Көмірсутектердің галоген туындылары бетінің бастапқы мәтінін қарау

==Қысқаша==
Көмірсутектердің галогентуындылары — көмірсутек молекуласындағы бір немесе бірнеше сутек атомдарының орнын галоген атомдарына алмастырғанда түзілетін қосылыстар екендігімен таныссыңдар. Химиялық белсенді болғандықтан, [[галогеналкандар]] [[органикалық синтез]]де кең қолданылады. Галогенді қосылыс құрамындағы көміртек пен сутек арасындағы С — Н байланыс энергиясы көміртек пен галоген С — Гал (фтордан басқа) байланысының энергиясынан едәуір жоғары.

'''Көмірсутектердің галогентуындыларындағы химиялық байланыстардың энергиялары'''
{| class="wikitable"
|-
! Байланыс !! Қосылыс !! Е, кДж/моль
|-
| C - H || C<sub>2</sub>H<sub>6</sub> || 410
|-
| C - F || C<sub>2</sub>H<sub>5</sub>F || 510
|-
| C - Cl || C<sub>2</sub>H<sub>5</sub>Cl || 392
|-
| C - Br  || C<sub>2</sub>H<sub>5</sub>Br || 328
|-
| C - I || C<sub>2</sub>H<sub>5</sub>I || 265
|}

==Көмірсутектердің галогентуындыларының изомерлері мен атаулары==
[[Халықаралық атаулар жүйесі]] бойынша галогеналкандарды атау үшін [[көмірсутек]] тізбегі галоген жақын орналасқан жағынан бастап нөмірленеді. Галоген байланысып тұрған көміртектің нөмірі, галоген және көмірсутек аталады. Рационалды атау бойынша галогеналкилдердің аты көмірсутек радикалы мен [[галоген]]нен тұрады:

[[File:Көміртек галогендері.jpg|Көміртек галогендері]]

Галогеналкандардың изомерленуі көміртек қаңқасының құрылысы мен галогеннің орнына байланысты болады. Сондықтан бұлардың изомерлерінің саны сәйкес [[көмірсутектердің изомерлері]]нен көп болады. Изомерлену алкандарда С<sub>4</sub> — бутаннан басталса, галогеналкилдердің изомерленуі С<sub>3</sub>-тен басталатынын келтірілген мысалдан көрдіңдер. Бромбутанның төрт изомері болады. Мысалы: 1-бромбутан,
2-бромбутан, 2-бром-1 -метилпропан және 2-бром-2-метилпропан. Бұл заттардың құрылымдық формулаларын өздерің жазыңдар.

==Көмірсутектердің галогентуындыларының алынуы==

Көмірсутектердің галогентуындыларын алудың бірнеше әдістері бар.

===Галогеналкилдерді алкандарды галогендеп алуға болады===

Жарықтың немесе температураның әсерінен сутек атомдары галогенге алмасатындығымен сендер алкандардың химиялық қасиеттерін өткенде таныстыңдар:

CH<sub>4</sub> + Cl<sub>2</sub> -> СН<sub>3</sub>Сl + HCl

Реакция радикалды механизм бойынша жүреді және оның жағдайына байланысты моно-, ди-, три-, тетрахлортуындылардың қоспалары түзіледі. Қоспадан жеке заттарды айдау арқылы бөліп алуға болады. Метан сияқты оның гомологтарының сутектерін де галогендерге
алмастыруға болады.

===Бензодың галогентуындылары темір(III) тұздары қатысында галогендер сутек атомдарының орнын басқанда түзіледі===
C<sub>6</sub>H<sub>6</sub> + Cl<sub>2</sub> FeCl<sub>2</sub>, t >C<sub>6</sub>H<sub>5</sub>Cl + HCl

===Алкендерге галогенсутек молекуласы қосылуынан алуға болады===
Алкендерге галогенсутек молекуласы қосылғанда, моногалоген туындылар түзіледі:

Н<sub>2</sub>С=СH<sub>2</sub> + HCl -> H<sub>3</sub>C - СН<sub>2</sub>Cl

===Спирттердің гидроксил тобын галогенге алмастырып, галогеналкилдер алады===

С<sub>2</sub>Н<sub>5</sub>ОН + HCl -> С<sub>2</sub>Н<sub>5</sub>Сl + H<sub>2</sub>O

===Бензолдың галогентуындыларынан алынуы===
Бензолдың галогентуындылары темір (III) тұздары қатысында галогендер сутек атомдарының орнын басқанда түзіледі:

