Қазақстанның 1920-1940 жылдардағы қоғамдық-саяси жағдайы бетінің бастапқы мәтінін қарау

==Кеңес қоғамының дамуы жайлы идеялық-саяси күрес== 
''[[1920]] жылдары [[КСРО|КСРО-да]] социалистік құрылыс мәселелері жөнінде терең идеялық-саяси күрес өріс алды''. Бұл күрестегі басты мәселе - КСРО-дағы социалистік құрылыстың үлгісі жөнінде еді. Ол уақытқа дейін [[социализм]]нің екі үлгісі: бірі [[коммунизм]]ге «секіріп өту» мүмкіндігі болған, шаруаларға одан әрі қысым жасау, күш қолдану мен [[Терроризм|террорға]] сүйенген әскери-коммунистік демократияны дамыту; екіншісі - өндірушілердің материалдық ынтасын арттыру қағидасына, тауар-ақша қатынастарын жан-жақты дамыту идеясына негізделген ЖЭС-тік үлгісі болған еді. [[Большевизм]] басшыларының қай-қайсысы болмасын [[индустрияландыру]]ды, ауыл шаруашылығын кооперациялау мен мәдени [[революция]]ны жүзеге асырудың қажеттігіне еш күмән келтірмеді. Алайда олар социализм [[құрылыс]]ының қарқыны мен әдістері, пролетариат диктатурасының кеңес қоғамындағы әр түрлі таптар мен топтарға деген [[көзқарас]]ы жөнінде әр қилы түсінікте болды. Бұл [[уақыт]]та [[Ленин]]нің өзінде де бұл мәселені шешуде қандай да бір аяқталған, жүйеге келтірілген ұстаным болған жоқ.

Осындай жағдайда саяси өмірде біртіндеп [[мемлекет]] аппаратын алмастыра бастаған коммунистік партияның үстемдігі мен авторитарлық биліктің күшею тенденциясы өсе түсті. [[Қазақстан]]да [[автономия]]ның жариялануы сөз жүзінде қалып, республика өзін-өзі іс жүзінде толық басқаруға қол жеткізе алмады. [[Өнеркәсіп]] орындары, темір жолдар, республиканың халық шаруашылығына қатысы бар нәрселердің бәрі [[Мәскеу]]дің тікелей басқаруында болды. Демократияға жат сайлау заңдары қазақтардың [[басшылық]] қызметтердегі санын шектеп отырды. [[1920]] жылы қазақтар барлық өнеркәсіп жұмысшыларының бар-жоғы 17%-ын құрады. Бірінші облыстық партия конференциясының 163 делегатының тек 19-ы ғана қазақ болса, [[1922]] жылы Қазақстан партия ұйымдарындағы қазақтардың жалпы саны бар-жоғы 6,3%-ға ғана жетті.

[[1920]] жылы жергілікті халықтар коммунистерінің саяси хал-ахуалды ортаазиялық республикаларды бірыңғай Түркістан АКСР-іне біріктіру жолымен өзгерту, түркі халықтарының Коммунистік партиясын құру [[әрекет]]і орталық [[өкімет]] орындарының араласуымен сәтсіз аяқталды. [[Партия]]ның өлкелік комитеті таратылып, [[реформа]]ның [[Тұрар Рысқұлов|Т. Рысқұлов]] бастаған бастамашылары партиялық және мемлекеттік қызметтерден кетуге мәжбүр болды. Өздерінің «қателіктерін» ресми түрде мойындаған соң тек екі жылдан кейін ғана олар республика басшылығына қайтып оралды.

