1868—1870 жылдардағы қазақтардың отаршылдыққа қарсы күресі бетінің бастапқы мәтінін қарау

=Көтерілістің алғышарты=

[[1867]]—[[1868]] жылдары Қазақстан үш [[Генерал-Губернатор|генерал-губернаторлыққа]] бағынды. ''Орынбор генерал-губернаторлығына'' —
Орал, [[Торғай облысы|Торғай облыстары]]; ''[[Батыс-Сібір генерал-губернаторлығы|Батыс Сібір генерал-губернаторлығына]]'' — [[Семей]], [[Ақмола]] облыстары; ''Туркістан генерал-губернаторлығына'' — [[Жетісу]], [[Сырдария]] облыстары мен [[Орал]] және [[Сібір]] казак-орыс әскери округтерінің кейбір аудандары кірді. Әрбір облыстың басында әскери губернатор мен оған бағынышты облыстық [[басқарма]] болды.

Жалпы, әскери [[билік]] пен азаматтық билік бір [[адам]]ның қолына жинақталды. Сот жүйесінде әскери-сот комиссиялары мен уездік соттар құрылды. Олар жалпы [[империя]]лық заңдар негізінде [[жұмыс]] істеді. Облыс → уезд → болыс → ауыл → түтін (шаңырақ) әкімшілік бөлінісі ру бөлінісімен санаспай, аумактық принцип бойынша құрылды. Сол арқылы [[ру]] ақсақалдары мен билерінің [[ықпал]]ын кеміту көзделді.

Қазақстандағы [[әкімшілік]]-[[сот]] реформалары Ресейдің экономикалық даму талаптарына сәйкес, [[Қазақстан]]дағы өздерінің өктемдігін баянды ету үшін ел басқарудың [[жүйе]]сін түбірінен қайта құруға кірісті. [[1868]] жылғы «Уақытша Ереже» бойынша түтін салығы жылына әрбір шаңыраққа салынатын бұрынғы ''1 сом 50 тиын'' орнына 3 сом [[мөлшер]]інде көбейді. Салықтың бүкіл ауыртпалығы еңбекші қазақтардың мойнына түсті. Оның үстіне старшындар мен болыс басқарушылар өздерінің билігін пайдаланып, кейде салықты бірнеше рет жинайтын болды. Болыс бастықтарына түрлі [[қоғам]]дық қажеттіліктер мен «игілікті мақсаттар» үшін салық белгілеуге [[құқық]] берілді, [[халық]] бұл салықты ''«қарашығын»'' деп атады, өйткені мұны жинағанда болыстар мен [[ауыл]] старшындары халықты әбден тонайтын. Халық земстволық салық төлеуге міндетті болды. Яғни, ауылдық-болыстық әкімшілікті асырау, көпір, [[жол]], [[пошта]] бекеттерін ұстау мен жөндеуге қажетті [[қаражат]], көліктермен қамтамасыз етуге тиіс болды.

[[Кіші жүз]] қазақтары [[1868]]—[[1869]] жылғы «Уақытша Ережені» енгізуден көп бұрын [[табиғат]] байлықтарынан: жерден, [[орман]]нан, [[өзен]]-[[көл]]дерінен айырылған болатын. Тұз кендері, аң аулайтын жер [[Орал]], [[Орынбор]] казак әскерлері және генерал-губернаторлық меншігінде болды.

Қатал қанау көшпелілер мен жартылай көшпелілерді жоқшылыққа ұшыратты. Қазақ кедейлері [[жұмыс]] іздеп казак шептеріне шұбырды. 40—50-жылдары Орал, Орынбор шептерінде, орыс-казак билеушілері топтарында, [[саудагер]]лерде, [[балық]] және [[тұз]] кәсіпшіліктерінде жалданып жұмыс істейтін қазақ жұмысшыларының саны 40 мыңнан асты. Бірақ [[1868]] жылғы «Уақытша Ережені» енгізу қарсаңында шептің ішкі жағындағы жерде [[еңбек]] етуге ерік беретін [[билет]] ақылы (10—12 сом) етіліп, оларға егіншілікпен айналысуға, тұрақты мекендеп қалуға шектеу қойды.

