әуезовтің]] — ''«[[Еңлік-Кебек|Еңлік — Кебек]]»'', [[Ғабит Махмұтұлы Мүсірепов|Ғ.Мүсіреповтің]] — ''«[[Қозы Көрпеш - Баян Сұлу|Қозы Көрпеш — Баян сұлу]]»'', [[Шыңғыс Төреқұлұлы Айтматов|Ш. Айтматовтың]] ''«[[Ана - Жер-Ана]]»'' қойылымдары сахнада көрсетілді.

Қазақстанда Моңғолияның Баян Өлгий қаласындағы Қазақ тілі қоғамымен, Түркияның Стамбұл қаласындағы қазақ Орталығымен, Кельн қаласының қазақ [[диаспора]]сы орталығымен, Өзбекстандағы қазақтармен байланыс жасау қолға алынды. Өмір сүру деңгейінің төмендігінен Моңғолиялық қазақтар тарихи атамекеніне қоныс аударуға ынталы.

===Ирандағы қазақтар=== 
[[Иран|Иранда (Иран Ислам Республикасы)]] [[2000]] жылдың басында 3 450 қазақ бары анықталған. [[20 ғ.|XX ғасырдың]] 80-жылдары көшіп барған [[қазақтар]] тек 60-жылдар ортасында ғана уақытша тұруға рұқсат алып, кейін азаматтыққа да қол жеткізген. Бірен-саран өзге де қазақ руларының өкілдері болғанымен, ондағылар, иегізінен, адайлар. Олардың көпшілігі [[Гүрген]], [[Бендер]], [[Түрікмен]], [[Аққала]], [[Күмбеш]] қалаларына қоныстанған.

Басым көпшілігі саудамен айналысады. Балалары [[парсы тілі]]нде оқығанымен, қазақы тәрбие қатаң сақталған.

Иран қазақтарының бір ерекшеліғі — олар өздерінің ұлттык киімін әлі күнге қолданыстан қалдырмай келеді. Қазіргі Иран қазақтарындағы әйел киімі — көне дәстүрдің сарқытын танытады.

Иран қазақтарының үй тұрмысында да ескілікті бұйымдар көптеп қолданылады. Соның бірі — қазақтық текеметі. Олар текеметті жай-намаз ретінде кіші өлшемде де, кілем көлемінде де пайдалана береді.

Дәстүрмен біте қайнасқан қазақы махаллада үйлену, үй болу жайы да аталар салған сара жолдан ауытқымаған. ''Атастыру, құда түсу, қыз ұзату, келін түсіру'' тойлары бүкіл махаллалық мейрам ретінде тойланады. Ойын-тойда парсыша, қазақша әндер айтылады. [[Домбыра]] тартушылар азайған. Иран қазақтарының тілдері таза сақталған, десек те, кейінгі жастар арасында парсы сөзі аралас қазақ тілімен сөйлеу заңды құбылысқа айналған.

Иран қазақтарының мамандықтары — жүргізуші, механик, техникалық қызметші, бақташы. Негізінен, бұл елдегі қазақтардың тұрмыс деңгейі орташа, сондықтан кейбір әлеуметтік және мәдени қысымдарға қарамастан, бұл елдеп көшіп келуші оралмандар саны да аз.

===Еуропадағы қазақтар===
Дамыған елдердегі қазақ [[иммигрант]]тарының аға ұрпағы, негізінен, ауыр және жабайы еңбекпен айналысып, балаларына жоғары білім әперуге жетерлік ақша жинауға тырысады. Қазір бұл елдердегі қазақтардың көпшілігі ауқатты тұрады: бизнеспен айналысады, екі-үш шетел тілдерінде сөйлей алады. Қазақтардың [[этнос]]тық тегі үй-ішілік деңгейде қазақ тілін сақтап қалуға тырысуынан байқалады, дегенмен жергілікті ортаның күшті әсері және тіл иелерінің азшылығынан, [[қазақ тілі]] жергілікті тілмен шұбарланып кеткен.

Көпшілік қазақтар, әсіресе аға ұрпақ ұнтаспа, бейнетаспаға жазылған қазақ ән-күйлерін тыңдағанды ұнатады. [[Еуропа]] елдері мен [[АҚШ|АҚШ-та]] қазақ [[диаспора]]сының аздығынан және бос уақыттарының жоқтығынан олар көбінесе мейрамдарда және мешіттерде ғана кездеседі. Қазақ диаспорасының өкілдері қазіргі заман ағымымен өмір сүреді және басқа аймақтарға қарағанда ұлттық [[Салт-дәстүр|салт- дәстүрлерін]] ұмыта бастаған.

===Қорытынды===
Қорыта айтқанда, алыс және жақын шетелдердегі қазақ диаспорасының өкілдерін қазақ халқының тегіне жататындығы, ортақ тіл, ұлттық тағамдары мен мәдениеті біріктіреді.<ref>Қазақстан тарихы: Аса маңызды кезеңдері мен ғылыми мәселелері. Жалпы білім беретін мектептің қоғамдык- гуманитарлық бағытындағы 11-сыныбына арналған оқулық / М.Қойгелдиев, Ә.Төлеубаев, Ж.Қасымбаев, т.б. — Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007. — 304 бет,суретті. ISBN 9965-36-106-1</ref>

===2000—2001 жылдардағы әлем елдеріндегі қазақтардың мөлшері===
{| class="wikitable"
|-
! Елдер !! Саны
|-
| [[Қазақстан]] || 7985000
|-
| [[Өзбекстан]] || 1500000
|-
| [[Қытай]] || 1500000
|-
| [[Ресей Федерациясы]]|| 800000
|-
| [[ТМД|ТМД елдері]] (Өзбекстан мен РФ қоспағанда) || 187000
|-
| [[Моңғолия]] || 83000
|-
| [[Ауғанстан]] || 30000
|-
| [[Түркия]] || 10000
|-
| [[Иран]] || 10000
|-
| [[Канада]] || 7000
|-
| [[Пәкістан]] || 5000
|-
| [[Германия]] || 2000
|-
| [[Франция]] || 2000
|-
| [[АҚШ]] || 1000
|-
| [[Сауд Арабиясы]] || 1000
|-
| [[Аустралия]] || 1000
|-
| [[Аустрия]] || 900
|-
| [[Аргентина]] || 700
|-
| [[Ұлыбритания]] || 500
|-
| [[Швеция]] || 500
|-
| [[Иордан]]ия || 300
|-
| [[Израиль]] || 200
|-
| [[Сирия]], [[Дания]], [[Швейцария]], [[Голландия]], [[Марокко]], [[Египет]], [[Бельгия]], [[Тайвань]] || 100
|}

==Дереккөздер==
<references/>

{{wikify}}

{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:Қазақтар]]


{{Kz-hist-stub}}