==Сталинизм== 
Қазақстанда тоталитарлық жүйенің орнығуы. [[1928]] жылдан [[Кеңес өкіметі]]нің басшылығына келген И.[[Сталин]] 1929 жылды «ұлы бетбұрыс» жылы деп атады. 30-жылдардың басында сталиндік аппарат «миды шаюдың» неше түрлі әдістеріне кірісе бастады. Бұл мақсат үшін [[радио]], газеттер, өнердің кез келген түрі белсенді түрде пайдаланылды. Барлық жерде еліктеуге болатын өзіндік «шамшырақтар» жасала бастады. Мысалы, жастарды Қиыр Шығысқа аттандыруда комсомол мүшесі Хетагурованың бастамасы, шахталардағы еңбек өнімділігін арттыруда [[Алексей Стаханов]]тың т.б. есімі шебер пайдаланылды. «Ми шаюдың» шектен шыққан түрі қаза тапқан оралдық пионер Павлик Морозовтың есімін пайдалану болды. [[Идеология]]лық қызметкерлердің қолымен өгей әкесін ұстап берген [[Павлик Морозов]]тың жалған бейнесі жасалды. Бұл [[жағдай]]да сталиндік насихат адамдарды сөз жеткізу мен ұстап беруге ашық итермеледі, оларды жалған қырағылыққа шақырды. Болуы мүмкін әр түрлі жаулардың тіміскі [[әрекет]]терінен сақтандыруға шақырған плакаттар барлық жерде ілулі тұрды. Әркімнің жеке [[өмір]]індегі кез келген факті немесе абайсызда айтылған сөз жұмысшылар, [[студент]]тер мен оқушылардың жалпы жиналыстарының басты талқылайтын мәселесіне айналды. ''Елде адамдардың бір-біріне деген сенімсіздігінің, қорқыныш пен қорғансыздықтың ауыр [[жағдай]]ы орнады''.

БК(б)П ОК-нің [[1923]] жылғы маусымда өткен мәжілісінен кейін ұлттық идеялардың көріністерін неғұрлым қатаң қуғындау орын ала бастады. Ұлт зиялыларының өкілдері ұлтшылдық басмашылармен байланыс, [[Кеңес өкіметі]]н құлатуға ұмтылғаны үшін айыпталды. Олар қуғын-сүргінге ұшырады. [[1922]] жылы басшылық қызметтегі «[[Алаш]]» партиясының барлық бұрынғы мүшелері орындарынан қуылып, ал [[1924]] жылы бірқатар қазақ коммунистері республикадан Орталыққа шақыртылып алынды.

Өлкедегі коммунистік күштерді бір партиялық ұйымға топтастыру шаралары жүзеге асырылды. [[1924]] жылы [[коммунистік партия]] қатарына республикадан 7 944 адам, оның ішінде 2000 қазақ мүшелікке өтті. [[1925]] жылы 1 желтоқсанда өткен РКП(б) Бүкілодақтық V [[конференция]]сынан кейін ауыл коммунистерінің қатары толығып, жергілікті партия ұйымдары қалыптаса бастады. Республиканың партия ұйымы [[1932]] жылы толық қалыптасып, өлкедегі шешуші күшке айналды. Алайда [[партия]] қатарына жалған белсенділер көбірек еніп, [[бюрократизм]], көсемге табынушылық, жалған [[ақпарат]] берушілік, жағымпаздық [[дәстүр]] мен партия өктемдігі орнықты.

Өлкеде жастар [[қозғалыс]]ы да өріс ала бастады. [[Ғани Мұратбаев]], Мирасбек Телепов, Федор Рузаев т.б. жалынды жастардың есімдері республикаға кеңінен танылды. [[Кәсіподақ]]тар мен әйелдер арасындағы [[жұмыс]] та жолға қойылды. Кәсіподақтар сауатсыздықты жою, сенбіліктер ұйымдастыру, еңбекшілердің әлеуметтік [[жағдай]]ын жақсарту ісіне белсене араласты. Қазақ әйелдері арасынан шыққан белсенділер Н. Құлжанова, Н. Арықова, А. Оразбаева, [[Шолпан Иманбаева|Ш. Иманбаева]]лардың есімдері бүкіл Қазақстан жұртшылығына әйгілі болды.

Қазақстандағы [[1920]]-[[1940]] жылдардағы қоғамдық-саяси жағдайдың күрделілігі сол дәуір оқиғалары: В. И. [[Ленин]]нің ізбасарлары - И. [[Сталин]] мен [[Лев Давидович Троцкий|Л. Троцкий]] және басқалардың арасындағы билік, саяси көсемдік үшін тайталаспен ерекшеленді. Сонымен қатар бұл қайғылы оқиғалар: [[аштық]] пен жаппай қуғын-сүргін, тоталитарлық таңбасын мәңгі иемденген режимнің жазықсыз адамдарды қуғындауы мен күштеп жер аударуы еді. [[Жүйе]]нің тоталитарлық табиғаты жүргізілген саяси қуғын-сүргінде өз көрінісін тапты.

