Еділ қаған бетінің бастапқы мәтінін қарау

{{Мемлекеттік қайраткер
| түс   =  монарх
 | Қазақша есімі        = Еділ (Аттила) қаған
 | Шынайы есімі         = {{lang-la|Attila}}<br />{{lang-el|Ἀττήλας}}
 | Суреті               = Brogi, Carlo (1850-1925) - n. 8227 - Certosa di Pavia - Medaglione sullo zoccolo della facciata.jpg
 | Атауы                = Чертоза ди Павия монастыріндегі 16 ғ. рельефі. 
 | Сурет ені            = 
 | Елтаңба              = 
 | Елтаңба атауы        = 
 | Елтаңба ені          = 
 | Титулы               = Ғұн тайпаларының көсемі
 | Лақап аты            = 
 | Ту                   = 
 | Басқара бастады      = [[434 жыл]]
 | Басқаруын аяқтады    = [[453 жыл]]
 | Басқарған кезеңі     = 
 | Ізашары              = [[Руғила]] (Руа, Роас)
 | Ізбасары             = ұлдары
 | Тәж кигізу жорасы    = 
 | Биліктен бас тартуы  = 
 | Мұрагері             = 
 | Бірігіп басқарушы1   =[[Бледа]] ( [[445 жыл]]ға дейін)
 | Бірігіп басқарушы1Басқара бастады     =  
 | Бірігіп басқарушы1Басқаруын аяқтады   = 
 | регент1              = 
 | регент1Басқара бастады      = 
 | регент1Басқаруын аяқтады    = 
 | регент2              = 
 | регент2Басқара бастады      = 
 | регент2Басқаруын аяқтады    = 
 | Премьер              = 
 | Вице-президент       = 
 | Президент            = 
 | Монарх               = 
 | Губернатор           = 
 | Вице-губернатор      = 
 | Түсініктемелер       = 
 | Діні                 = пұтқа табынушылық
 | Туған күні         = 
 | Туған жері         = 
 | Қайтыс болған күні   = 453
 | Қайтыс болған жері   = [[Паннония]]
 | Жерленді             = белгісіз
 | Династия             = 
 | Туған кездегі есімі      = 
 | Әкесі                = [[Мұнзық]]
 | Анасы                = 
 | Жұбайы               = Ильдико, Крека   және т.б.
 | Балалары             = [[Эллак]], Эмнетзур, Ултзиндур<ref>Иорданның  «Гетика» жазбаларында аттары аталған</ref>, <br />Эрнак, Денгизик, Чаба<ref>Homant Balint. Szekly\'liler. // Bulleten, 20. Ist. S. 601</ref>  және т.б..<ref>[http://books.google.ru/books?id=jacBvHiRUWwC&pg=PA45&lpg=PA45&dq=Scharpfe+son+of+Attila&source=bl&ots=ywo71SYPVV&sig=P_dp9bDnDl91erpRPt_dUMTvcNM&hl=ru&sa=X&ei=B-ewUKagBqmF4ATm6oG4CQ&ved=0CGsQ6AEwCA#v=onepage&q=Scharpfe%20son%20of%20Attila&f=false Dictionary of Medieval Heroes: Characters in Medieval Narrative Traditions ... - Willem Pieter Gerritsen, Anthony G. Van Melle, Tanis M. Guest]</ref>
 | Қызмет еткен жылдары       = 
 | Құрамында болды      = 
 | Әскер түрі           = 
 | Атағы                = 
 | Басқарды             = 
 | Шайқасы              = 
 | Ғылыми аясы          = 
 | Жұмыс істеген орны   = 
 | Партиясы             = 
 | Қызметі              = 
 | Мамандығы            = 
 | Білімі               = 
 | Ғылыми дәрежесі      = 
 | Марапаттары          = 
 | Қолтаңбасы           = 
 | Монограммасы         = 
 | Сайты                = 
 | Commons              = Attila the Hun
}}

