Қазақ халқының әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрлері бетінің бастапқы мәтінін қарау

''Көптеген ғасырлардың барысында [[қазақтар]]дың өзіндік бірегей [[әдет-ғұрып]]тары мен [[салт-дәстүр]]лері қалыптасты. XVIII ғасыр мен XX ғасырдың бас кезінде оның бірқатарын [[Ресей]] [[Әкімшілік|әкімшілігінің]] өкілдері, орыс және шетел [[ғалым]]дары, [[саяхатшы]]лар [[айқын]] байқап, жазып қалдырды. Қазақтардың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері үй ішіндегі [[отбасы]]лық және адамдардың өзге де топтары арасындагы өзара [[қарым-қатынас]]тарды қалыптастыруда үлкен рөл атқарды.''

==Қазақтардың қонақжайлылық қасиеті және өзара көмек жөніндегі әдет-ғұрыптары==
[[Сурет:SB - Inside a Kazakh yurt.jpg|thumb|300px|[[Киіз үй]]дің ішінде]]
[[Қазақтар]]ға дәстүрлі қонақжайлылық [[қасиет]] ежелден тән. Олардың бұл қасиеті көптеген ғасырлар барысында қалыптасқан. Бұл жөнінде XIX ғасырдың аяқ кезінде [[Ресей]] зерттеушісі '''Виктор фон Герн''' былай деп жазған болатын: ''«Жалпы алғанда, қазақтар осы [[уақыт]]қа дейін жылы жүзділігімен, қайырымды ақкөңілділігімен және қонақжайяылық қасиетімен таңғалдырады. Мұның өзі олардың [[Сүйек|сүйегіне]] ежелден сіңіп кеткен керемет асыл қасиет».''

[[Үй]]ге келген қонақ оларда әрқашан үй иесінің қамқорлығы мен қорғауында болады. XIX ғасырда [[Қазақстан]]да болып, оны зерттеген неміс зерттеушілерінің бірі '''Ф. фон Хелльвальд''' та былай деп жазды: ''«Қырғыз-қайсақтар барынша қонақжай мейірімді болып келеді. Олардың [[киіз үй]]іне кіріп жайғасқан кез келген жатжерлік [[адам]]ның өзімді біреулер тонап немесе өлтіріп кетеді-ау деп қауіптенбей, алаңсыз уйықтай беруіне әбден болады».''

Қазақтарда үйіне келген кез келген [[адам]]ға міндетті түрде тегін қонақасы беру, оған жайлы төсек-орын салып, қондырып жіберу әдет-ғұрпы ежелден орын алды. Егер үй иесі [[қонақ]]қа ондай [[құрмет]] көрсетудің дәстүрлі әдет-ғұрпынан бас тартса, әлгі бейтаныс жолаушы үй иесінің үстінен биге барып, шағым айтуға [[құқық]]ты болған. Ал би қонақжайлылық әдет-ғұрыпты бұзған үй иесіне ат-тон айып салатын. Әдетте мұндай келеңсіз [[оқиға]] қазақ арасында өте сирек ұшырасқан.

Қазақтарда ежелден келе жатқан әдет-ғұрыптың бірі - ''дәм ауыз тию''. Үйге бас сұққан кез келген адамды дәмнен [[ауыз]] тигізбейінше жібермейтін — «Қуыс үйден құр шығармайтын».

Қазақтардың және бір жақсы әдет-ғұрпы - ''[[ерулік]]'' беру. Басқа жақтан жаңадан көшіп келгендерді оның туған-туыстары немесе көршілері арнайы [[дастарқан]]ға шақырып, ерулік [[тамақ]] беретін болған. Бұл арқылы көшіп келген туыстарына немесе көршілеріне деген ыстық [[ықылас]]ы мен ізгі ниетін білдірген. Ал көшіп келгендер жаңа [[қоныс]]қа тез үйреніп, оңдағы адамдармен жақсы [[қарым-қатынас]] орнатуға ықыласты болатын. Далалық көшпелілердегі кеңінен таралған әдет-ғұрыптардың бірі - ''қалау''. Үйге келген [[қонақ]]тың сол үйдегі өзіне ұнаған заттың кез келгенін қаладым деп айтуына болады, ал үй иесі ол затты міндетті түрде беруі тиіс. Мұның өзі де адамдар арасындағы достық [[қарым-қатынас]]тың негізін қалайтын. Анасы [[аман-есен]] босанып, дүниеге жас [[нәресте]] келген соң тап осы әдет-ғұрып бойынша ''кіндік шешенің'' де өз қалауын айтып, ұнаған нәрсесін алуына болатын.