''Халықтың есінде 30 жылдардағы жаппай саяси қуғын-сүргінде ешбір жазықсыз миллиондаған адамдардың өмірін әкеткен сталинизмнің «ұлы бетбұрыс» кезеңі мәңгі бақи қалды. Көлемі жөнінен теңдесі жоқ бұл қылмыстардың негізін [[Ресей]]дегі Қазан [[революция]]сы мен [[Азамат соғысы]] қалады. [[1930]] жылдары Кеңес елінде социалистік қатынастар қалыптасып, сталиндік жүйе толық орнықты''.

Қазақстанда республика жұртшылығына қысым жасау саясаты, әсіресе [[1925]] жылы қыркүйекте БК(б)П Қазақ өлкелік партия Комитетінің бірінші хатшылығына Ф. И. [[Голощёкин Филипп Исаевич|Голощекиннің]] келуімен қатаң [[сипат]] ала бастады.

Өлкелік [[партия]] комитетінің ұйымдастыру-нұсқаушылық [[бөлім]]інің меңгерушісі болып тағайындалған Н.Ежовтың кезінде жергілікті мамандарды қудалау күшейе түсті.

20-жылдардың соңында жағдайдың шиеленісуі мен адамдардың бір-біріне деген жаппай сенімсіздігі басталды. Орталықтағы және ұлттық республикалардағы «троцкийшіл-зиновьевтік оппозициямен» және «оңшыл оппортунистермен» күрестің өсуі ұлт-азаттық [[қозғалыс]]тың өкілдеріне қарсы қуғын-сүргін ұйымдастыру түрінде көрінді. ''[[1928]] жылдың соңында «[[буржуазия]]шыл ұлтшылдар» атанған «[[Алашорда]]ның» бұрынғы қайраткерлерінің бәрі тұтқындалды''. «Алаш» партиясының өкілдерін қылмыстық қудалау мақсатында кез келген айла-шарғы, құралдар пайдаланылды. [[Баспасөз]]де олардың атын қаралайтын [[мақала]]лар жарияланып, тікелей арандату әрекеттері жасалды, олардың отбасы мүшелері тұтқындалды. Мысалы, «Алашорда» мүшелеріне қарсы сот процесін бастау үшін [[1922]] жылы Шу жазығында өткен, ұмытылып кеткен [[Қаратай Әубәкіров]]тің ісі пайдаланылды. Бұл кезеңде Ж. Аймауытов, Ә. Байділдин, Д. Әділевтер атылып, қалғандары әр түрлі мерзімге түрмеге жабылды. Олардың кейбіреулері (М. Дулатов т. б.) лагерьлерде қаза тапты, қалғандары (А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев т. б.) жазасын өтегенімен, [[1937]] жылы «Алашорданың» қызметіне араласқаны үшін қайта айыпталып, 1937-1938 жылдары атылды. Ұлттық зиялылар өкілдерінің [[құрам]]ында М. Тынышбаев, X. Досмүхамедов, Ж. Досмұхамедов, Ж. Ақбаев т. б. бар басқа бір тобы (40-тай адам) [[1930]] жылдың қыркүйек-қазан айларында тұтқындалды. Көп ұзамай олардың 15-і (М. Тынышбаев, Ж. Ақбаев, X. Досмұхамедов, Ж. Досмұхамедов, Қ. Кемеңгеров т. б.) Ресейдің орталық қаратопырақты облысына жер аударылды. Олардың барлығы дерлік [[1937]] жылы қуғын-сүргінге ұшырады.

==Қазақ АКСР-інің одақтас республика болып қайта құрылуы== 
20-жылдардың соңы мен 30-жылдардың басында КСРО-ның әлеуметтік-экономикалық дамуындағы [[дағдарыс]]тың асқына бастауына сай әр түрлі зиянкестерді, кінәлі «[[халық жаулары]]н», жасырын [[ұйым]]дар мен арандатушы антикеңестік элементтерді іздестіру кең өрістеді. Қазақстанда жауларды «әшкерелеуді» ұлттық нұсқада жүргізу басталып, осындай жағдайда КСРО-ның Жаңа Конституциясының жобасын талқылау болып өтті. [[Конституция]] [[1936]] жылы 5 желтоқсанда Кеңестердің VIII Бүкілодақтық төтенше съезінде қабылданды. Жаңа Конституция бойынша ''[[1937]] жылы 26 наурызда Қазақ АКСР-і одақтас республика болып қайта құрылды''. Қазақстан Кеңесінің төтенше X съезі Қазақ КСР-інің Конституциясын бекітті. [[Конституция]]да қазақ халқы дамудың капиталистік сатысына соқпай, бірден социализмге қадам басқаны бекітілді. Негізгі заң бойынша қазақ халқы саяси теңдік, аумақтық [[автономия]] құқығын алды. Елдің индустриясы қарқынды дамыды, халықтың әлеуметтік-таптық құрылымы өзгеріске ұшырады, [[мәдениет]] пен [[білім]] беру саласында да айтарлықтай жетістіктерге кол жеткізілді. Алайда республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуындағы табыстармен қатар, елде тоталитарлық қатаң әкімшілік-казармалық жүйе де берік орнықты. [[Қазақстан]] индустриялық дамыды деп қанша айтқанымызбен, оның экономикасы отарлық сипатта қала берді.