Қазақтардың бүкіл азаттық үшін күресінің негізгі көкейкесті мәселесі — [[жер]]. [[1868]] жылғы ''«Уақытша Ереже» бойынша қазақтардың ата-қонысы мемлекет меншігі деп жарияланды.'' Жер қауымдық пайдалануға берілді. 
 
Кіші жүз қазақтары мен [[Жайық]] казактары арасындағы жер жөніндегі қатынастар бұрынғыдан да шиеленісе түсті. Малдың тебінде болғаны үшін әскер атаманының пайдасына [[қой]] басы — 15 тиын, [[ірі қара]] мал — 18 тиын, [[жылқы]] — 23 тиын, [[түйе]]ге — 38 тиыннан ақы алынды. Бұдан басқа станицалық қоғамдар «өздерінің жеріне» көшіп Келген әрбір үй үшін қазақтардан 4 сомнан [[ақша]] алып отырды.

Жерге зәруліктің, жайылым жетіспеуінің салдарынан XIX ғасырдың 60-жылдарында рулар арасында, жартылай отырықшы және көшпелі [[қазақтар]] арасында [[күрес]] күшейді. [[Жер]] дауы көшпелі [[қоғам]] бірлігіне нұқсан келтірді. Оны [[дағдарыс]]қа ұшыратты.

Қазақстанның оңтүстігінің [[Ресей]]ге түпкілікті қосылуы [[1867]]—[[1868]] жылдардағы «Уақытша Ереженің» жасалуына тікелей [[байланыс]]ты. Бұл заң Ресейдің империялық пиғылының арта түскендігінің [[көрініс]]і. «Уақытша Ереженің» ''түпкі астары''—қазақтардың әлеуметтік-мәдени және этностың тұтастығынан айыру еді. Көшпелі қоғамның тірегі — рулық [[құрылым]]ды бұзып, [[әкімшілік]] басқаруды оларға түсініксіз, [[сан]] алуан сатылы билік [[иерархия]]сымен ауыстырды. [[Орал облысы]] қазақтарының жері Орал казак әскерлері жерімен біріктіріліп, оны басқару казак атаманының қолына берілуі де қазақтардың наразылығын туғызды. Қазақтар дүниетанымы мен көшпелі [[өмір]] [[салт]]ына қайшы келетін сырттан [[күш]]пен таңылған жаңа [[реформа]]ны қабылдамады.

=Көтерілістің басталуы=

Қазақтар [[1868]] жылғы «Уақытша Ережені» ''«жаңа штат»'' деп атаған. Міне, осы «жаңа штат» туралы алып қашты [[хабар]] оны жариялаудан көп бұрын және ұйымдастыру [[комиссия]]сы елге шықпай тұрып-ақ тарады.

Ұйымдастыру [[комиссия]]сы, ең алдымен, үй [[Есеп|есебін]] алуға, онбасы, елубасылардың сайлауын өткізуге, олардың арасынан [[ауыл]] старшындарын, болыс билеушілерін сайлауға, елді ауыл-ауылға бөлуге, жаңа [[мөлшер]]де [[үй]] басы салығын жинауға тиіс болды. Бірақ бұл комиссиялар ауылдардың табанды [[Қарсылық|қарсылығына]] кездесті. Қазақ еңбекшілері «Уақытша Ереженің» негізгі мәнін [[дұрыс]] ұғынып, оны қабылдаудан үзілді-кесілді [[бас]] тартты.

Жаңа [[әкімшілік]]ке бөлу жайылымдарды пайдаланудың ғасырлар бойы келе жатқан [[тәртіп|тәртібіне]] үйлеспеді: бір рудың жайлауы, [[қыстау]]ы басқа уездер мен болыстардың қарамағына ауысып кетті.