''Қымызмұрындық'' - [[қымыз]] ашыту маусымының басталуына [[байланыс]]ты әдет-ғұрып. [[Ауыл]] адамдары бірін-бірі шақырысып, қымыз ішер алдында арнайы [[дастарқан]]нан тамақ жеседі. Қымызмұрындыққа шақырған үй иелеріне ауыл ақсақалдары ''ақ батасын'' береді. Қазақтарда ''жылу жинау'' әдет-ғұрпы да бар болатын. Оның мәні кездейсоқ [[жағдай]]да үйі өртеніп кеткен немесе дұшпанның шабуылынан, қатал қыстың ауыртпалығынан, су тасқыңынан, аштықтан зардап шеккен [[отбасы]]ларына ауылдас немесе туысқан адамдардың көмек; көрсетуі болып табылады. Олар зардап шеккен жандардың алдына қолдарынан келгенінше [[мал]] салып береді, киім-кешек, көрпе-төсек, [[ыдыс-аяқ]] жағынан көмек көрсетеді, бастарына [[шаңырақ]] көтеруіне жәрдемдеседі. Мұның өзі зардап шегіп, қиналған ағайынға жаны ашынғандықтың, қамқорлық жасағандықтың [[көрініс]]і еді. Мүмкіндігі бола тұрып, ондай көмек көрсетуден бас тартқан ағайын-туыс ру ішінен қуылып, аластатылатын. Ал мұндай жазаға кесілгендер өз руының тарапынан жанашырлық жақсылық дәмете алмайды. Өйткені ондай [[құқық]]тан айырылған болып саналады. Оларды кез келген қарақшы аяусыз тонап кете алатын.

Қазақ даласында ''[[жұртшылық]]'' деген әдет-ғұрып та кеңінен тараған. Оның мәні белгілі бір себеппен бөлшесінен [[қарыз]]ға батып, оны төлеуге [[жағдай]]ы жоқ туысқан адамға рулас ағайын-туғандарының көмек көрсетіп, қарызынан құтылуына көмектесуі болып табылады. Мұндай көмек ауыл ақсақалдары кеңесінің шешімі бойынша көрсетіледі. Қазақтардың ауызбірлігінің, өз жақындары мен туыстарына жанашырлықпен жәрдем жасауының бір [[көрініс]]і міне осындай.

Дала тұрғындарының [[дәстүр]]лі әдет-ғұрыптарының бірі — ''[[асар]]''. Онда ауыл тұрғындары ешқандай ақы алмастан бірлесе жұмылып, біреудің белгілі бір [[жұмыс]]ын бітіріп береді. Мәселен, олар біреудің қысқы [[баспана]]сын немесе мал қорасын салып беруге, сондай-ақ құдығын қазып беруге жұмыла көмектеседі. Асар ауылдас отырған рулас адамдардың туысқандығы мен [[ынтымақ]] бірлігінің жарқын көрінісі болып табылады. Асарға шақырылғанда оған бармай қалу әдепсіздік саналатын. Қазақтар XX ғасырдың бас кезінде осы әдет-ғұрыпты пайдаланып көптеген жерлерде зайырлы [[мектеп]]тер және [[мешіт]]тер салып алды.

Әрбір қазақ суға кетіп бара жатқан [[адам]]ға жәрдем қолын созуға, қиналған адамның өтінішін орындауға, шөлдеген адамға сусын беруге міндетті. Рулас адамдар жоғалған немесе ұрланған малды бірлесе іздеген. [[Дала]] тұрғыны өте-мөте мұқтаж, кейінге қалдыруға болмайтын шұғыл міндетті орындау қажеттігі туған жағдайда кез келген қазақтың [[жылқы]] қосынан ат ұстап мініп кете беруге [[құқық]]ты болған. Бұл үшін ат иесінен рұқсат сұрау міндетті емес-ті. Ондай кезде [[көлік]] беруден бас тартқан адамға ат-тон айып салынған және ол туралы жағымсыз қоғамдық [[пікір]] қалыптасқан.