[[1937]] жылы 12 желтоқсанда республиканың [[Жоғарғы Кеңес]]іне сайлау болып өтті. Сайлау демократиялық сипатта өтпей, адамдар ұсынылған кандидаттарға ғана дауыс берді.

==1930 жылдардағы жаппай саяси қуғын-сүргін== 
[[1937]] жылы БК(б)П ОК-нің, И. В. [[Сталин]] мен оның айналасындағылардың «халық жаулары және олардың [[құйыршық]]тарын түп-тамырымен жоюдың» қажеттігі жөніндегі нұсқауы барлық жерде қолдау тапты.

Осындай жағдайда И. В. Сталин мен оның серіктері мүмкін болатын [[оппозиция]]ны орталықта ғана емес, ұлттық [[республика]]ларда да біржолата талқандауды ұйғарды.

[[1928]] жылдың ортасынан бастап [[Алаш қозғалысы]]на қатысқан зиялылар жаппай тұтқындала бастады. Оларға «буржуазияшыл-ұлтшылдар» деген жалған айып тағылды. Сол жылы 44 алашордашы тұтқындалып, оның ішінде Ж. [[Аймауытов]], Ә.Байділдин, Д.Әділев ату жазасына кесіліп, үкім орындалады. Ал қалғандары түрмеге қамалады. Ұлттық зиялылардың екінші тобы [[1930]] жылдың [[қыркүйек]]-[[қазан]] айларында тұтқындалып, оның 15-і Орталық, Ресейге жер аударылды. ''[[1936]]-[[1938]] жылдары Қазақстанда 25833 адам [[партия]]дан шығарылып, олардың 8544-іне «халық жаулары» немесе «халық жауларының сыбайластары» және т. б. айыптар тағылды''. Танымал қазақ зиялылары, Алаш қайраткерлері түгелге жуық саяси қуғын-сүргінге ұшырады. Олардың отбасы мүшелері де жазықсыз қудалау көрді. Соңғы зерттеулер бойынша [[1931]] жылдан бастап [[1954]] жылдың 1 ақпанына дейінгі кезеңде КСРО-да соттан тыс және сот органдары 3 млн 777 мың адамды ату жазасына соттап, оның 643 мыңына үкім орындалса, ал 2 млн 369 мыңын 25 жылға дейінгі мерзімге түрмелерге қамап, лагерьлерге айдаған. Жалған айып тағылғандардың қатарына [[1931]]-[[1933]] жылдардағы қазақтардың жаппай қырылуына байланысты ашық наразылық білдіріп, Қазақстан халқының [[мүдде]]лерін қорғағандар да қосылды. Ашық [[сот]] процестері [[1937]] жылы республиканың Үржар, Преснов т. б. аудандарында болып өтті. [[1937]] жылы қарашада Қарағанды облысының Ә. Асылбеков, Н. Нүрсейітов, М. Ғатаулин т. б. басшыларының үстінен жүргізілген сот процесі халықтың жан-жақты талқылауына ұласты. Алайда «халық жауларының» негізгі көпшілігінің тағдыры КСРО Жоғарғы Сотының Әскери алқасының мәжілістерінде, «екілік» пен «үштік» атанғандар мен НКВД-ның ерекше кеңестерінде құпия жағдайда шешіліп жатты. [[1930]] жылдардың ортасында Л. Мирзоян, Ү.Құлымбетов, Н. Нұрмақов, Т. Рысқұлов. О.Жандосов, Т.[[Жүргенов Темірбек Қараұлы|Жүргенов]] сынды көрнекті партия және мемлекет қайраткерлері «халық жаулары» ретінде тұтқындалды.