«Уақытша Ережені» жүзеге асыру үшін шыққан комиссия [[1868]] жылдың [[қаңтар]]ында [[жұмыс]]ын тоқтатып, шеп бойына қайтуға мәжбүр болды.

Орал облысында [[1869]] жылы [[Қаңтардың 12|12 қаңтарға]] дейін 11 болыс шеп бойындағы қазақтардан ғана құрылды. [[Торғай облысы]]нда 1 ақпанға дейін 9 болыс құрылды. Алайда көп ұзамай ұйымдастыру комиссиясы өз [[жұмыс]]ын бірінші Орал облысында, кейіннен Торғай облысында тоқтатып, шепке кейін қайтуға мәжбүр болды. [[Комиссия]] сөзіне қарағанда, «Уақытша Ережені» қабылдамауды қазақтардың барлығы бірігіп шешкенге ұқсайды. Ал комиссияның бетін қайтарған қазақтардың қатары толыға түсті. Өздеріне [[орыс]] бастықтарының тағайындалуына, түтінге [[санақ]] жүргізуге наразылардың қатары өрши берді.

[[1869]] жылы ақпанда комиссия күзетші жасақ пен бұрынғы сұлтандарды ертіп қайта шықты. «Уақытша Ережені» қабылдамай қайсарлық көрсетушілерге қарсы әрі [[Елек]] комиссиясына көмекке [[Ембі]] постындағы күшке қоса екі зеңбірегі бар 200 казак жіберілді. [[Орынбор]] генерал-губернаторы [[Н.А.Крыжановский]] мен Орал облысы әскери губернаторы [[Н.А.Веревкин]] қарсылық көрсетушілер [[Жем]] өзені бойындағы жайлаудан айырылатындығын ескертіп, қорқытумен болды.

Комиссия [[Елек]] өзенінің бастауы тұсындағы 30-дистанцияға қарасты қазақтардың күштірек қарсылығына кезікті. Бұған басқа да [[дистанция]]ларға қарасты халықтың көтеріліске шыққан бөлігі қосылды. [[Комиссия]] қоршауға түсіп, оның төрағасы Плотниковты «енді қайтып келмеймін» деген тілхатын алғаннан кейін ғана босатады.

Бірінші [[кақтығыс]] [[1869]] жылы [[Қаңтардың 21|21 қаңтарда]] [[Гурьев]] уезін ұйымдастыру комиссиясына қарсы болды. Адайлардың, 400 ысық руы қазақтарының [[Тентек]], [[Сағыз]] өзендері бойында көрсеткен қарсылығынан Жемнен әрі қарай өте алмаған комиссия мүшелері [[Каспий]]дің қатқан мұзы үстімен кейін қайтты.

[[1869]] жылдың көктемінде жекелеген ауылдардың ашынуы көтеріліске ұласты. Қазақ ұлықтарына жалданған бақташылар, [[батырақ]]тар және басқа еңбеккерлер қырға жиылып, 600—700-ден бөлініп, жасақтар құра бастады.

Қазақтар топ-топ болып бірігіп, жасақ ұйымдастырды. Олар күндіз-түні жан-жақтан комиссияны мазалаумен болды. Шеп бойындағы казак-орыстардың малдарын айдап әкетіп, әскери жасақтарға [[шабуыл]] жасады.

=Көтеріліс ошақтары=
[[Торғай облысы]] [[Ырғыз]], [[Елек]] уезі осылайша көтерілістің бір ошағына айналса, екінші ошағы [[Орал облысы]]ның Орал, [[Калмыков]] уезінде қалыптасты. Калмыков уезінде Тайпақ деген жердегі Азнабай елді мекенінде алаша, [[байбақты]] рулары көп топтасты. [[1869]] жылғы наурыздан бастап стихиялы түрде шыққан наразылықтар белгілі [[форма]]ға ие болып, ұйымдасқан сипат алды. Тіпті комиссия [[мүше]]лерімен келіссөз жүргізілді. Олар тұрақты жасақ құрып, алдыңғы шепке күзет қойды, ұсақ топқа бөлініп, үздіксіз шабуыл жасады. Өз іштерінен [[хан]], әмір сайлап, дербес билік [[жүйе]]сін құрды.

