Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері бетінің бастапқы мәтінін қарау

[[Қазақстан Республикасы]]ның салық жүйесінде табиғат ресурстарын, пайдалы казындыларды, жер қойнауын пайдалануға байланысты біркатар төлемдер бар, оларды шартты түрде салықтық сипаты бар табиғат [[ресурстар]]ы үшін теленетін төлемдер ретінде бір гопқа біріктіруіге болады. Оларға үсте.ме пайдага салынатын салық, жер қойнауын пайдалануіиылардың арнаулы төлемдері, пайдалы қазындыларды өндіру салығы, су үшін төленетін төлем, орманды пайдаланганы үшін [[төлем]] (орман табысы) және басқалары жатады. Аталған төлемдер негізінен ренталық сипатта болады, өйткені олардың пайда болуы мен мөлшерлемелерінің шамасы шығарылатын Және шаруашылық қызметте пайдаланатын материалды, шикізатты, минералдық ресурстарды алу, тұтыну, олардың сапасы [[табиғат]] [[Факторлар теориясы|факторларымен]] байланысты болады.<br>
[[Қазақстан Республикасы]] заңнамасында айқындалған тәртіппен жасалған жер қойнауын пайдалануға арналған контракттар шеңберінде жер койнауын пайдалану бойынша операцияларды жүргізген кезде жер қойнауын пайдаланушылар Салықтық кодексте белгіленген барлық салықтарды және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдерді, ал жер қойнауын пайдаланушылардың төлемдері мен салықтарын - қосымша, жер койнауын пайдалану бойынша операциялар жүргізген кезде төлейді.<br>
Заңи және жеке тұлғалар, соның ішінде [[Қазақстан Республикасы]]нда жер койнауын пайдалану бойынша операцияларды, сонымен бірге мемлекет мен- шігіндегі [[техногендік минералдар|техногендік минералдық]] құрылымдарды кайта өңдеуді жүзеге асыратын шетелдік тұлғалар жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен салықтарын төлеушілер болып табылады.
Жер қойнауын пайдаланушыларға белгіленген салық [[режім]]і жер койнауын пайдалануға [[Үкімет]] белгілеген тәртіппен жасалынған контрактта айқындалады.<br>
Жер койнауын пайдаланушыларға салық салудың екі моделі белгіленген:
бірінші [[модель]] жер койнауын пайдаланушының өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесін қоспағанда [[Салықтық кодекс]]те көзделген салықтар мен басқа міндетті төлемдердің барлық түрлерін төлеуін көздейді;
екінші моделъ жер қойнауын пайдаланушының өнімді бөлу бойыніиа [[Қазақстан Республикасы]]ның үлесін төлеуін (беруін), сондай-ак салық заңнамасында көзделген салықтар мен басқа міндетті төлемдердің барлық түрлерін төлеуін көздейді, оларға шикі мұнай, [[газ]] конденсатына салынатын [[рента]] салығы, шикі мұнайға, [[газ]] конденсатына салынатын [[акциз]], үстеме пайда салығы, жер салығы, [[роялти]], [[мүлік]] салығы қосылмайды.<br>
Кен орындарын (кен орындар тобын, кен орындарының бір бөлігін) рентабелдігі төмен, коюлығы жоғары, суланган, шағын дебетті және игерілген санатка жатқызу тәртібін, олардың тізбесі мен салық салу тәртібін [[Қазақстан Республикасының Үкіметі]] айқындайды.
Бұл [[роялти]], өнімді бөлу бонынша [[Қазақстан Республикасы]]ның үлесі, өнімді бөлу туралы контракт бойынша қызметін жүзеге асырушы жер қойнауын пайдаланушының қосымша [[төлем]]і салық салудың екі [[Модель|моделіне]] сәйкес (контракттардың негізгі түрлерін негізге ала отырып) жер койнауын пайдалануға контракттарда айқындалатын жер койнауын пайдаланушылар үшін белгіленген салық режімінде [[жұмыс]] істей береді дегенді білдіреді.
2009 жылдан жер қойнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдері мен салықтары:
#	жер койнауын пайдаланушылардың арнаулы төлемдерін:''а) қол қойылатын бонусты; ә) [[коммерция]]лық табу бонусын; б) тарихи шығындарды өтеу бойынша төлемді;''
#	пайдалы қазындыларды өндіру салығын;
#	үстеме пайда салығын кіріктіреді.
Бонустар жер койнауын пайдаланушының тіркелген төлемдері болып табылады.