''[[1920]]-[[1950]] жылдардағы заңсыз қуғын-сүргіннің айнымас серігі - мемлекет және оның қызмет иелері мен органдарының қарапайым адам құқықтарын жаппай өрескел бұзып, аяққа таптауы болды''. Бұл заң бұзушылық қуғын-сүргін саясатын жүзеге асыру барысында бұқаралық [[сипат]] алып, оған заңдық негіз бен жариялылық түр берген [[кеңес]] заңдарының нормалары нұсқаулармен бүркемеленді. Бұл кезең қолданылған қылмыстық жазалардың ерекше қаталдығымен сипатталады. Мысалы, [[1926]] жылғы РКФСР Қылмыстық Кодексінің ерекше бөлімінің I тарауында көрсетілген [[контрреволюция]]лық қылмыстардың 17-сінің 12-іне ең жоғарғы жаза - ату жазасын қолдану қарастырылды. [[Азамат]]тарды «халық жауы» деп жариялап, азаматтық құқықтардан айыру, [[мемлекет]]тен қуу, дүние-мүліктерін тәркілеу, қатаң оқшаулау арқылы еркінен айыру тәрізді жазалау шаралары да кеңінен қолданылды.

Тоталитарлық тәртіп адамдардың өздеріне қарсы қойылған айыптауларды әділ, жан-жақты талқылайтын соттың қарастыруын талап ету сияқты ажырамас құқығын да теріске шығарды. БОАК-нің [[1919]] жылғы 17 ақпандағы «Бүкілресейлік Төтенше Комиссия туралы» декретінің өзінде қарулы қарсылық (контрреволюциялық, бандиттік) көрсетілген [[жағдай]]да төтенше комиссияларға тікелей қару қолданып, жазалау әрекеттерін жүзеге асыру [[Құқық|құқығын]] сақтаған ереже бекітілді.

Қазақстандықтарға көбінесе жапон, кейде герман тыңшылары деген айып тағылып, айыптаушылар мен сотталғандардың «мойындауы» ешқандай дәлелдеусіз жүзеге асырылды. Негізінен көршілердің, қызметтестердің, тіпті таныстар мен туыстардың жалған ақпараттарына негізделген, [[Кеңес Өкіметі|Кеңес өкіметіне]] қарсы [[үгіт]]-[[насихат]] жүргізді деген айыптау да кең тарады. Қазақстанда, сондай-ақ азаматтарды ұлтшылдық, ұлтшыл ұйымдар құру арқылы республиканы [[Кеңес Одағы]]ның құрамынан бөліп алуға тырысқан ұлттық ауытқушылық үшін айыптау да кең қолданылды. Көптеген адамдар террорлық [[әрекет]]тер, [[диверсия]], саботаждарды жүзеге асыруға дайындық жасағаны, мемлекеттік [[мекеме]]лер мен кәсіпорындардың қалыпты [[жұмыс]] істеуіне қарсы экономикалық контрреволюциялық әрекеттер ұйымдастырғаны үшін негізсіз қуғын-сүргінге ұшырады.

«Әлеуметтік тапсырыс беру» мемлекеттік қуғындау-жазалау органдарын толық қуатымен жұмыс істеуге мәжбүр етті. Бұл [[жұмыс]]тың көлемі ұлғайып, «тасқынды» сипатқа ие болды. БК(б)П ОК-нің саяси бюросы өз бастамасымен, республикалық және жергілікті партия, кеңес органдарының, НКВД өтініштерінің негізінде жекелеген [[аймақ]]тардағы қуғын-сүргінге ұшырауға тиісті адамдардың шектеулі тізімін бекітті. [[Қызмет]] бабында өсуге, көрініп қалуға ұмтылушылықтың нәтижесінде республикалық және жергілікті органдар бұл тізімді кебейтуді ұсынған өтініштер білдірді.

==Қазақстандағы саяси қуғын-сүргіннің зардаптары== 
Қазақстан 20-жылдардың екінші жартысы мен 30-жылдары бұрын-соңды болмаған әлеуметтік сынақ жасаудың алып полигонына айналды. Мұнда бірінші [[рет]] феодализмнен капиталистік [[қоғам]]ға соқпастан социализмге өту [[идея]]сын жүзеге асыру әрекеті жасалды.

