Адам ағзасындағы химиялық элементтер бетінің бастапқы мәтінін қарау

'''Адам ағзасындағы химиялық элементтер''' — адам өміріне қажетті [[үрдіс]]терді жүзеге асырып, ағзаның толыққанды дамуын қамтамасыз ететін элементтер тобы. Бұл элементтерді тірі ағзалардағы орташа мөлшеріне қарай үш топқа бөледі: [[микроэлементтер]], макроэлементтер және ультрамикроэлементтер. Ал тіршілік үшін маңыздылығына байланысты тіршілікке қажетті элементтер, қосымша элементтер және өте аз элементтер деп өзара  бөледі. Сондықтан, химиялық элементтердің біреуінің жоқ болуы немесе жетіспеуі ағзадағы қалыпты жағдайды бұзады. Алайда, ағзадағы қандай да бір элементтің шамадан тыс болуы да ауыр салдарға әкеп соғады.

[[Санат:Химиялық элементтер]]
[[Санат:Химия]]
[[Санат:Адам ағзасы]]

== Макроэлементтер ==
Адам ағзасы химиялық элементтерді әр түрлі концентрлейді, яғни микро- және макроэлементтер [[мүше]]лер мен [[ұлпа]]ларда әркелкі таралады. '''Макроэлементтер''' – [[көміртек]], [[сутек]], [[оттек]], [[азот]],  [[фосфор]] – [[нәруыз]]дың, [[нуклеин қышқылдары]]ның және ағзаның басқа да биологиялық белсенді қосылыстарының құрамына кіреді. Нәруыздардың құрамында көміртек 51 – 55%, оттек 22 – 24%, азот 15 – 20%, сутек 6,5 – 7%, күкірт 0,3 – 2,5%, фосфор шамамен 0,5%. Көміртек, сутек және оттек [[көмірсулар]]дың және [[липидтер]]дің (майлар), ал фосфор, фосфолипидтердің құрамында фосфатты топтар түрінде болады. Көп мөлшерде липидтер бас миында, [[Бауыр (орган)|бауырда]], [[сүт]]те, және [[қан]] сұйықтығында концентрленеді. Сутек және оттек – макроэлементтері су молекуласын түзетіні белгілі, ал, ересек адам ағзасының шамамен 65%-ы [[су]] болып келеді. Су - маңызды еріткіш және ол адамның мүшелерінде, ұлпаларында және биологиялық сұйықтықтарда әркелкі таралған, асқазан сұйығының, сілекейдің, қан плазмасының, [[лимфа]]ның 99,5% – дан 90% – ға дейінгі аралығын құрайды.
=== Кальций ===
'''[[Кальций]]''' де негізінен [[сүйек]] және [[тіс]] ұлпаларында концентрленеді. Ол [[жасуша]] құрамына еніп, сүйек құрауға, [[жүрек]] және [[бұлшықет]]терінің жұмысына қатысады, [[қанның ұюы]]н қамтамасыз етеді. Ересек адамдарға тәулігіне 0,5 грамм кальций жеткілікті. Ол сүйекті қатайтуға аса қажет. Кальций – сиыр мен қой сүті, сүтпен жасалатын түрлі тағам – ірімшік, сүзбе, сүтсірнеде (сыр) мол. Қара бидай наны мен жұмыртқаның сары уызыда кальцийге бай. Ағзаға бір тәулікке қажет кальций алу үшін жүз грамм сүтсірне немесе жарты литр сүт жетеді. Ағзада кальций тұздарының жетіспеушілігі сүйек ұлпасының дұрыс емес дамуына, тістер (кариес) ауруына, кейбір [[ферменттер]]дің белсенділігі төмендеуіне, [[орталық жүйке жүйесі]]нің қызметінің бұзылуына әкеп соқтырады. 
=== Фосфор ===
Сүйек ұлпасындағы '''фосфордың''' негізгі мөлшері – 600 г. Ол адам ағзасындағы барлық фосфордың 85% – ын құрайды. Фосфор тістің қатты ұлпаларында концентрленеді, ал табиғатта кальций, [[хлор]], [[фтор]] элементтерімен қосылыстар түрінде, фторапатиттер құрамында кездесетіндігі белгілі. 
'''Фосфор тұздары.''' Фосфор тұздарының ағза үшін маңызы сүйекті қалыптастыруға қатысумен шектелмейді. Фосфордың органикалық қосылысы – аденозинүшфосфат қышқылы мен креатин – биологиялық қышқылдану барысында босайтын қуаттың нағыз аккумуляторы болып табылады. Ағза бұлшық еті жиырылғанда, сондай–ақ [[ми]]да, [[бауыр]]да, [[бүйрек]]те және басқа мүшелерде жүретін биохимиялық үрдістерде қуатты нақ осы қосылыстар түрінде пайдаланады. Міне, сондықтан бұлшық еттер көп жұмыс істеген кезде фосфатты қажетсіну едәуір артады. Егер ол [[ересек адам]]ға тәулігіне 1 – 2 грамм мөлшерінде қажет болса, ауыр дене еңбегімен шұғылданатын жұмысшыға немесе үлкен қашықтыққа жүгіретін спортшыға бұл қажеттілік екі есе дерлік артуы мүмкін. Адам денесінде фосфор қосылыстары көп. [[Фосфор қышқылы]]ның қалдығы жасуша [[ядро]]ларында нәсілдік қасиеттер беретін аса маңызды заттарға – нуклеопротеидтерге, май тектес заттарға – фосфатидтерге және көмірсулардан тарайтын әр түрлі заттарға міндетті құрамдас бөлік ретінде кіреді. Фосфор мал мен өсімдік өнімдерінде мол. Өсімдік өнімдерінен бөлінген қосылыстар ағзаға нашар сіңеді, өйткені нашар ериді. Фосфор [[ірімшік]]те, [[сүзбе]]де, [[ет]]те өте көп.