==Әдептілік пен сыпайылық әдет-ғұрпы==
Екі қазақ кездесе қалғанда жасы кішісі жасы үлкеніне «Ассаламағалейқұм!» деп бірінші болып [[сәлем]] береді. Жасы үлкен кісі оған «Уағалайқұмассалам!» деп жауап қатады. Тек содан кейін ғана егжей-тегжейлі аман-саулық сұрасады. Бұлай [[сәлемдесу]] бірін-бірі тіпті танымайтын адамдар үшін де міндетті болып саналады.

[[Дала]] тұрғындарына тән әдептілік пен сыпайылық, кішіпейілділіктің бір [[көрініс]]і — үлкен кісінің есіміне ''әке (еке)'' сияқты [[жұрнақ]] сөз қосып айту. Мәселен, Қазбек — ''Қазеке'', Диқан — ''Дәке'', Бауыржан — ''Бауке'' сияқты айтылады. Мұны XX ғасырдың бас кезінде белгілі орыс ғалымдарының бірі '''Л. Баллюзек''' те байқаған: ''«Қырғыздардың сыпайылығы, кішіпейілділігі мен әдептілігінің бір көрінісі — жасы үлкен кісілердің есіміне еке (әке) сөзін қосып айтуы».''

Жас келіндер ер [[азамат]]ты ерекше [[құрмет]]теудің белгісі ретінде күйеуінің жақын туысының атын атамаған. Күйеуінің [[әке]]сі мен [[шеше]]сін ата, ене деп атаған. Күйеуінің іні-қарындастарын ''шырақ, жарқын, айнаш, гүлім, бауырым'' деп еркелете ат қоятын. Өзге туысқандарына да жаңа әрі жарасымды ат ойлап табатын.

Қазақтар екіқабат әйел мен жасы үлкен адамның алдын кесіп өтуді әдепсіздік санаған. [[Келін]]дер атасының, [[қайын]] ағаларының көзіне түспеуге тырысқан.

Отағасы үйде жоқ кезде ересек ер адамның үйге түсуіне [[рұқсат]] етілмеген. Қазақ даласының мызғымас заңы, міне, осындай еді. Қазақтар үйге [[бас]] сұғар алдында қару-жарағын әрқашан тыста қалдыратын. Ал ханның алдына [[қамшы]] ұстап кіруге де болмайтын.

Алыс [[сапар]]дан немесе жәрмеңкеден қайтып оралған адам өзінің жақын туыстары мен көршілеріне әр түрлі [[сыйлық]]тар - ''базарлық'' ала келетін. Ауыл ақсақалдары [[тамақ]] үстінде үлкен табақтан жасы кішілерге ''асату'' жасайтын. Егер кімде-кім әлдебір жаңа [[киім]] кие қалса, бағалы затқа ие болса, оған жақын туыстарының, дос-жарандарының ''байғазы беру'' әдет-ғұрпы болған.

Әйелдер үйде қалған [[бала]]лары мен жақындарына [[мереке]]-[[той]]ларда болған жерлерінен ''[[сарқыт]]'' ала келетін. Мұның өзі, бір жағыман, тағамға деген [[құрмет]]ті білдірсе, екінші жағынан, болып өткен мереке тойлардан үйде қалғандардың да [[дәм]] татып, қатысты болғанын сезінуге тәрбиелейді. Қазақтарда көптен бері көрмеген жақын-туыстарына қымбат бағалы заттардан, әдемі естелік [[бұйым]]дардан, [[қазы-қарта]], мүшелі жіліктерден, сүр еттерден ''[[сәлемдеме]]'' беріп жіберу әдет-ғұрпы да болған.

Сәлемдемені алған жақ шын ниетімен разы болып, ізгі батасын беретін. Базарлықтар мен сыйлықтарды туған-туыстар, дос-жарандар мен көрші-қоландар өзара бөлісетін.