'''Еділ қаған''' немесе '''Аттила''' ([[Орхон-Енисей жазбалары|көне түркі тілінде]] {{lang-la|Attila}}, {{lang-el|Ἀττήλας}},  туған жылы [[400]] - [[453]] жылы қайтыс болған) [[Ғұндар|батыс ғұн]] тайпалар одағының аты [[аңыз]]ға айналған [[көсем]]і. [[Рейн]]нен [[Қара теңіз]]дің солтүстігіне дейін [[варварлық|варвар]] тайпаларына өз билігін жүргізген, [[Адамзат тарихының шежіресі|адамзат тарихы]]нда өзіндік орны бар тарихи тұлға<ref>Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 880 бет.ISBN 9965-893-73-Х</ref>

Сол кезеңнің оқиғалары туралы тарихи шығармаларда, жылнамаларда және эпикалық туындыларда мәліметтер кездеседі. Сонымен қатар германдықтардың батырлар жырының 18 шығармасында [[ғұндар]] мен оның патшасының ұлы iстерi көрiнiс тапқан.

Еділдің тұсында империя өзінің шарықтау биігіне көтеріледі. Шығыста [[Кавказ]]ға, батыста [[Рейн]]ге, терістікте [[дания]]лық аралдарға, күнгейінде [[Дунай]] өзенінне (оң жағалауын қоса) дейінгі жерлерді [[Ғұндар мемлекеті|Ғұндарға]] бағындырды. [[444 жыл]]дан [[453 жыл]]ы қайтыс болған күніне дейін Еділ жалғыз өзі [[Ғұндар мемлекеті]]н басқарды.

== Тарихнамасы және дереккөздер ==
Тарихшылар Еділ қағанды тұлға ретінде сипаттағанда көптеген қиындықтарға тап болады. Себебі жазба түрінде біздің заманымызға дейін жеткен деректер көбіне [[грек тілі|грек]] немесе [[латын тілі]]нде  жазылған. Көсем туралы ең көп мәлімет берген римдік тарихшы әрі дипломат [[Приск Паний]]. Приск [[449 жыл]]ы ІІ Феодосидің қасына еріп тарихи кездесуге қатысып сол кездегі болып жатқан оқиғалардың куәгері болған. [[434 жыл]]дан [[452 жыл]]дардың шежіресін 8 томдық шығармаға жазған Приск жалғыз өзі ғана Еділ қағанның сыртқы көрінісін бейнелеген.

Присктің көптомды шығармасынан басқа бізге дейін жазба түрінде Прокопий және Иордан атты алтыншы ғасырдың тарихшыларының мәліметі  жеткен. Оларда көбіне Присктің еңбегіне сүйене отырып мәлімет қалдырған.  [[Византия]]лық тарихшы Марцелин Комит және канцлер Юстианин аздап, фрагмент ретінде өз жұмыстарында ғұндардың көсемі туралы деректер жазған. Тағы бір дереккөздер ол VI - XII ғасырлардағы шіркеу шығармалары. Бұлар тарихтың ағынымен ғұндардың қарсыластары жағында болған. Сол себепті көбіне жағымсыз жағынан, негативті сипаттаған.

Ғұндардың өзі көсемді каһарман ретінде ауызба-ауыз өздерінің аңыздарында жырлаған. Олардың үзінділері бізге дейін скандинавтардың және немістердің [[сага]]лар арқылы [[эпос]] түрінде жеткен. XII ғасырда [[мажарлар|мажар]] жазушылары ғұндарды өз бабалары деп көптеген шығармаларында құрметтеп, ұлттың  батыры ретінде пір тұтқан.

Уақыт өте Еділ қағанды варварлықтың нышаны ретінде сипаттап, батыс өркениетіне қауіп төндірген адам ретінде қаралған.