Жер койнауын пайдалануға арнап жасалған контракттың түрлері мен шарттарына қарай жер қойнауын пайдаланушы үшін бонустардың мынадай түрлері белгіленуі мүмкін: қол қойылатын бонус және [[коммерция]]лық табу [[бонус]]ы.
Қол қойылатын бонус жер қойнауын пайдаланушының [[контракт]] аумағында жер қойнауын пайдалану құқығын сатып алу үшін алған біржолғы тіркелген төлемі болып табылады.
Қол қойылатын бонус төлеушілері [[Қазақстан Республикасы]]ның жер койнауы және жер қойнауын пайдалану туралы заңнамасына сәйкес жер койнауын пайдалану құқығын алу конкурсының [[жеңімпаз]]ы болған немесе жер койнауын пайдалану құқығын беру жөніндегі тікелей келіссөздер негізінде жер койнауын пайдалану құқығын алған, сондай-ак [[Қазақстан Республикасы]] заңнамасында белгіленген тәртіппен жер койнауын пайдалануға арналған мынадай контракттардың бірін:
# барлауға арналған контрактты;
# пайдалы казындыларды өндіруге арналған контрактты жасаскан жеке немесе заңи тұлға болып табылады.
Қол койылатын бонустың бастапқы мөлшері жер қойнауын пайдалануға жасасқан әрбір контракт үшін [[айлық]] есептік көрсеткіштің еселенген [[Мөлшерлегіш|мөлшерлерінде]] жеке белгіленеді.<br>
Жер қойнауын пайдалану құқығын алуға [[конкурс]] өткізілгенге дейінгі қол қойылатын бонустың бастапқы мөлшері құзырлы органның [[конкурс]]тық комиссиясының шешімі бойынша ұлғайтылуы мүмкін.<br>
Қол қойылатын бонустың бастапқыдан төмен емес сомадағы түпкілікті мөлиіерін жер койнауын пайдалану құқығын алуға өткізілген конкурстық [[Нәтижелік|нәтижелері]] бойынша конкурстық [[комиссия]]ның шешімі немесе жер койнауын пайдаланушымен тура келіссөздер жүргізу [[Нәтижелік|нәтижелері]] бойынша құзырлы орган белгілейді және ол жер койнауын пайдалануға арналған контрактқа кіріктіріледі.
Қол койылатын бонус бюджетке салық төлеушінің тұрғылықты орны бойынша мынандай мерзімдерде: белгіленген соманың елу пайызы - салық төлеушіні [[Қазақстан Республикасы]]ның жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы заңнамасында белгіленген [[тәртіп]]пен конкурс жеңімпазы деп жарияланған күннен бастап күнтізбелік отыз күн ішінде,қалған белгіленген елу пайызы жер қойнауын пайдалануға арналған контракт күшіне енген күннен бастап күнтізбелік отыз күннен кешіктірілмей төленеді.<br>
Коммерциялық табу [[бонус]]ын контракт аумағындағы пайдалы казындыларды әрбір коммерциялық табу үшін, соның ішінде бастапқыда белгіленген алынатын пайдалы казындылар корларын ұлғайтуға алып келетін кен орындарың қосымша барлау жүргізу барысындағы, табу үшін жер; койнауын пайдаланушы төлейді. [[Коммерция]]лық табу бонусының салық салу объекті пайдалы қазындылар қорларының нақты көлемі болып табылады. [[Коммерция]]лық табу бонусынын сомасы салық салу [[объект]]інің, салық базасы мен мөлшерлемелерінің негіз [[шие]] айқындалады. Коммерциялық табу бонусы салық базасының 0,1 пайыз мөлшерлемесі бойынша төленеді.<br>
'''Тарихи шығындарды өтеу бойынша төлем''' жер қойнауын пайдалануға арналған контракт жасасқанға дейін тиісті контракт аумағын [[геология]]лық [[зерттеу]] мен жайластыруға мемлекет шеккен жиынтық шығындарды өтеу бойынша жер қойнауын пайдаланушының тіркелген төлемдері [[тарих]]и шығындарды өтеу бойынша төлемі болып табылады. Бұл шығындардың сомасын Қазақстан Республикасы заңнамасында белгіленген тәртіппен осы мақсаттар үшін уәкілетті мемлекеттік орган есептейді және ол салық заңнамасының кағидаларына сәйкес бюджетке төленеді.[[Тарих]]и шығындар сомасының бір бөлігі (1,5%-дан 5%-ға дейінгі мөлшерде) [[мемлекет]] меншігіндегі [[геология]]лық ақпаратты сатып алу төлемдері түрінде, калған бөлігі [[тарих]]и шығындарды өтеу бойынша төлем түрінде [[бюджет]]ке төленуге жатады.<br>