[[Халық]] арасында беделді азаматтар мен ақсақалдар бас қосып, «Уақытша Ережеге» байланысты кеңес өткізді. [[Торғай облысы]] [[Елек]] уезіндегі Қобда бойында Белқопа деген жерде [[Мұңайтпас Бөтенбеков]] деген бидің ауылына 500-дей ру ақсақалдары жиналады.

[[Наурыз]]дың соңы мен [[сәуір]]дің басында белгілі ақын Шәңгерей Бөкеев Орал облысына келіп, «Уақытша Ереженің» күмәнді тұстарына тоқталып, жер сатуға рұқсат берудің [[зиян]]ды жақтарын түсіндіреді.

Елек, Қобда бойындағы [[көтеріліс]] ошағында 6 мың отбасы қарсылық көрсетті. Көтерілісшілерге бұрын сұлтан-басқарушының көмекшісі болған [[Ханғали Арыстанұлы]] басшылық етті. Олар Ырғыз уезінде Орал-Ор пошта бекеттерін тонады.

Шекті руы қазақтары «комиссияны қабылдамаймыз, одан [[Хиуа]]ға кеткеніміз артық» деп мәлімдейді. Бір бөлігі [[Сырдария]] облысына қарай [[қоныс]] аударуға бел буады. Патша [[үкімет]]і дистанциядағыларды жазалауға әскери жасақ шығаруға шешім қабылдайды. [[Ембі]] постына шыққан ''Новокрещенов'' жасағына 18 наурызда ''Бестамақ'' деген жерде 700 адам [[шабуыл]] жасайды. Жеңілген қазақтар жаппай [[Жем]] бағытына [[қоныс]] аударды.

[[Орал]] мен [[Торғай облысы]]нда комиссиялар өз міндеттерін орындай алмады. «Уақытша Ереже», негізінен, қыстаулары мен жайлаулары шеп аудандарының ішінде қалған, казак әскерлерінің іргесіне орналасқан, көші-қон жөнінен оларға түгелдей тәуелді қазақтарға ғана енгізілді. Бірақ бұл [[Кіші жүз]]дегі үй санының ⅓ бөлігінен де аз еді.

[[1869]] жылғы наурызда толқу бүкіл [[Орал облысы]]н, Торғай облысының батысы мен оңтүстігін түгел қамтыды. Шалқар көлінің маңайына [[Ханкөл]], [[Азнабай]], [[Тайпақ]], [[Өлеңті]], [[Құрайлы]], Шідерті, т.б. өңірлерін мекендеген рулардың [[көтеріліс]]ін ''Сейіл Туркебаев'' пен ''Беркін Оспанов'' басқарды. Көтерілісшілер [[найза]], [[қылыш]] соғып, қару-жарақ, оқ-дәрілер іздестірді. Ең маңызды жерлерге [[салт]] атты шолғыншылар қойылды.

Қазақ арасындағы [[күрес]]тің қайсысын болсын, әдетте, барымтаға әкеліп [[саят]]ын патша [[Әкімшілік|әкімшілігінің]] өзі де бұл жолғы күрестің саяси мәні бар екенін мойындауға мәжбүр болды. [[Орынбор]] генерал-губернаторы Н. Крыжановский үкіметке ресми түрде хабар берді. 27 наурызда [[соғыс]] министрі Милютин оған патшаның көтерілісшілерге қарсы шараларды құптағанын, Бас штаб тарапынан барлық шаралар қолданылатындығын жазады. [[Көтеріліс]]ті қарулы [[күш]]пен басып-жаншу үшін [[өкімет]] орындары үш айдай дайындалды.