С<sub>6</sub>Н<sub>6</sub> + Cl<sub>2</sub> —> С<sub>6</sub>Н<sub>5</sub>Cl + HCl

==Көмірсутектердің галогентуындылары қасиеттері==

===Физикалық қасиеттері===

Галогеналкандардың физикалық қасиеттерінің өзгеру заңдылықтары алкандардың физикалық қасиеттерінің заңдылықтарына ұксас. Алкил радикал мен галогеннің массасы өскенде, галогеналкилдердің қайнау температуралары артады. Сан өзгерісінің сапа өзгерісіне ауысатындығына тағы да көз
жеткіздіңдер. Галогеналкандардың бастапқы мүшелері газ тектес, ортаңғылары сұйық заттар. Өздеріне тән тәттілеу иістері болады. [[Галогеналкилдер]] суда нашар, органикалық еріткіштерде жақсы ериді.

===Химиялық қасиеттері===

Галогеналкилдер орынбасу, айырылу, тотығу реакцияларына түсе алады.

'''Орынбасу реакциялоры.'''
Галогеналкилдердің галоген атомдарын басқа атом топтарына ауыстыруы, олардың маңызды реакциясы болып табылады. Осы реакциялар арқылы органикалық қосылыстардың басқа кластарына өтуге болады. Галогеналкил сілтінің судағы ерітіндісімен әрекеттескенде спирт түзіледі:

С<sub>2</sub>Н<sub>5</sub>Сl + NaOH --> С<sub>2</sub>Н<sub>5</sub>ОН + NaCl

'''Айырылу (ыдырау)реакциялары'''.
Галогеналкилдерге сілтілердің спирттегі ерітінділерімен әсер еткенде, галогенсутек бөлініп, қанықпаған көмірсутектер түзіледі:

а) егер галогеналкилдің құрамында галогеннің бір атомы болса, алкен түзіледі. Бұл реакция теңдеуін алкеннен галогеналкилдерді алу әдісімен салыстырып, реакцияның қайтымдылығы жөнінде қорытынды жасаңдар. Қандай жағдайлар тепе-теңдікті этиленнің түзілу жағына карай ығыстыратынын айтыңдар. Мысалы:

Н<sub>3</sub>С - СН<sub>2</sub>Сl + NaOH -<sup>спирт</sup>-> Н<sub>2</sub>С=СН<sub>2</sub> + NaCl + Н<sub>2</sub>O

ә) егер сілтінің спирттегі ерітіндісімен дигалогентуындылар әрекеттеесе, ацетилен қатарының көмірсутектері түзіледі:

СНСl<sub>2</sub> - CH<sub>3</sub> + 2КОН -<sup>спирт</sup>-> НС=СН + 2KCl + 2Н<sub>2</sub>O

'''Вюрц реакциясы металл натрий қатысында жүреді''', реакция нәтижесінде алкандардың көміртек саны көбірек гомологтарын алуға болады.

==Галогеналкилдер==
''[[Галогеналкилдер]]'' жоғарғы алкандарды, қанықпаған көмірсутектерді және спирттерді алғанда, аралық заттар ретінде кеңінен
қолданылады.

Органикалық заттардың хлортуындылары улы химикаттар болып табылады. Өсімдіктер мен жануарлар зиянкестерімен күресуге қолданылатын заттарды пестицидтер деп атайды. Олардың ішінде инсектицидтер деп өсімдіктерді зиянкес жәндіктерден қорғайтын заттарды, гербицидтер деп арамшөптермен күресте қолданылатын заттарды, ал фунгицидтер деп саңырауқұлақ ауруларымен күресетін заттарды атайды. Мысалы, гексахлорбензол С<sub>6</sub>Н<sub>6</sub>Сl<sub>6</sub> дәнді дақылдарды зиянкестерден қорғауға пайдаланылады.

Кейбір хлорорганикалық заттар коршаған ортада ондаған жылдар бойы бұзылмай сақталуы мүмкін. Олар сумен араласып, қоршаған ортаға таралады. 
Суда нашар ерігенмен, майда жақсы еритіндіктен, жануарлар (балық, құс, т.б.) организмдеріне жиналады.
<ref>Химия: Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 11-сыныбына арналған оқулық / Ә. Темірболатова, Н. Нұрахметов, Р. Жұмаділова, С. Әлімжанова. – Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007. – 352 бет, суретті. ISBN 9965-36-092-8</ref>

==Дереккөздер==
<references/>

{{wikify}}


[[Санат:Химия]]


{{stub}}