Атомның ядролық үлгісі. Резерфорд тәжірибесі бетінің бастапқы мәтінін қарау

[[Атом]]ның алғашқы [[үлгі]]лерінің бірін Дж. Томсон ұсынды. Бұл үлгіде [[атом радиусы]]
~10<sup>−10</sup>К)м оң зарядталған шар ретінде қарастырылады. Шардың ішінде тепе-теңдік [[жағдай]]ының маңында электрондар тербеліп тұрады. Электрондардың теріс зарядтарының қосындысы шарға біркелкі таралған оң [[заряд]]ты теңестіреді, сондықтан тұтас алғанда атом электрлік бейтарап [[бөлшек]] болады. Кейінгі зерттеулер бұл  модельдің дұрыс емес екенін көрсетті, сондықтан Томсон моделі қазір тек [[тарих]]и тұрғыдан қарастырылады.

Атомның ішінде электр зарядтарының орналасу [[тәртіп|тәртібін]] анықтау үшін 1911  жылы Резерфорд өзінің шекірттері Г. Гейгер және Э . Марсденмен бірге [[альфа-бөлшектер]] шоғын өте жұқа алтын фольгадан өткізіп, бірнеше тәжірибелер жасады. Осы тәжірибелерді зерделеу нәтижесінде атомның ядролық, басқаша айтсақ, планетарлық моделі [[өмір]]ге келді.

[[Тәжірибе]]нің нәтижесінде альфа-бөлшектердің [[басым]] көпшілігі фольгадан өткенде алғашқы [[бағыт]]тан  aуытқымайтыны (φ≈1-2°) анықталды. Бұл нәтиже, негізінен, Томсон моделіне сүйеніп жасалған есептеулермен дәл келді. Бірақ, альфа- бөлшектердің мардымсыз аз бөлігі 90°-тан артық [[бұрыш]]қа ауытқитыны, яғни олар фольгаға соғылып, кері бағытта ұшатыны таңдандырды. Сегіз мыңға жуық [[бөлшек]]тердің біреуі ғана осындай үлкен бұрышқа ауытқиды екен! Мұны Томсон моделі негізінде түсіндіру тіпті мүмкін болмады.

Тәжірибеде алынған нәтижелерді зерделей отырып Резерфорд өз моделін ұсынды. Ол атомның оң заряды оның ортасында орналасқан [[радиус]]ы шамамен 10<sup>−15</sup> м өте аз [[көлем]]ге жинақталған деген [[қорытынды]]ға келді. Бұл орталық бөлшекті Резерфорд ядро деп атады. Атомның массасы түгел дерлік ядрода шоғырланған. [[Ядро]]ны айнала әр түрлі [[орбита]]лармен электрондар қозғалып жүреді. Ең шеткі электрон орбитасының радиусы атомның радиусына тең, R<sub>a</sub>≈10<sup>−10</sup> м. Бұл үлгі [[Күн]] [[жүйе]]сінің құрылымына ұқсайтын болғандықтан, оны атомның [[планета]]рлық моделі деп те атайды. Модель бойынша атом көлемінің басым көпшілік бөлігі "бос" болып шығады, ядроның радиусы атомның  радиусынан 100 000 есе кіші. Орбиталардағы [[электрон]]дардың теріс зарядтарының қосындысы ядроның оң зарядына тең, атом электрлік бейтарап.

Атомның ішіндегі бос кеңістік "өте үлкен". Сондықтан, [[фольга]] арқылы өткенде альфа-бөлшектерінің көбі ядродан алыс өтеді де, шашырамайды. Электрондар альфа-бөлшектен 8 мың еседей жеңіл болғандықтан, оның [[қозғалыс]] траекториясын өзгерте алмайды. Тек ядроға тікелей қарсы келіп қалған альфа-бөлшектер ғана онымен әсерлесіп, кері ұшады. Мұндай бөлшектер саны ядро радиусының атом радиусына [[қатынас]]ымен анықталады.

Жоғарыда біз тәжірибеге тек сапалық [[талдау]] жүргіздік. Резерфорд сонымен [[қатар]] өз моделінің және Томсон моделінің негізшде есептеу [[жұмыс]]тарын жүргізді, олардың нәтижесі Резерфорд үлгісінің дұрыстығын көрсетті. Бірақ классикалық [[физика]] тұрғысынан мұндай атомның орнықты болуы мүмкін емес. Бұдан бұрын айтылғандай, зарядталған бөлшек үдемелі қозғалса, міндетті түрде сәулеленуі (электромагниттік толқындар шығаруы) керек. Бұл сәулеленудің жиілігі электронның ядро маңында айналу жиілігіне тең болуы тиіс. Электрон ядроны айнала дөңгелек орбитамен қозғалса, оның центрге тартқыш
үдеуі бар. Олай болса, [[электрон]] сәуле шығара отырып, өз энергиясын азайтуы тиіс. [[Энергия]]ның (орбиталық жылдамдықтың) азаюы электронның ядроға кулон күшінің әсерінен біртіндеп жақындап, ақыры оған құлап түсуіне әкеп соғады. Бұған бар болғаны 10<sup>−8</sup> с-ка тең [[уақыт]] кетеді екен және классикалық теория бойынша мұндай атомның сәулелену спектрі тұтас болу керек, ал шын мәнінде атомдық спектрдің сызықтық болатынын алдыңғы [[тақырып]]та айтып кеттік.
 
Сайып келгенде, бұл жерде классикалық [[физика]]ның заңдары жүрмейтін болып шықты. Тіпті жоғарыда [[әңгіме]] болған атомның планетарлық моделі, дәл айтқанда ол бар болғаны нағыз атомның [[механика]]лық үлгісі екеніне біртіндеп көзіміз жетеді.<ref>Физика: Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-Ф49 математика бағытындағы 11 сыныбына арналған оқулық /С. Түяқбаев, Ш. Насохова, Б. Кронгарт, т.б. — Алматы: "Мектеп" баспасы. — 384 бет, суретті. ISBN 9965-36-055-3</ref>

==Дереккөздер==

<references/>

{{wikify}}

{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:Физика]]



{{stub}}