== Атилла есімі ==
Қазіргі заманның ғылымдарында Атилла есімінің этимологиясы туралы бірнеше болжам бар. Еділді [[Еуропа]] тарихшылары «Атыра», «Аттила»,«Атыл», «Аттылы», «Этцель», «Этли» деп те атайды. Аттила (Этцель) есiмi уақыт өте келе пайда болған лингвистикалық өзгерiстерге қарамастан орта ғасырлардан берi [[Германия]] топонимикасында сақталған. Мысалы, «Hetzelistal» («Hetzelinstall») атауының сөзбе-сөз аудармасы «Этцел даласы», бұл Оффенбург жерiнде, сонымен қатар «Hetzelhof» («Etzelhof»), «Atzelhof» («Этцел ауласы»), Гейдельбергте, Atzelbach («Этцель бұлағы») Оттенхефенде, «Attlisberg» («Аттли тауы»).

Көптеген басқа да ғұн есімдері сияқты Аттила есімінің түпнұсқасы [[түркі тілдері]]нен алынған деген де болжам бар (atta/ata - әке, el/il - ел, өлке).

Тағы бір болжам бойынша, Аттила есімі Еділ [[Хазар тілі]]нде Еділ өзенің атауынан алынған (Attil/Atil/Atel/Atal)<ref>Г. Дёрфер («О языке гуннов», 1973)</ref>.

«Аттила» есiмi қазiр түркi тектес халықтарда (қазақша — «Едiл») кең тараған.

[[Сурет:AttilatheHunonhorsebackbyGeorgeSStuart.jpg|thumb|200px|Еділ қаған ат үстінде, GeorgeSStuart]]

=== Көсемнің бейнесі ===

Тарихшы Иордан Присктің сөздеріне сүйене отырып, Еділдің бір ерекше тұлға болғаны туралы айтады. 
{{quote | ''Бойы шағын ғана, кеудесі енді, көзі кішкентай, жыпсық. Үлкен басында сирек енді ақ түскен сақалы бар, мұрны кішкене жалпайған, көздері кішкентай. Осы түріне қарамай көсем өз асқақ жүрісімен, ауыр көзқарасымен өзінің құдыретті тұлға екенін білдіріп ғиззат сезімін тудыратын. Соғыс - кәсібі болса да, ашушаң емес, өте ақылды, мейірімді кісі тұғын.''<ref>Иордан, «Гетика», 183</ref>}}

Бұл сипаттама азиялық немесе [[моңғолоидтық нәсіл]]ге келеді<ref name=Wolfram>{{cite book |last=Wolfram |first=Herwig |title=The Roman Empire and its Germanic Peoples |year=1997 |publisher=University of California Press |isbn=978-0-520-08511-4 |page=143 |url=http://books.google.com/books?id=tOnQDfRU-poC&pg=PA143#v=onepage&q&false |edition=1st |author-link=Herwig Wolfram |others=Dunlap, Thomas (translator) |accessdate=мамыр 18, 2014 |type=Hardcover}}</ref>.

[[448 жыл]]ы Присктің берген мінездемесіне сәйкес ол қарапайым, кішпейіл адам болғанға ұқсайды. Қарапайым киімді ұнататын, ағаш ыдыстан тамақ жейтін, қаруын алтынмен әшекейлемеген қолбасшы. Жалпы Приск Еділді шығыстан шыққан көшпенділердің көсемі сияқты емес, германдық орта ғасырлық король сияқты сипаттаған.

=== Әйелдері мен балалары ===
Еділ қағанның некесі де көп болған, балалары да көп болған<ref name="Escher74">{{harvsp|Escher|Lebedynsky|2007|p=74}}</ref>. Балаларының арасында Эллак есімді үлкен ұлының аты шыққан. Осы ұлын көсем көзі тірі кезінде ізбасары деп жариялаған<ref name="XLIV">Jordanès, XLIX</ref>. Әйелдерінің арасында тарихта қалған Ильдико атты ең соңғы әйелі. Осы әйелінің қасында алғашқы неке түнінде Еділ қаған осы күнге дейін белгісіз себептен  қайтыс болған<ref name="Escher74"/>..

