Адамның мінез-құлығы бетінің бастапқы мәтінін қарау

[[Image:Sechenov.jpg|left|200px|thumb|[[Сеченов Иван Михайлович]]]]

Адам ағзасы басқа тірі ағзалар сияқты өзінің биологиялық қажеттілігін қанағаттандыруға ұмтылады. Осы арқылы ағза өзінің ішкі ортасының тұрақтылығын сақтап отырады. Адам ағзасы өз қажетін
қанағаттандыру үшін үнемі тамақтанады, тыныс алады және т.б.
Соған байланысты өседі, дамиды және тіршілігін жалғастырады.
Адам қоғамдағы өз мінез-құлығы аркылы әлеуметтік және [[рухани қажет]]ін қанағаттандырады. Мұндай қажеттіктерге еңбек етуі, білім
алуы, шығармашылық жұмысы, білгенін басқаларға үйретуі және
т.б. жатады. Адам өз қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін міндетті
түрде алдына мақсат қояды. Ішкі сезімге беріліп, ойлайды, қиялданады, есіне түсіреді. Мұның бәрі әр адамның жеке ішкі сезімі арқылы
миында алдын ала бейнеленеді. Бұлар адамның психикасына тән қасиеттер.
[[Сеченов Иван Михайлович|И. М. Сеченов]] [[адам психикасы]] мен [[жоғары жүйке қызметі]]нің
рефлекстік сипатының ұқсастығына ерекше мән берді. [[Психология|Психология ғылымының]] [[физиология]]мен өте тығыз байланысты екенін атап
көрсетті.

Әрбір адам белгілі бір әлеуметтік ортада тіршілік ететіндіктен, сол
ортаның тыныс-тіршілігімен санасады. Адам қоғамда басқа адамдармен қарым-қатынас жасамай, өмір сүре алмайды. Отбасында, ұжымда, қоғамда тіршілік етіп, сол аркылы психикасы қалыптасады. Осындай қарым-қатынастың нәтижесінде әрбір адам жеке тұлға ретінде
өмір сүреді. Адамның психикасының қалыптасуында сөздің де маңызы зор.
Өз қажетін қанағаттандыру мақсатында қалыптасқан күрделі [[психикалық үдерістер|психикалық]] және [[физиологиялық үдерістер]] жиынтығы - [[мінез-құлық]]ты білдіреді.

[[Image:Frans Hals - Portret van René Descartes.jpg|right|200px|thumb|[[Рене Декарт]]]]
Адамның мінез-құлығын және жануарлардың мінез-қылығын зерттейтін ғылымды [[этология]] ({{lang-el|«еtһоs» - мінез, «logos» - ілім}})
дейді.
Рефлекс — [[жүйке қызметі]]нің негізі, оның түрлері. Адам денесіндегі
барлық тіршілік үдерістердің тікелей жүйке жүйесінің басқаруымен
жүретіні өздеріңе белгілі (жүйке жүйесін, рефлексті естеріңе түсіріңдер).
Ағзаға сыртқы және ішкі ортаның өзгерістері тітіркендіргіш ретінде
әсер етіп, [[рефлекс]] пайда болады. Рефлекс арқылы ағза үнемі өзгеріп
тұратын сыртқы ортаның өзгерістеріне бейімделеді. Ішкі мүшелермен мүшелер жүйелері қызметтерінің үйлесімді жүруі рефлекс арқылы реттеледі. Рефлекс кезінде үлкен ми сыңарларының қыртысында сыртқы және ішкі ортадан келетін тітіркендіргіштердің әсері
талданады.
Рефлекс ұғымын ғылымға алғаш рет еңгізген француз ғалымы - [[Рене Декарт|Р.Декарт]] ([[1596]]-[[1650]]).

Рефлекстерді шығу тегіне сәйкес шартсыз жөне шартты рефлекстер деп екі топқа бөледі.
Шартсыз рефлекс орталық жүйке жүйесінің төменгі бөлімдері
([[жұлын]], [[сопақша]], [[ортаңғы ми]], [[мишық]]) арқылы жүзеге асады. Алдыңғы мидың үлкен ми сыңарлары алып тасталған жануарларда
шартсыз рефлекс сақталады. Шартсыз рефлекстер адамның жасына
сәйкес үнемі өзгеріп отырады.
Туа пайда болған ретті тізбек арқылы бірімен-бірі байланысқан
шартсыз рефлекстер жиынтығы - [[түйсік]] - [[инстинкт]] ({{lang-la|«instictus» - түйсіну}}) деп аталады. Түйсік - едәуір күрделі мінез-құлықтың бір түрі. Түйсік көбінесе топтасып тіршілік ететін
бунақденелілерде де айқын байқалады. Түйсік арқылы ағзаның ішкі
ортасының қажеті қанағаттандырылады.

Жаңа туған [[нәресте]]нің алғаш рет анасын емуі - тағамдық шартсыз рефлекске жатады. Көзге бір затты жақындатқанда көзді жұму -
қорғаныштық шартсыз рефлекс. Сәбиге таныс емес затты көрсеткенде
соған карай басы мен көзін бұруы - бағдарлаушы шартсыз рефлекс.
Шартсыз рефлекстер арқылы ағзаның ішкі ортасының тұрақтылығы
қамтамасыз етіледі. Ішкі мүшелер мен мүшелер жүйесінің қызметі
үйлесімді түрде жүреді.