''30-жылдардағы Қазақстан жөніндегі саясат осындай сынақ [[мақсат]]ында жүргізілді. Бүгінгі күннің [[көзқарас]]ы бойынша ол мынадай перспективаларды көздеді:
*саяси салада: қазақ халқының тілі мен [[тарих]]ын жою, саяси тәуелсіздігі, шынайы егемендігінен айыру, Қазақстанда «Кіші Қазан» жоспарын жүзеге асыру;
*әлеуметтік-экономикалық салада: Қазақстанды елдің шикізат базасы ретінде дамыту, қазақ халқын отырықшылыққа көшіру мен [[ауыл шаруашылығы]]н ұжымдастыру;
*ұлтаралық қатынастар саласында: ассимиляция саясатын жүзеге асыру есебінен республиканың ұлттық әлеуетін (күш-қуатын) «жақсарту»''.

Жалған халық жауларымен күрес концлагерьлердің құрылуына жағдай жасады (Қарлаг, Степлаг, АЛЖИР). Көптеген аудандар тікен сымдармен қоршалып, ол сақадай сай қаруланған әскермен күзетілді. Кейінірек атылған адамдарды жаппай жерлеген жерлер анықтала бастады. Сондай орындардың бірі Алматы түбіндегі Жаңалық ауылының жанынан кездейсоқ табылды. Мұнда [[1937]]-[[1938]] жылдары атылған белгілі жазушылар мен ақындар - М. Жұмабаев, С. Сейфуллин, I. Жансүгіров, Б. Майлин, көрнекті ғалымдар - А. Байтұрсынов, С. Асфендияров т. б. [[мемлекет]], [[қоғам]] қайраткерлері, [[шаруашылық]] басшылары мен [[өндіріс]] озаттары сынды тоталитарлық тәртіптің мыңдаған құрбандары [[құпия]] жағдайда жерленді.

50-жылдардың ортасында лагерьлерде қамалған жазықсыз адамдарға қатысты үкімдерді қайта қарау мен оларды жою жөніндегі процесс басталды. Қаза тапқандар мен атылғандар ақталып, түрмедегі еріксіздер бостандыққа шығарылды. Саяси қуғын-сүргін құрбандарын жаппай ақтау - [[1920]]-[[1950]] жылдар аралығында кеңес [[мемлекет]]і жүргізген қуғындау, жазалау саясаты асқан қаталдық, шектен шыққан зұлымдық [[тәсіл]]мен жүргізілгендігін дәлелдеді. [[Кеңес өкіметі]]нің Қазақстандағы саяси қуғын-сүргін құрбандарының жалпы саны, ғалымдардың есептері бойынша, 3,5 млн адамды құрады. Алайда бұл сан да нақты емес, өйткені 20-40-жылдары тұтқындалған мыңдаған адамдардың тағдыры әлі күнге шейін белгісіз болып отыр.

==1930 жылдардағы халықаралық жағдай==

30-жылдардың екінші жартысында Еуропада жаңа соғыс қаупі төне түсті. [[1937]] жылы фашистік мемлекеттер - [[Германия]] мен [[Италия]] милитаристік [[Жапония]]мен бірге «Антикоминтерндік пакт» атанған әскери-саяси блокқа бірігіп, дүние жүзін қайта бөлісу соғысына белсенді дайындық [[жұмыс]]тарына кірісті. Бұл агрессияшыл блоктың саясаты тек [[Кеңес Одағы]]на ғана емес, басқа да көптеген мемлекеттердің мүдделеріне қауіп төндірді.

Фашистік лагерьдің күш біріктіру жағдайында КСРО өз әрекеттерін кеңейте түскен агрессорларға қарсы ашық күреске шықты: [[1936]] жылы - Испаниядағы соғыс, [[1938]] жылы - [[Жапония]]мен Хасан көліндегі «кіші» соғыс, [[1939]] жылы - Халхин-Голдағы кеңес-жапон соғысы болып өтті. Осындай жағдайда ашық күнгі найзағайдай әсер еткен, Молотов-Риббентроп пактісі атанған, КСРО мен Германияның арасында [[1939]] жылғы 23 тамызда (Екінші дүниежүзілік соғыстың басталуынан 8 күн бұрын) өзара шабуыл жасаспау жөніндегі Пактіге қол қойылды.