== Ататегі және билікке келуі ==

Еділдің туған жылы мен туған жері осы күнге дейін белгісіз. Көсемді көзімен көрген [[Приск Паний]] [[448 жыл]]ы сақалына енді ақ түскен адам деп сипаттаған.<ref>[http://www29.homepage.villanova.edu/christopher.haas/embassy.htm Priscus of Panium: fragments from the Embassy to Attila]</ref> Сол жылдары Еділ үлкен ұлын акацирларға басшылық етуге жіберген. Бүгінгі күнге белгілі мәліметтерді талдаған кезде Еділ қаған жобамен  V ғасырдың бірінші онжылдығында туған деп айтуға болады.
   
Еділдің әкесі [[Мұнзық]]<ref name="XXXV">Jordanès, XXXV</ref> ғұндардың патша тегінен шыққан, өзі билік жүргізбесе де оның ағалары [[Ақтар (ғұндар)|Ақтар]] (немесе Оптар) және  [[Руғила]] (Роас, Руа) ғұндардың атақты көсемдері болған<ref>Иордан (Гетика, 180)</ref>. Басқа Мұнзық туралы еш мәлімет жоқ, тарихта бұл тұлғаның аты  Аттила мен Бледаның әкесі ретінде сақталған<ref>Сократ Схоластик, «Шіркеу тарихы», 7.30</ref>.
[[Сурет:Buda es Attila.JPG|thumb|Бледа мен Аттила]]

Ғұндардың қоғамы - жауынгерлер қоғамы болғандықтан Еділ қаған жас кезінен сол кездегі басқа ғұндардың ұрпақтары сияқты атпен шабу мен садақ атуды үйреніп өскен.<ref name="Bona30">Bóna,2002,p 30</ref> Сонымен бірге ғұндардың басқа да жасөспірімдері сияқты өз еркіндігімен басын бинттермен таңғызып, бас сүйегініне деформация жасаған<ref name="Bona26">Bóna,2002,p 26</ref>{{,}}<ref name="Escher62">Escher Lebedynsky,2007,p 62</ref>.

[[434 ж.]] Руғила дүниеден өткенде империя билігі оның інілерінің баласы Бледа мен Еділдің қолына көшеді. «[[452 жыл]]дың Галл хроникасы» бойынша, Бледаны Руғиланың мұрагері деп жариялайды, соған қарағанда Бледа Еділден жасы үлкен болған. Бірақ көп ұзамай Еділ немере туысы [[Ақтар (ғұндар)|Ақтар]]дың баласы Бледаны өлтіріп, билікке өзі жеке дара ие болады. Осыдан кейін ол бұрын білікті қолбасшы ретінде төңірегіне мәлім болса, енді үлкен саясаткер, көреген көсем ретінде көзге түседі. «Әділ билеуші» атанады. Оның есімі қарсыластары арасында үрей туғызады. Оны «Құдайдың қамшысы» деп атай бастайды.

== Еуропаға жорық ==
[[420 жыл]]дары ғұндар Панноний<ref>орталық Еуропадағы аймақ, рим провинциясы</ref> жерлерін (қазіргі [[Венгрия]]) мекендеген<ref>J. B. Bury, History of the Later Roman Empire, ch. 7.3</ref>. [[Дунай]] мен Рейн аралығында билік жасап, варвар тайпаларын бодан қылып жүрген ғұндар Батыс және [[Шығыс Рим империясы|Шығыс Рим]] империяларына да қауіп төндірген. Осы текетіресте германдық тайпалар Еділдің жағында болған.