=Фон Штемпель жасағына шабуыл=
[[Көктем]] түскен соң [[комиссия]] жеткілікті қаруымен екінші рет қырға аттанды. Көтерілісшілерге қарсы [[Торғай облысы]]нда [[Ақтөбе]] бекінісін, Орал облысында [[Ойыл]] бекіністерін салу көзделді. [[Көтеріліс]]ті біржола басу үшін олардың негізгі күші шоғырланған [[жер]] — Ойыл өңіріне соққы беруге [[Орал облысы]]ның әскери губернаторы [[Веревкин]] 400 солдат, 4 зеңбіректі бір рота, т.б. күштермен Ойыл бойына аттанды.

Торғай облысындағы Ойыл, [[Сағыз]], [[Жем]] өзендерінің өңірінде орналасқан көтерілісшілер фон Штемпель жасағына қарсы шықты. Ойыл [[өзен]]інен 20 шақырым жердегі [[қақтығыс]]та 2''0 мың көтерілісшілер 7 күн шабуылдап'', фон Штемпельді [[Калмыков]] қамалына кетуге мәжбүр етеді. Ал Орал облысына екінші рет шыққан [[комиссия]] қайта қайтып кетті.

Көтерілісшілердің фон Штемпель жасағына жасаған [[шабуыл]]ы [[1869]]	жылы Орал, Торғай облыстарындағы көтерілістің ең бір [[шарықтау]] кезі болды.

Шабуыл сәтсіз аяқталғанымен, [[көтерілісші]]лер көлге баратын жолды кесіп өтіп, ''фон Штемпель'' жасағын сусыз қалдырады.

Орыс әскери [[маман]]дары қазақ даласындағы бұл шабуылды ең күштісі деп бағалады. Шынында, [[сан]]ы жағынан 20 мыңдай қалың қолдың жиналуы бұрын соңды болмаса керек.

Патша [[үкімет]]і негізгі күштердің басын қосып көтеріліс ошағына бағыттау үшін біріктіруді ұсынды. [[Маусым]] айында Орал казак әскери атаманының өзі келе жатыр деген [[хабар]], сондай-ақ патша [[үкімет]]інің барлық күштерді бір бағытқа көшіруі, қарулы отрядты жеңуге деген үмітті [[су]] сепкендей басты.

7 шілдеде 8 мың отбасы «Уақытша Ережені» мойындауға мәжбүр болды. 25 шілдеде байбақты ''Беркін Оспанов'' бастаған 1 мыңдық қол талқандалды. 31 шілдеде [[көтеріліс]]тің тағы бір басшысы Сейіл Түркебаев тұтқындалды. Қалған [[көтеріліс]] басшылары [[Хиуа]] жеріне өтіп кетті.

Көтерілістің жеңілуіне феодалдардың [[опасыздық|опасыздығы]] ғана емес, сонымен бірге кейбір рулардың арасында ауызбірліктің жоқтығы да [[себеп]] болды. Олардың [[ынтымақ]]таса қимылдауына [[жер]] дауы да [[бөгет]] болған еді. Казак шептері маңындағы ауылдар отаршылдарға қарсы белсене [[күрес]]ке шыға алмады. Майдан мен тыл бір жерде болып, көтерілісшілер [[қимыл]]ын өте-мөте қиындатты.

=1870 жылғы Маңғыстау қазақтарының көтерілісі=
Басқару [[реформа]]сын жүзеге асыру [[Маңғыстау]] аймағында да [[қарсылық]]қа кезікті. Реформаны енгізгенде патша үкіметі қазақтардың, жекелей алғанда [[адай]]лардың, қоғамдық-экономикалық [[даму]] деңгейімен [[тарих]]и ерекшеліктерімен (санаспады. «Уақытша Ереже» [[Орал облысы]]на қарасты Маңғыстау түбегіндегі адайларға кешірек [[1870]] жылы енгізілсе де, «Уақытша Ереже» бойынша түтін салығын 2 жылға қатар төлеу міндеттелді.

[[1868]] жылғы «Уақытша Ережеге» сәйкес жоғарыда аталған екі жылдың ауыр [[алым]]-[[салық]] түрлерін қарулы жасақтың көмегімен [[жинау]] басталды.