'''Пайдалы қазындылирды өндіру салығы''' Қазақстан Республикасының аумағында өндірілетін минералдық шикізат, [[мұнай]], [[Жерасты суларының алабы|жерасты сулары]] және емдік балшықтың әрбір түрі бойынша ақшалай нысанда  жеке төленетін салық.<br>
Салықтың төлеушілері жер қойнауын пайдалануға арналып жасалған әрбір жекелеген контракт шеңберінде техногендік минералдық құрлымдардан алынған пайдалы қазындыларды қоса алғанда, [[мұнай]]ды, минералдық шикізатты, жерасты  суларын және емдік балшықты өндіруді жүзеге асыратын жер қойнауын пайдаланушылар болып табылады.<br>
Жер қойнауын пайдаланушы салық кезеңінде өндірген шикі мұнайдың,газ конденсаты мен табиғи газдың нақты көлемі пайдалы казындыларды өндіруге салық салу объекті, ал бұл көлемнің құны салық базасы болып табылады. Құн өндірілгентауарлы шикі [[мұнай]]дың, [[газ]] конденсатыныңжәнетабиғи газдыңкөлемі мен салық кезеңіне есептелген өнімнің бірлігі үшін [[әлем]]дік бағаның көбейтіндісі ретінде айқындалады.<br>
Өндірілген минералдық шикізаттың,мұнайдың [[Жерасты суларының алабы|жерасты сулары]] мен емдік балшықтың барлық түрлері бойынша пайдалы қазындылары өндіру салығы жүргізілетін өндіру түріне қарамастан салық заңнамасында белгіленген мөлшерлемелер бойынша және тәртіппен төленеді.<br>
Пайдалы қазындыларды өндіру салығын есептеу үшін жер койнауын пайдалануы Салықтық кодексте келтірілген шэкілге сәйкес жер қойнауын пайдалануға арналған әрбір жекелеген контракт бойынша ағымдағы салық жылына арналған өндірудің жоспарланған көлеміне сәйкес келетін мөлшерлемені колданады.
Пайдалы казындыларды өндіру салығының құрамына: мұнайға арналған пайдалы қазыналарды өндіру салығы, кең таралған пайдалы қазындыларды коспағанда, минералдық шикізатқа пайдалы казындыларды өндіру салығы және кең таралған пайдалы казыналарға жерасты суларға және емдік балшықтарға, пайдалы казындыларды өндіру салығы кіріктіріледі.<br>
Шикі мұнайға пайдалы қазындыларды өндіру салығының мөлшерлемелері газ кондесатын қоса алғанда, тіркелген тұлғанымда жылдық өндіру көлеміне қарай (10 мөлшерлеме,өндіру ауқымы 250 мың тоннаға дейін және 10 млн.тоннадан жоғары) 7%-дан 20%-ға дейінгі шэкіл бойынша белгіленеді. [[Қазақстан Республикасы]]ның ішкі рыноғында шикі мұнай мен газ конденсатын өткізген және (немесе) берген, соның ішінде мемлекет атынан алушыға пайдалы казындыларды өндіру салығын, экспортка рента салығын, роялтиді және Қазақстан<br>
Республикасының өнімді бөлу жөніндегі үлесін төлеу есебіне заттай нысанда берген немесе өзінің өндірістік мұқтаждықтарына пайдаланған жағдайда белгіленген мөлшерлемелерге 0,5 төмендетілген [[коэффициент]] қолданылады.
Табиғи газға пайдалы қазындыларды өндіру салығының мөлшерлемесі 10%ды құрайды.Ішкі [[рынок]]та табиғи газды өткізген кезде жылдық өндіру көлеміне қарай: 1,0 млрд. текше метрге дейін қоса алганда - 0,5%, 2,0 млрд. текше метрге дейін - 1,0%, 2,0 млрд. текше метрден жоғары - 1,5% мөлшерлемелер бойынша төленеді.