== Микроэлементтер ==
'''Микроэлементтердің''' көпшілігі бауырда, сүйек және бұлшық ет ұлпаларында жиналады. Бұл ұлпалар көптеген микроэлементтердің негізгі қоры. Элементтер кейбір мүшелерге тән болып табылады және онда [[концентрация]]сы жоғары болады. Мысалы, [[мырыш]] – [[қарын асты безі]]нде, [[йод]] – [[қалқанша безі]]нде, фтор – тіс кіреукесінде, [[алюминий]], [[мышьяк]], [[ванадий]] – [[шаш]]та, [[кадмий]], сынап, [[молибден]] – бүйректе , [[қалайы]] – [[ішек]] ұлпаларында, [[стронций]] – қуық безінде, сүйек ұлпасында, [[барий]] – көздің пигментті қабатында, [[бром]], [[марганец]], [[хром]] – [[гипофиз]]де және тағы басқаларда жиналады. [[Натрий]] және [[хлор]] жасуша аралық, ал [[калий]] және [[магний]] жасуша ішіндегі сұйықтықтарда кездеседі. Натрий және калий фторид түрінде сүйек және тіс ұлпаларында болады. Магний фосфат түрінде тістің қатты ұлпаларында болады. Сонымен қатар, микроэлементтердің ағза үшін физиологиялық маңызы өте жоғары. 
=== Мыс ===
'''[[Мыс]]''' – денсаулыққа өте пайдалы микроэлементтердің бірі. Егер ағзада мыс жетіспесе, бауырда қорланған темір гемоглобинмен байланысқа түсе алмайды. Мыстың мөлшерінің аз немесе көптік шамасының көрсеткіші-  адамның шашы. Мыстың мөлшері төмендеген кезде немесе жетіспеген жағдайда шаш тез ағарады. Мыс қанға оттектің өтуін қамтамасыз етеді. Соның нәтижесінде жасуша, ұлпалар оттекпен жақсы қамтамасыз етіледі. Мыс көптеген ферменттердің құрамына кіреді, ұлпалардағы [[тотығу]] реакциясын жылдамдатады.

=== Темір ===
'''[[Темір]]''' элементінің рөлі денсаулық үшін өте зор. Егер темір жетіспесе, баршамызға белгілі [[анемия]] немесе қан аздық ауруы пайда болады. Бұл элементтің ағзадағы тәуліктік мөлшері 11-30 мг. Адам қанында 3 г жуық темір бар. Оның мөлшері көрсетілген шамадан төмен болса, қанның қызыл жасушасының, яғни [[гемоглобин]]нің түзілуі нашарлап, [[тыныс алу]] функциясы төмендейді. Темір ағзаға сырттан түседі, тамақтың құрамындағы темір ионы он екі елі ішектің жоғарғы бөлігінде қанға сіңеді. Темірдің ағзаға дұрыс сіңбеуі асқазандагы [[тұз қышқылы]]ның жетіспеуінен немесе темірдің [[ақуыз]]бен байланысының нашарлауынан болады.
=== Йод ===
'''Йод''' - өмірлік маңызы бар элемент. Ол қалқанша безі үшін құрылыс материалы (қалқанша без – йод жинақтаушы мүше).  Өкінішке орай, бұл микроэлемент ағзада жасалмайды, адам оны тек ас, тағам арқылы алады. Сыртынан қарағанда йод жетіспеушілік білінбейді, ал тапшылық сезілсе түрлі ауруларға шалдықтырады, яғни шаршау, түрлі жұқпалы ауруларды тез қабылдағыштық, [[белсіздік]] және ақыл – ой кемістігі. Адам күнделікті өсімдік және жануартекті өнімді қабылдағанмен, ағзаға қажет мөлшердегі дәрумен мен микроэлементтердің орнын толтыра алмайды. Ағза йодты синтездей алмағандықтан, тіршілік үшін күнделікті йоды бар тағамдарды пайдалану есебінен қажет мөлшерін толтыру қажет.

== Ультрамикроэлементтер ==
'''Ультрамикроэлементтер''' – сынап, алтын, уран, торий, радий және т.б. Олардың ағзадағы мөлшері 15% – дан төмен. Бұл элементтер адам ағзасында қажетті мөлшерден көп болатын жағдайда көптеген аурулар пайда болады. Себебі, олар – [[токсиндік металдар]] болып табылады. Дегенмен, ағза үшін маңызы зор әрі біршама үрдістерге қатысады.

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
* [http://referaty.do.am/load/biologija_valeologija_zoologija_anatomija_medicina/khimijaly_ehlementterdi_adam_a_zasyna_ser_etu_m_lsherin_zertteu/4-1-0-246 Химиялық элементтердің адам ағзасына әсер ету мөлшерін зерттеу, Ekzamen.kz]

* [http://www.aktobegazeti.kz/?p=18669 Адам бойындағы элементтер сыры, "Ақтөбе" газеті]