[[Маңғыстау]] приставы подполковник [[Рукин Баймұхамбет]] Маяев пен Ғафур Қалбин сияқты би шонжарлардың көмегімен салықты [[1869]]—[[1870]] жылдарға бірақ жинамақ болады. Мұның өзі әрбір [[шаруашылық]]тан, әл-ауқатының қандай екеніне қарамастан бірден 8 сом [[күміс]] [[ақша]] төлеуге міндетті деген сөз. [[Адай]]лардың көпшілігінің мұндай ақша төлейтін [[жағдай]]ы жоқ еді.
 
Рукин [[1870]] жылы 15 наурызда 40-тан астам казак-орыс және 60-ка жуық [[адай]] билері мен старшындарын алып, қару-жарақтарын 35 түйеге артты да, [[салық]] жинауға шықты. Бұл [[хабар]]ды естіген халық [[Досан Тажиев]] пен [[Иса Тіленбаев]], [[Алғи Жалмағамбетов]]тың бастауымен Рукин жасағына қарсы көтерілді. Көтерілісшілер Рукин жасағымен 22 наурызда кездесті. Көтерілісшілердің тегеурініне төтеп бере алмай жасақ кейін шегінді.

Көтерілісшілерге Ұсақ құдығы маңында Бозащы көтерілісшілері қосылды, Рукиннің жасағы біржола талқандалды. Рукин қолға түсіп, өзін-өзі атты. Көтерілісшілер саны ''10 мың [[салт]] атты'' адамға жетті. [[Көтеріліс]] бүкіл түбекті қамтыды. Олар патша өкіметінің [[Маңғыстау]]дағы барлық тірегін, кәсіпкерлердің [[кәсіпорын]]дарын, құрылыс-жайларын талқандады. Балықшылар, [[жүк]] тиейтін жұмысшылар өздерін қанаушы [[кәсіпкер]]лер мен саудагерлерге қарсы күресті. Сармытас шығанағында жұмысшылар кәсіпшілерге [[шабуыл]] жасап, олардың қайықтарын тартып алды. Бұл қайықтардан кіші [[флотилия]] құрып, оны патшаның ең мықты [[соғыс]] қамалдарының бірі —  Александров фортын [[қоршау]] үшін пайдаланды.

[[Көтеріліс]] жергілікті [[өкімет]] орындарымен қатар [[Санкт-Петербург]]тегі Бас штабты да үрейлендірді. Себебі, бұл кезде [[Каспий теңізі]]нің оңтүстік жағалауындағы [[Иран]]да ағылшындардың [[ықпал]]ы едәуір күшейген болатын. Онымен қоса, патша үкіметі Хиуаға қарсы жорыққа даярланып, әскерлерін [[Красноводск]] қаласына шоғырландырып жатқан еді. [[Маңғыстау]] көтерілісінің орталығы осы [[әскер]] тобының тылында болды. Көтерілісті басу патшаның Кавказдағы уәкіл-әкіміне тапсырылды. Мамыр айының соңында Маңғыстауға [[Кавказ]]дан [[Апшерон]] полкінің бip батальоны, екіатқыштар ротасы, шептік [[батальон]]ның екі ротасы және Терек казак-орыстарының 4 зеңбірекпен қаруланған екі жүздігі келді. Көтерілісшілер ''Ұсақ құдығында, Үшауыз шығанағында, Александров фортында күшті'' қарсылықтар көрсеткенімен, патшаның жақсы қаруланған тұрақты [[әскер]] бөлімдерінен жеңіліс тапты. Көтеріліс қатал жанышталды. Көтерілісшілер мамыр айының соңында Үстірттен солтүстікке қарай ығысып, [[көше]] бастады. Бірақ [[Орынбор]]дан шыққан Н.Крыжановский мен генерал-майор Биязнов бастаған жазалаушы жасақтармен кездесіп, шығынмен [[Үстірт]]ке қарай кейін шегінуге мәжбүр болды.

[[1870]] жылдың соңында патша үкіметі түбекті әскерге толтырды. [[Сам]], [[Бозащы]], [[Бестамақты]]да 11 рота жаяу әскер, 1400 атты әскер болды.