Дала тұрғындары бір-біріне қуанышты [[хабар]] жеткізгенде ''сүйінші'' сұрайтын [[әдет-ғұрып]] та болған. Қуанышты хабар жеткізген адамға жақсы сыйлық жасалатын. [[Саят құру]] кезінде жас [[аңшы]] бағалы олжасын өзімен бірге аңға шыққан адамдардың жасы үлкен ақсақалына байлайтын. Ол мұны [[дәстүр]] бойынша өз еркімен жасаған.

Қазақта ежелден бар тұрмыстық әдет-ғұрыптың бірі - ''[[ажырасу көже]]''. Оның мәні ауылдың бір түрғыны басқа бір алыс жаққа көшіп кетерде ағайын-туғандарымен, көрші-қолаңдарымен қоштасу ретінде ажырасу аяқ деп аталатын тамақ беруінде болатын. Ауылдастарына айтпай, үн-түнсіз көшіп кету көргенсіздік, тәрбиесіздік саналатын. Ал көшіп бара жатқан жақ өздерінің туған-туыстарына, [[құрмет]]ті ауылдастарына көзіміздей көріп жүріндер деп, естелік сыйлықтар қалдыратын. Ал ауылдастары өз кезегінде [[ризашылық|ризашылығын]] білдіріп, көш көлікті, барған жердегі қоныстарың құтты болсын айтысып, ақсақалдар ақ [[бата]]ларын берісетін.

==Жасы үлкендерге құрмет көрсету==
Дәстүрлі қазақ [[қоғам]]ында жасы үлкен адамдарды [[құрметтеу]] рәсімі ежелден бар болатын. Ондай құрмет жасы үлкен кісінің қай [[ру]]дан, қай [[жүз]]ден, қай [[ұлт]]тан екендігіне қарамай көрсетілетін. XIX ғасырдың аяқ кезінде неміс ғалымдарының бірі '''Ф. фон Шварц''' былай деп жазған болатын: ''«Қырғыз-қайсақтарда сұлтан, батырлармен қатар барлық жасы үлкен, қартайған ер [[азамат]]тардың бәрі де кім екеніне, қандай тектен шыққанына қарамай, ерекше сый-құрметке бөленеді».'' Олар барлық мерекелерде, жиын-тойларда құрметті орындарға, төрге шығарылады. Жиналыстарда олар елеулі рөл атқарады. [[Жастар]] олардың айтқан сөзін жерге тастамай, мүлтіксіз орындайтын. Жас [[жігіт]] үшін үлкен табақтан ақсақалдың өз қолынан ет асау ең жоғары марапаттың белгісі саналатын. Кіші [[іні]] үлкен [[аға]]ның [[рұқсат]]ынсыз [[дастарқан]] басына өз бетінше ешқашан отырмайтын.

Жас адамның үлкен [[кісі]]нің алдын кесіп өтуі көргенсіздік деп есептелінетін. Бұл ереже [[әйел]] адамның ер азаматтың алдын кесіп өтпеуіне де қатысты болатын. Жасы кішілердің жасы үлкендерге [[дауыс]] көтеруіне барып тұрған әдепсіздік ретінде үзілді-кесілді [[тыйым]] салынатын. [[Әңгіме]] үстінде жасы үлкен кісінің сөзін бөлуге ешқашан [[рұқсат]] етілмейтін.

Жастар алыс жолға аттанарда не [[үй]] болып, [[шаңырақ]] көтерерде жасы үлкен ақсақалдардың алдынан өтіп, ақ батасын алатын. Қазақтар жасы үлкен әрі құрметті адамдардан мұндай [[бата]]ны жауға аттанарда да тілейтін.

==Тамырлық әдет-ғұрпы==
Қазақтардың арасында достасып-бауырласу немесе ''тамыр болу'' әдет-ғұрпы да кеңінен тараған. Бұл рәсім куәлардың көзінше салтанатты жағдайда өткізіліп, нығайтыла түсетін. [[Рәсім]] кезінде екі дос қылыштың не қанжардың жүзін сүйіп, мәңгі адал [[дос]] болуға серттесіп, [[ант]] ішісетін. Олар бір-біріне мәңгі достықтың белгісі болсын деп қымбат бағалы бұйымдар ұсынатын. Дос-жаран, тамырдың үйінде қашан болса да қонуға болатын, ал үй иесі оған қолдау көрсетіп, [[қамқорлық]] жасайтын.