Минералдық шикізаттың құрамындағы пайдалы казындылар босалқы корларының нақты (физикалық) көлемі (айналыстан шыққын босалқы қорлардың салық салынатын көлемі) минералдық шикізатқа (қара,түсті және радиоактивті металдар кендері (рудалары); металдар; күрамында металдар бар минералдық шикізат, сондай-ақ сирек ездесетін [[металдар]],шашыраңқы металдар, радиоактивті металдар, бейметалдар, қымбат бағалы тастар, жасанды [[тас]]тар,техникалық тастар) салық салу объекті болып табылады.<br>
Салық кезеңіндегі орташа [[биржа]]лық бағаны немесе алғашқы кайта өңдеуден (байытудан) өткен минералдық шикізатты өткізуден безбенделген бағасын тигізе ала отырып,салық кезеңінде минералдық шикізаттың құрамында пайдаланылаты н айналыстан шыққан қосалқы қорларының салық салынатын көлемінің құны пайдалы казындыларды өндіру салығын есептеу үшін салық базасы болып табылады.
Мөлшерлемелер ауқымы тым кеңтас көмір мен жанғыш тақ-тастар үшін белгіленген нөл пайыздан [[уран]] үшін белгіленген 24 пайызға дейін (ең жоғары).
Жер қойнауын пайдаланушының салық кезеңінде өндірген кең таралған пайдалы казындылардың, жерасты сулары мен емдік балшықтың нақты көлемі салық салу объекті, оларды өткізуден безбенделген бағасын негізге ала отырып,осы көлем құны салық базасы болып табылады.Салықтың мөлшерлемелері 2,5%-дан 10,6%-ға дейінгі мөлшерлерде белгіленген.<br>
Пайдалы қазындыларды өндіру салығы бойынша салық кезеңі күнтізбелік тоқсан болып табылады.Салықтөлеуші салықтың есептелген сомасын орналаскан жері бойынша бюджетке салық кезеңінен кейінгі айдың 25-інен кешіктірмей төлеуге міндетті. Жер қойнауын пайдаланушы пайдалы қазындыларды өндіру салығы жөніндегі мағлұмдаманы орналасқан жері бойынша салық органына салық кезеңінен кейінгі айдың 15-нен кешіктірмей береді.
'''Жер қойнауын пайдаланушылардың үстеме пайда салығы''' - салыстырмалы жақсы табиғи жағдайлардағы қызметінен алынған немесе рыноктың салысты рмалы жағдайындағы шығарылған өнімді сатудан алынған косымша пайда үшін төленетін төлем, яғни белгіленген нормативтен тыс алынған табыс үшін төлем.
Кең таралған пайдалы казындыларды, [[Жерасты суларының алабы|жерасты суларын]] және (немесе) емдік балшықты барлауға, барлау мен өндіруге немесе өндіруге, барлауға және өндіруге байланысты емес жерасты құрылыстарын салуға және (немесе) пайдалануға арналған контракттардың негізінде жүзеге асырылатын қызмет бойынша жер койнауын пайдаланушылар үстеме пайда салығын төлеушілер болып табылады.
Салықтық кодекске сәйкес айқындалған үстеме пайда салығын есептеу мақсаты үшін жер қойнауын пайдаланушының шегерімдер сомасының 25%на тең сомадан асатын салық кезеңі үшін жер қойнауын пайдалануға арналған әрбір жеке дсонтракт бойынша жер койнауын пайдаланушының таза табысының бір бөлігі үстеме пайда салығын салу объекті болып табылады.<br>
Жер қойнауын пайдалануға арналған контракт бойынша корпоративтік табыссалығы жер койнауын пайдалануға арналған әрбір жеке контракт бойынша контракттық қызмет бойынша салық кезеңі үшін Салықтық кодексте белгіленген мөлшерлеменің және көзделген [[табыс]]тар мен шығыстар сомаларына, сондай-ақ Салықтық кодекске сәйкес ауыстырылатын жер койнауын пайдалануға арналған контракт бойынша залалдар сомасына азайтылған, салық заңнамасында белгіленген тәртіппен жер койнауын пайдалануға арналған осындай контракт бойынша есептелген салық салынатын табыстың көбейтіндісі ретінде айқындалады.
Жер қойнауын пайдалануға арналған контракт бойынша бейрезиденттің тұрақты мекемесінің таза табысына салықтың есеп айырысу сомасы салық кезеңінде салық заңнамасында белгіленген бейрезиденттің тұракты мекемесінің таза табысына салық мөлшерлемесінің және белгіленген тәртіппен жер койнауын пайдалануға арналған контракт бойынша есептелген бейрезиденттің тұрақты мекемесінің таза табысына салық салу объектінің көбейтіндісі ретінде айқындалады.