''[[1939]] жылы 1 қыркүйекте бұған дейін [[Франция]] және Англиямен әскери көмек жөнінде шарт жасасқан [[Польша]]ға Германия тұтқиылдан [[шабуыл]] жасады''. Екінші дүниежүзілік соғыс басталды. 3 қыркүйектен 10 қыркүйекке дейінгі аралықта Германияға қарсы [[Австралия]], [[Жаңа Зеландия]], [[Үндістан]], [[Канада]] соғыс жариялады; [[АҚШ]] бейтараптығы, Жапония Еуропадағы [[соғыс]]қа араласпайтындығы жөнінде мәлімдеме жасады.

КСРО мен рейхтің арасындағы одақ қысқа мерзімдік болса да, КСРО-ның саясаты «Антикоминтерндік пактінің» тарапынан болатын агрессияға қолдау көрсетіп, фашистік блоктың Екішні дүниежүзілік соғысты бастауына белгілі бір деңгейде жағдай жасады. Финляндиямен болған қысқа әскери қақтығыс КСРО Қарулы Күштерін ұйымдастырудағы кеткен қателіктер мен әскери техниканың, басшылық құрамды дайындаудың төменгі дәрежеде екендігін көрсетті. 30-жылдардағы армияда да болған жаппай қуғын-сүргіннен соң, әскердегі командирлік лауазымға арнайы даярлығы жоқ адамдар келді.

Басталған дүниежүзілік соғыс пен халықаралық жағдайдың шиеленісуі елдің бүкіл өмірін қайта құруды қажетсінді. Республика экономикасы әскери мүдделерді орындауға көшірілді. Бейбіт мақсатқа
бөлінетін қаржы барынша қысқартылды. Өндіріс орындары қорғанысқа қажетті өнімдер шығаруға көшірілді, карточка жүйесі енгізілді. МТС-тар мен совхоздарда саяси бөлімдер құрылды, халық комиссариаттары мен олардың басшыларының сала жұмысы бойынша құқықтары мен жауапкершілігі арттырылды. Басқару органдарының ұйымдастыру құрылымдарына өзгеріс енгізілді. Қазақ КСР ХШК-нің жанында жұмысшы күшін бөлу жөніндегі бюролар, көшіріп әкелінген тұрғындарды шаруашылықтарға орналастыру жөніндегі бөлімдер құрылып, Кеңестердің атқару қызметі күшейді. Қазақстан өнеркәсібі соғыс қарсаңында елдің экономикалық күш-қуатында маңызды рөл атқарды.

==Қазақ КСР-інің соғыс қарсаңындағы экономикалық дамуы== 
Соғыс алдындағы жылдарда Қазақстан экономикасында «индустрияландыру» бағыты жүзеге асырылды. [[1926]]-[[1940]] жылдардағы Қазақстанның индустриялық дамуы елді ірі нәтижелерге жеткізді. ''Қазақстан КСРО-ның құрамындағы аграрлы елден дамыған индустриялы-аграрлы елге айналды''. [[1938]] жылы Балқаш мыс қорыту зауыты алғашқы өнімін берді, [[1940]] жылы Ақтебе ферроқорытпалар зауытының [[құрылыс]]ы басталды. [[Шымкент]], Ащысай және Лениногорск комбинаттарының өнімі артты. Қарсақбай мен Ертіс мыс балқыту зауыттары жаңа техникамен жарақтандырылып, қайта құрылды. Қазақстанда [[1940]] жылы 2580 ірі кәсіпорын жұмыс істеп, өнім ендірді. [[1940]] жылы елімізде индустрияның жалпы өнімі [[1913]] жылғымен салыстырғанда 7,9 есеге өсті. Республикамыз соғыс қарсаңында КСРО-да қорғасын ендіруден бірінші, мұнай мен кемір өндіруден алтыншы орын алды. ''Қазақстанның халық шаруашылығында өнеркәсіп басым салаға айналды, оның ірлесі 60%-ға жетті''.

Еліміздің [[өнеркәсіп]]ті [[шикізат]] аймағы Орталық Қазақстанда қалыптасты. Қарағанды өз көмірімен [[Балқаш]] пен [[Жезқазған]]дағы түсті [[металлургия]] кеніштерін, Оралдың оңтүстігіндегі кәсіпорындарды қамтамасыз етіп отырды.