Жазалаушылар халықты «Уақытша Ережеге» күшпен көндірді. Патша үкіметі адайларды әлсірету [[мақсат]]ымен 6 мың үйді [[Маңғыстау]]дан бөліп алып, күшпен Орал облысына қосты. Көптеген отбасылар Үстіртке қашып бой тасалады. [[1874]] жылға дейін адайларды [[Дағыстан]]нан келген әскери [[өкімет]] басқарды. Содан кейін бір айдың ішінде 9 мың адай отбасынан екі жылғы салық бірден өндірілді. [[Салық]]ты өтеу үшін қазақтар соңғы малдарын сатуға мәжбүр болды. Көтерілістің нәтижесінде «Уақытша Ережеге» [[өзгеріс]]тер енгізіліп, түтін салығын ақшалай емес, малмен өтеуге [[рұқсат]] етілді.

Сонымен, [[1870]] жылғы [[көтеріліс]] салықтың өсуіне, жайылымды пайдалануға шек қоюға қарсы болған стихиялы көшпелі шаруалар көтерілісі болды. [[Көтеріліс]] Ережені енгізер кез бен оған дейінгі отарлық езгінің ауыртпалығынан шықты, патша өкіметінің озбырлығы [[халық]]тың ыза-кегін туғызды, халық бұқарасының күресі патша үкіметіне қарсы бағытталды. Маңғыстаудағы көтерілісте өз билеушілеріне қарсы күрес баяу көрінді. Рулық белгілер әлі де күшті еді. Көтерілісшілер патша үкіметімен ауыз жаласқан билерді ғана жазалады.

''Көтерілістің негізгі ерекшелігі'' — халықтың еңбекші бұқарасы: кедейлер, жатақтар, батырақтар, балықшылар, орыс кәсіптеріндегі жұмысшылар, егіншілер, малшылар, молдалардың қатысуы. [[Мақсат]]ы мен [[міндет]]і жағынан көтеріліс отаршылдық езгіге қарсы [[бағыт]]талған болса, әлеуметтік құрамы жағынан, басым түрде қазақ [[шаруа]]лары мен балықшылардың қатысуымен ерекшеленеді.

XVIII—XIX ғасырлардағы Қазақстандағы көптеген бас көтерулерден [[айырмашылық|айырмашылығы]] да осында. Салыстырмалы түрде айқын көрінетін батыл [[қимыл]]дар, үлкен ұйымдасқандық белгілерін көреміз. [[Көтеріліс]]тің нағыз ұйымдастырушыларының бірі [[малшы]] шаруа Досан Тәжиевті [[халық]] батыр ретінде мойындады.

Көтерілістің жеңілу себептері: көтерілісшілердің мықты тылы, [[экономика]]лық базасы болмай, көпке дейін өз ауылдарынан қол үзіп кете алмай отырды. Олар тек шөлді сусыз дала Үстіртке ғана шегіне алатын жағдайда еді. Қалған жерде жан-жақтан анталаған орыс әскері тұрды. Көтерілісшілерде алдын ала ойластырылған [[саяси жоспар]] болмады, болуы да мүмкін емес еді. [[Іс-қимыл]]дар [[оқиға]]ның даму барысымен ғана анықталды. Әлеуметтік-экономикалық [[қатынас]]тардың артта қалғандығы халық бірлігіне кедергі болды.<ref>Қазақстан тарихы: Аса маңызды кезеңдері мен ғылыми мәселелері. Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық - гуманитарлық бағытындағы 11-сыныбына арналған оқулық/М.Қойгелдиев, Ө.Төлеубаев, Ж.Қасымбаев, т.б. — Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007. ISBN 9965-36-106-1</ref>

=Дереккөздер=
<references/>
{{Суретсіз мақала}}

{{wikify}}

[[Санат:Қазақстан-Ресей қарым-қатынасы]]
[[Санат:Қазақстан тарихы]]


{{Kz-hist-stub}}