Салық кезенінде үстеме пайда салығын есептеу Кодексте белгіленген әрбір деңгей бойынша әрбір тиісті мөлшерлемені осындай деңгейге жататын, кейіннен барлық деңгейлер бойынша үстеме пайда салығының есептелген сомаларына коса отырып, үстеме пайда салығын салу объектінің әрбір бөлігіне колдану арқылы жүргізіледі. Таза табыс салық салынатын табыс пен [[корпоративтік табыс]] салығы арасындағы айырма ретінде айқындалады.
Үстеме пайда салығының мөлшерлемелері өзгермелі шэкілі бойынша - 0%-дан 60%-ға дейін белгіленген (25%-дан кем емес немесе соған теңнен 70%дан жоғарыға дейін, барлығы 7 мөлшерлеме).<br>
Үстеме пайда салығы салық төлеушінің орналасқан жері бойынша бюджетке салық кезеңінен кейінгі жылдың 15 сәуірінен кешіктірілмей төленеді. Үстеме пайда салығы үшін 1 каңтардан бастап 31 желтоқсанға дейінгі күнтізбелік жыл салық кезеңі болып табылады.
'''Өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының улесі''' тараптардың келісімімен анықталады, бұл келісімге сәйкес жер койнауын пайдаланушыға ақылы негізде белгілі бір мерзімде жер қойнауын пайдалану бойынша операциялар өткізуге контракт аумағында құқық берілді. Өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесін төлеушілер өнімді бөлу туралы контракттар жасаскан жер койнауын пайдаланушылар болып табылады. Өнімді бөлу бойынша үлес ақшалай немесе натуралдық нысандарда төленуі мүмкін. Өнімді бөлу бойынша үлес корпоративтік табыс салығын [[есептеу]] үшін жылдық жиынтық табысты анықтаған кезде шегеріледі. Өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасы үлесінің мағлұмдамасы жер қойнауын пайдаланушы тіркелген жері бойынша [[салық]] органына [[салық]] кезеңінен кейінгі айдың 20-сынан кешіктірмей табыс етіледі.<br>
Өнімді бөлу бойынша Қазақстан Республикасының үлесі [[Қазақстан Республикасы]] мен жер қойнауын пайдаланушы арасында бөлуге жататын пайда түсіретін өнімнің жиынтық құны ретінде анықталады (жер қойнауын пайдаланушының пайда түсіретін өнімдегі үлесі шегеріледі). Пайда түсіретін өнімдегі жер қойнауын пайдаланушының үлесі төмендегі үш триггерлерге сәйкес келетін пайыздық мәнінің ең азы ретінде анықталады:
#	''R-фактор'' (табыстылық көрсеткілері) жер қойнауын пайдаланушының жоба бойынша кордаланған табыстарының қордаланған шығыстарға қатынасы;
#	мердігер рентабелділігінің ішкі нормасы (''РІН'')нақты таза дисконтдисконтталынған табыс өзінің нөлдік мәніне жететін дисконттау мөлшерлемесі;
#	''Р-фактор'' (бага коэффициенті) - есеп кезеңіндегі жер қойнауын пайдаланушы табысының өндіру көлеміке катынасы.
[[Өнім]]ді бөлу туралы контракт бойынша қызметін жузеге асыратын жер қойнауын пайдалануіиының қосымша төлемін өнімді бөлу туралы контракт жасасқан жер қойнауын пайдаланушылар төлейді.<br>
[[Өнім]]ді бөлу туралы контракт бойынша қызметін жүзеге асыратын жер койнауын пайдаланушының косымша төлемін есептеудің тәртібі салық заңнамасында белгіленген.
[[Өнім]]ді бөлу туралы контракт бойынша қызметін жүзеге асыратын жер койнауын пайдаланушының қосымша төлем бойынша күнтізбелік жыл салық кезеңі болып табылады.
Өнімді бөлу туралы контракт бойынша кызметін жүзеге асыратын жер койнауын пайдаланушынын косымша төлемі [[мағлұмдама]]ны тапсыру мерзімі болғаннан кейін 15 күннен кешіктірілмей төленеді.<ref>Құлпыбаев С., Ынтыкбаева С.Ж., Мельников В.Д. Қаржы: Оқулық / - Алматы.

Экономика, 2010- 522 бет ISBN 978-601-225-169-2</ref>

==Дереккөздер==

<references/>

{{Суретсіз мақала}}

{{wikify}}

[[Санат:Салықтар]]