[[1930]] жылдардың соңында республикамызда транспорт жүйесі де жетілдіріле түсті. Соғыс қарсаңындағы жылдарда Қазақстанда темір жол салу ісі де кеңінен қанат жайды. Республиканың табиғи байлықтарын игеруде маңызды рөл атқарған [[Түркістан]]-[[Сібір]] темір жолы салынды. Ақмола-Қарталы темір жолының құрылысы 9 ай ішінде бітіп, оның үзындығы 806 километрге жетті. [[Гурьев]]-[[Қандыағаш]] темір жол желісі пайдалануға берілді. Аталған темір жолдар республиканың батысы мен орталық өлкелерін байланыстырды, жүк тасымалдау көлемін ұлғайтты. [[1940]] жылы елімізде 1358 километр темір жол пайдалануға берілді. [[Темір жол]] желілерінің ұзаруы республикамыздың халық шаруашылығын дамытып, ел корғанысын нығайтуға елеулі үлес косты.

[[Химия]], жеңіл және тамақ [[Өнеркәсіп|өнеркәсібінде]] де іргелі табыстарға қол жеткізілді. Еліміздің ірі қалаларында аяқ киім және тігін фабрикалары, ет, [[жеміс]]-[[көкөніс]] комбинаттары мен май, консерві, қант шығаратын зауыттар салынып, жұмыс істей бастады.

Соғыс алдындағы жылдары ауыл шаруашылығы да біртіндеп дами бастады. ''Негізгі ауыл шаруашылық өнімін колхоздар өндірді, [[1940]] жылы Қазақстанда колхоздардың саны - 6901- ге жетті, 194 совхоз болды''. [[1940]] жылы еліміздің колхоздары мен совхоздарының егіс алқаптарында 41 мыңнан астам трактор, 11,8 мың астық комбайны, 14 мыңдай жүк автомашинасы [[жұмыс]] жасады. [[1940]] жылы егістік көлемі 5,8 млн гектарға, ал мал басы саны 3,5 млн-ға өсті. [[Күріш]], [[қант қызылшасы]] мен [[мақта]] егу сияқты ауыл шаруашылығының жаңа саласы игеріле бастады. Соғыс қарсаңында мал басы жағынан Қазақстан Одақта РКФСР мен [[Украина]]дан кейінгі үшінші орынға шықты. Елімізде механизаторлар мен жоғары және арнаулы білімі бар мал дәрігері, зоотехник, агроном кадрлары қалыптасты. [[Ауыл шаруашылығы]]нда еңбек өнімділігінің артуына мемлекеттің беретін қаржысы мен көмегі айтарлықтай әсер етті.

[[Халық]] шаруашылығындағы осындай жетістіктермен қатар шешілмеген мәселелер де [[баршылық]] еді. Ұжымдастыру мен 30-жылдардың басындағы зұлматтан кейін [[ауыл шаруашылығы]] әлі де толық өркен жайып кете алмады. Тоталитарлық жүйе колхоз құрылысына, еңбеккерлердің тәртібін бақылауға ерекше назар аударды. Колхозшыларға өз колхоздарын тастап, басқа жаққа көшіп кетуге тыйым салынды. Колхозшылардың қарамағындағы бақшалық жер телімдері мен мал басы санына қатаң түрде шек қойылды. Ауыл шаруашылығын басқарудың зорлықшыл әкімшілік-командалық [[Тәртіп|тәртібі]] енгізілді. Ауыл еңбекшілерін материалдық ынталандыру, олардың [[еңбек]] белсенділігін қолдау принципі жүзеге аспады. Білікті маман кадрлар жетіспеді, [[колхоз]] бен совхоз басшылары ұдайы ауыстырылып отырды. Осының бәрі [[ауыл шаруашылығы]]ның жедел қарқынмен дамуына кері әсер етті. Осындай [[қиыншылық]]тарға қарамастан Қазақстанның [[соғыс]] қарсаңындағы экономикалық дамуы Ұлы жеңістің алғышартын қалыптастырды.
<ref>Қазақстанның қазіргі заман тарихы: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған окулық. 2-басылымы, өңделген. Жалпы редакциясын басқарған тарих ғылымының докторы, профессор Б. Ғ. Аяған. Алматы: Атамұра, 2009. ISBN 9965-34-933-9</ref>

==Дереккөздер==
<references/>

{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:Қазақстан тарихы]]