[[Қазақстан]] аумағында [[Ресей]] қазақтары мен [[қоныс]] аударып келген орыс шаруаларының пайда болуына байланысты [[мал]] өсіретін көшпелі қазақтар мен [[егін]] салатын отырықшы орыстардың арасында достасып, тамыр болу әдет-ғұрпы етек алды. [[Іс]] жүзінде әр қазақтың орыс шаруалары мен [[шекара]] шебіндегі әскери қазақтардың арасында өзінің тамыр-досы болды. Мұның өзі халықтар арасындағы достықтың кеңінен [[қанат]] жаюына игі [[ықпал]]ын тигізді. Әдетте олар бірінің тілін бірі үйренді, бірінің [[мәдениет]]ін бірі құрметтеді. Бұл әдет-ғұрыптың ең мықты түрі ''дос-тамыр'' болу еді. Олар бір-бірінен өздеріне ұнаған нәрсесінің бәрін де қалап ала беретін. Дос-тамырлық әкеден балаға, [[ұрпақ]]тан ұрпаққа жалғасып кете беретін сипат алды.

==Қоныс таңдау әдет-ғұрпы==
Қазақтарда қыстаудан өзге жер меншігінің толық дерлік жоқ болуы себепті көшіп-қонып жүруі үшін уақытша [[қоныс]] таңдау әдет-ғұрпы кеңінен таралған болатын. Ал жайылымның негізгі бөлігі қоғамдық меншік негізінде пайдаланылатын. Мұндай [[ереже]] [[1867]]—[[1891]] жылдардағы [[әкімшілік]] реформаларының қолданылу барысында да сақталып, бекітілген еді. Алайда көші- қон үшін кейде [[жер]] дауы да туындап отырды. Бұрыннан қалыптасқан әдет-ғұрып бойынша, ауылдар мен [[ру]] ақсақалдары өздерінің бірінші жетіп қоныс тандаған жерлеріне арнайы белгілер қоюы тиіс саналатын. Ондай белгілер жерге [[найза]]ның сабын немесе ''құрық'' қадап кету арқылы қойылатын. [[Құм]]ның бетіне немесе [[саз]]ды жерге сол [[ру]] таңбасының суреті салынатын. Немесе биік өскен шөптің басын буып, белгі салып кетуге де болатын. Мұндай белгілері бар жерлерге өзге ешкімнің қоныстануына [[рұқсат]] етілмейтін.

Егер жаңа [[қоныс]]қа әр түрлі ауылдардың [[өкіл]]дері бір мезгілде келе қалса, онда жер дауы мынадай тәртіппен шешілетін: [[сұлтан]] мен қатардағы қазақ дауласса, сұлтан жеңіп шығатын, [[би]] мен [[старшын]] дауласса, старшынның мерейі үстем болатын, ал егер би мен [[қатар]]дағы қазақ дауласса, бидің талабы орындалатын. Егер жер дауы сұлтан мен сұлтанның, би мен бидің, старшын мен старшынның, қатардағы екі қазақтың арасында болса, онда олардың қай жасы үлкені [[жеңіс]]ке ие бола алатын. Жерге дауласушылардың [[мәртебе]]сі мен [[дәреже]]сі тең болған [[жағдай]]да олардың қай жағының руы не [[тайпа]]сы жолы жағынан үлкен болса, сол жағына [[артықшылық]] берілетін.

==Отбасы және неке саласындағы әдет-ғұрыптар мен салт-дәстүрлер==
Сөз болып отырған кезеңде [[қазақтар]]да отбасы мен [[неке]]ге қатысты сонау ежелден ккеле жатқан бірегей әдет-ғұрыптары мен [[салт-дәстүр]]лері болатын. [[Дүние]]ге келген жас нәрестеге оның құлағына ''азан шақырып'' ат қойылатын. Жасы үлкен туысқандардың бірі [[Құран]]нан [[аят]] оқып, нәрестенің атын оның құлағына үш рет қайталап дауыстайтын.