==Шартты рефлекстер==
Шартты рефлекстер. Ми қыртысында шартты рефлексті жүзеге
асыратын жүйке - рефлекс орталықтары орналасады. Жүйке орталығы мен жүйкелер арасында шеңбер түрінде үнемі байланыстар болып тұрады. Шартты рефлекстер кезінде ми қыртысы мен мидың басқа
бөлімдерінің арасында уақытша байланыстар түзіледі.
Шартты рефлекстер - ағза мінез-құлығының ең қарапайым
көрінісі. Шартты рефлекстер бірімен-бірі белгілі бір реттілікпен жүзеге асатын бірнеше кезеңдерден тұрады. Шартты рефлекстер аркылы
адам тамағын табуға, кауіпті жағдайлардан қорғануға әрекет жасайды. Мүның бәрі де жоғары жүйке қызметі аркылы жүзеге асады.

==Жоғары жүйке кызметінің күрделенуі==
Жоғары жүйке кызметінің күрделенуі сөздің пайда болуымен тікелей
байланысты. Адамның мінез-құлығы негізінен екі түрлі жағдайларға байланысты қалыптасады. 
Біріншіден — ағзаның ішкі қажетін қанағаттандыру. 
Екіншіден - сыртқы орта жағдайларына бейімделу.
Мидың және жүйке жүйесінің баска бөлімдерінің қызметі рефлекстер түрінде жүзеге асады, яғни рефлекстік сипатта болады. Ми
қыртысының рефлекстік қызметін ғылыми түрғыда түсіндірген орыс
ғалымы - [[Сеченов Иван Михайлович|И.М.Сеченов]] ([[1829]]-[[1905]]). Ол «[[Мидың рефлекстері]]» ([[1863]])
еңбегінде рефлекс ұғымына жан-жақты анықтама берді. Ғалым алғаш рет біздің саналы жөне санасыз әрекеттеріміздің бәрі рефлекстерге негізделгенін дәлелдеп берді. И. М. Сеченовтың пікірі бойынша,
рефлекстер үш кезеңді қамтиды. 
Оның бірінші кезеңінде сыртқы
тітіркендіргіштердің әсерінен сезім мүшелерінде қозу пайда болады.
Екінші кезеңінде - мида қозу мен тежелу үдерістері жүреді. Осы
үдерістердің нөтижесінде психикалық құбылыстар (түйсіну, сезу, т.б.)
пайда болады. Үшінші кезеңінде - адамның мінез-құлығы әрекеттер
арқылы көрініс табады. И.М.Сеченовтың зерттеулері мидың төменгі
орталықтары, оның жоғары орталықтарының тікелей бақылауында
жүретінін дәлелдеп берді. Ми қыртысындағы рефлекс орталықтары
көптеген шартсыз рефлекстердің қызметін кейде тежеуі, кейде күшейтуі
мүмкін.

[[Image:Ivan Pavlov (Nobel).png|left|200px|thumb|[[Павлов Иван Петрович]]]]
Рефлекстер туралы ілімді одан әрі толыктырып дамытқан көрнекті
орыс ғалымы [[Павлов Иван Петрович|И. П. Павлов]] ([[1849]] - [[1936]]) . Ол - жоғары жүйке
қызметінің физиологиясы — мінез-қүлық туралы ғылымның негізін
салушы ғалым. Ғалым мінез-құлықты зерттеуде шартты рефлекстердің
қальпггасу әдістерін ашты. И.П.Павлов жоғары жүйке кызметі тікелей
шартты рефлекстер жиынтығынан түратынын толық дәлелдеп берді.

'''Бірінішіден''', шартты тітіркендіргіштің әсер ету уакыты шартсыз
тітіркендіргіштердің өсерімен сәйкес келуі кажет. Мысалы, бұрын ет
жеп көрмеген итке етті көрсетсе де иттің оған сілекейі бөлінбейді. Итке
етті көрсетіп, артынша ет беруді бірнеше рет кайталаса, ет көріне салысымен сілекей бөліне бастайды.

'''Екіншіден''', шартты тітіркендіргіштің өсері шартсыз тітіркендіргіштің алдында бірнеше рет кайталануы шарт. Қоңырау шалып, артынан
итке тамак беруді бірнеше рет кайталаса, шартты рефлекс түзіледі.

'''Үшіншіден''', шартты жөне шартсыз тітіркендіргіштердің әсер ету
уакытын сәйкестендіріп, бірнеше рет кайталаганда да шартты рефлекс түзіледі.

Шартты рефлекстің қалыптасуы, шартты және шартсыз тітіркендіргіштерді қабылдайтын [[ми қыртысы]]ның екі орталығының арасындағы уакытша байланыска негізделген. Шартты тітіркендіргіштің
әсерінен ми кыртысының бір жерінде козу ошағы пайда болады. Шартсыз тітіркендіргіштің әсерінен де ми қыртысының екінші жерінде қозу
ошағы пайда болады. Ми қыртысындағы осы екі козу ошақтарының
арасында уақытша байланыс түзіледі.
Адам өмірінде көптеген шартты рефлекстер түзіледі. Мұның бәрі
де біздің өмір сүруіміздің басты мәні болып саналады. Тіршіліктің бұл
өмірлік мәні жеке адам үшін басты рөл атқарады, бірак бұл тұқым
қуаламайды.<ref>Биология:Жалпы білім беретін мектептің 7-сыныбына арналған оқулық. Алматы: Атамұра, 2007. ISBN 9965-34-607-0</ref>

==Дереккөздер==
<references/>

{{wikify}}

[[Санат:Адам]]
[[Санат:Мінез-құлық| ]]


{{Biosci-stub}}