Ер бала 3,5 және 7 жасқа толғанда оны ''[[сүндет]]ке отырғызу'' рәсімі өткізілетін. [[Сүндет]] тойына қонақтар шақырылатын, ат шаптырылып, [[спорт]] жарыстары өткізілетін.

Ата-ана өздерінің ұлын үйлендіру қамын әрқашан ойластырып жүретін. [[Болашақ]] келінді бала кезінен іздестіре бастайтын. Тіпті балалар [[дүние]]ге келмей жатып-ақ ''атастыру'' рәсімі болатын. Құдаларды өнегелі, құрметті, текті жерден іздестіретін. [[Құда]] түсудің салт-дәстүрлері бойынша арнайы рәсім өткізілетін. Қазақтарда жеті атаға толмаған туыстар арасында [[неке]] қиюға қатаң [[тыйым]] салынатын.

[[Бала]]ны үйлендіруге қатысты әдет-ғұрыптардың реті мынадай болатын: ''құда түсуге алдын ала келісу, ата-ананың құда түсуі, күйеудің [[қалыңдық]]қа ұрын баруы, келін түсіру тойы, неке қию рәсімі''. Ұзатылатын қыздың әкесі құда түсіп келген құдаларға [[құйрық]]-[[бауыр]] жегізетін. Бұл [[салт-дәстүр]] құдалық рәсімінің орындалғанын көрсететін. Ал [[құдалық]] екі жаққа да белгілі [[міндет]]тер жүктейтін. Құдалықтан айнуға болмайтын.

Құда түсудің ресми бөлігі аяқталғаннан кейін [[жігіт]] жағы қыздың [[қалыңмал]]ын төлейтін. Қалыңмал әдетте [[мал]] басымен есептелетін. Оның мөлшері құда түсушілердің қаншалықты бай, ауқатты екендіктеріне қарай белгіленетін. Қалыңмалдың [[мөлшер]]і 5 жылқыдан 1000 жылқыға дейін жететін. [[Үйлену тойы]] кезінде құдалар бір-біріне ''[[киіт]]'' кигізетін болған. Ол түрлі қымбат бағалы киімдерден, [[мата]] кездемелерден, мал басынан тұратын. Құдалар жағы бір-бірімен ''қоржын алмасып'', өзара [[сыйлық]] жасасатын. Үйлену тойының әдет-ғұрыптары ''неке қию'' рәсіміне ұласады. Қазақтардың дәстүрлі қоғамында қыздың ''жасауын'' берудің де зор маңызы болды. Жасау қыз баланың жас кезінен әзірлене бастайтын. Қыздың жасауына киіз үй, [[кілем]], [[текемет]], [[сырмақ]] сияқты бұйымдар, киім-кешек түрлері мен [[ыдыс-аяқ]]тар, әр түліктен тұратын мал басы және басқалары кіретін болған.

Күйеуі өліп, жесір қалған жае әйелге күйеуінің жақын туыстарының біреуі ''[[әмеңгерлік]]'' жолымен үйленуге [[құқық]]ты саналатын. Көшпелі қазақ халқының [[өмір]]інде мұның әлеуметтік маңызы үлкен болды. Әйел ерден кетсе де елден кетпеді. Марқұм болған адамның балалары өз руының, өз туысының қарамағы мен қамқорлығында қалды, жат [[жұрт]]қа жіберілмеді. Өйткені олар өз туыстарының арасында [[жетімдік]] көрмейді, бейшаралық халге душар болмайды. Сондықтан да құдалардың арасы суыспайды. Егер біреудің отбасы [[перзент]] көрмесе немесе баласы тұрмай, шетіней берсе, ол алдын ала [[келісім]] бойынша, өз туыстарының бірінің баласын ''бауырына басып'', асырап ала алатын.

Жеке [[шаңырақ]] көтеріп, ата-анасынан ''еншісін'' алып шыққан жас отбасында күнделікті [[тіршілік|тіршілігіне]] қажетті нәрсенің бәрі де — отауы, төсек-орындары мен үй ішінің [[жабдық]]тары, есік алдында малы да болатын. Ежелден келе жатқан әдет-ғұрып бойынша ата-анасының қолында кенже ұлы қалып, қара шаңыраққа бүкіл мал-мүлкімен қоса иелік ететін. Қазақтар өздерінің ата-анасын ешқашан тастап кетпейтін. Даланың жазылмаған бұл әдет-ғұрпын бұзғандарды [[қазақтар]] нағыз жексұрын, жауыз жандар ретінде жек көрді.

==Бата беру==
Қазақтарда ''бата беру'' әдет-ғұрпы кеңінен етек алды. Ол әрбір іске кірісер алдында [[міндет]]ті саналатын. Бата поэтикалық тілмен жалпы [[жұрт]]қа қарап тұрып беріледі. Онда [[бата]] беруші адам езгелерге ізгі жақсылық, табыс тілейді Батаны жасы үлкен [[адам]] немесе жолы үлкен [[қонақ]] беруі тиіс. Бата беруші Жаратушы [[Аллах|Алладан]] бақытты өмір, материалдық [[байлық]], әрбір істе табысты болуын тілейді. [[Бата]] екі қолды ілгері қарай жоғары созып, екі алақанды өзінің жүзіне қарата бұрып тұрып беріледі. Бата беру «''әумин''» деген [[сөз]]бен аяқталады.

Бата адамдарды лайықсыз, теріс қылықтардан сақтандырады, ол жастарды, ізгілікті әрі қайырымды істерге баулиды. Қандай да болсын бір іске кірісерде, [[дастарқан]]нан дәм татуға отырғанда немесе жол жүріп, алыс [[сапар]]ға аттанарда әркім ақсақалдардан бата алатын болған. Бата [[шаңырақ]] көтеріп, жеке үй-жай болғандарға да беріледі. Қазақтар өздерінің балаларына атақты кісілерден, құрметті қонақтардан бата алып қалуға тырысқан. [[Ислам]] дінінің таралуына байланысты бұл дәстүр бұрынғысынан да күшейе түсті. Қайтыс болған адамның үй-іші мен туған-туыстарына көңіл айту кезінде де бата беріледі, марқұмның өзіне де, артында қалған [[үрім]]-[[Бұтақ|бұтағына]] да ізгі тілектер білдіріледі.

==Бала тәрбиесі==
[[Қазақтар]] бала тәрбиесіне ерекше көңіл бөлген. Қазақтың дәстүрлі [[тәрбие]]лік үлгі-өнегелері [[ұрпақ]]тан ұрпаққа ауысып отырады.

Жиналып тұрған топқа жақын келген [[адам]] оларға бірінші болып [[сәлем беру]]ге міндетті. Атты адам жаяу кісіге, жасы кіші үлкендерге бірінші болып сәлем береді. Алға келген астан алдымен жасы үлкен адам дәм татады. [[Тамақ]] ішіп отырған кезде көп сөйлеуге болмайды. Балаларға жақсы [[тәрбие]], үлгі-өнеге беруде [[мақал-мәтелдер]]дің атқаратын рөлі зор. [[Халық]] даналығы балаларды еңбексүйгіштікке, алды-артын аңдап сөйлейтін сақтыққа, [[адамгершілік]] асыл [[қасиет]]терге баулиды. Мәселен, «Аққа Құдай жақ», «Батырдың күші - айласында», «Асықпаған арбамен қоян алады», «Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей», «Бірлік бар жерде тірлік бар», «Қолы қимылдағанның аузы қимылдайды», «Жаздың бір күні жылға азық», «Жақсыда жаттық жоқ», «Жаман үйді қонағы билейді», «Жақсы жігітке жеті өнер де аз» сияқты мақалдардың тәрбиелік маңызы зор.<ref>Қазақстан тарихы (XVIII ғасыр — 1914 жыл). Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына арналған оқулық. Қабылдинов З.Е., Қайыпбаева А.Т.Алматы: Атамұра, 2008. — 352 бет, суретті, карталы. ISBN 9965-34-816-2</ref>

==Дереккөздер==
<references/>


[[Санат:Қазақстан тарихы]]
[[Санат:Қазақ салт-дәстүрлері|*]]