=== Византияға алғашқы жорығы. [[441]] — [[442]] жж. ===
[[Сурет:Hunnen.jpg|thumb|250px|left|Италияға жорық]]
Еділ мен Бледаның Еуропаға алғашқы жорығы қазіргі [[Сербия]] аумағында орналасқан византиялық [[Иллирик]] провинциясынан басталды<ref>Марцеллин Комит (441 ж): Hunnorum reges numerosis suorum cum millibus in Illyricum irruerunt: Naisum, Singidinum, aliasque civitates, oppidaque Illyrici plurima exciderunt.</ref>. Дәл сол кезеңде римдіктер бір жағынан [[вандалдар]]мен [[Сицилия]]да, екінші жағынан [[парсылар]]мен шайқасып жатқаны жорықтың сәттілігіне қосымша себеп болған.<ref>Феодорит, V.37; Марц. Комит, 441 г.; ІІ Феодосийдің новеллалары, 26 шілде 441, V.1</ref>.

Оқиғаның куәгері Присктің мәліметі бойынша алғашқы әскери ұрыстары қазіргі [[Белград]] қаласы аумағында орналасқан сауда жәрменкесінде ғұндардың римдіктерге кенет шабуылынан басталған. Шабуылдың себебі Марг қаласының <ref>Марг (Μάργος), [[Морава]] (Сербиядағы өзен)  [[Дунай]]ға құйылатын жерде орналасқан қала</ref> епископы ғұндардың асыл қазынасын (яғни патшалардың мазарын) тонауы түрткі болған<ref>Приск, Дестунистің аударымында дін қызметкерлерінің мазарларды тонауы сол кезде жиі кездесетін жағдай болған.</ref>  Маргтан кейін Сингидунум (қазіргі [[Белград]]) және Виминаций (қазіргі [[Костолац]]) жақын орналасқан Дунайдағы ірі қалалар алынды.

Әрі қарай ғұндардың әскери әрекеттері Дунайдың шығыс жағына, яғни Ратиария жаққа қарай (қазіргі Арчар болгар селосы) және оңтүстіктегі Морава өзенінен Наисс (қазіргі Сербияның [[Ниш]] қаласы) жаққа қарай бағытталған.

Присктің айтуы бойынша [[442 жыл]]ға таяу шайқастар тоқтап, ғұндар қазіргі [[Сербия]]ның аумағындағы Дунайдың оңтүстігіне қарай «бес күндік жол» алатын кең алқапты басып алады<ref>{{cite book | last = Cawthorne | first = Nigel | title = Military Commanders | publisher = Enchanted Lion Books | date = 2004 | page = 41 | url = http://books.google.com/books?id=F-QawgVmYn8C&pg=PA41&dq=attila%2B443+campaign&lr=&ei=6MkUSuC6Ep7CzQTGq-D7Dw}}</ref>.

=== Византияға екінші жорығы. [[447 жыл]] ===
[[Сурет:Huns_empire.png|thumb|250px|left|Ғұн империясы]]
Бірінші мен екінші жорықтардың арасында Бледа қайтыс болып, [[444 жыл]]дан бастап Еділ ғұн империясын жалғыз өзі басқарды.

Византияға жорықтардың хронологиясын тарихшы О. Д. Менхен-Хельфен «Ғұндар қауымы» атты жұмысында анық айқындаған. Алғашқы жорықтан кейін Аттила ғұндардың жалғыз көсемі ретінде Византиядан алым-салық төлеуді және жау жағына өтіп кеткен қашқындарды қайтаруды талап етеді. Бұл ультиматумға ІІ Феодосий императоры империяны қорлайтын ұсынысс деп қабылдап, ұсынысқа қарсы болып соғыс жариялайды<ref>Приск, Дестунистің аудармасында, фр.3</ref>.  Нәтижесінде Аттила  Ратиарияны басып алып, [[446]] ж. немесе 447 жылдың басында Византияның  Балкандағы аймақтарына шабуыл жасай бастайды.  Византиялық тарихшы Марцеллин Комит өз жазбаларында 447 жылды сипаттаған кезде мынандай сөздерді жазыпты: «''Бірінші соғысқа қарағанда көп есес ауырлау болған бұл сұмдық соғыста, Аттила бүкіл Еуропаны үгіп ұнтақтап тастады''»<ref>[[Марцеллин Комит]], г. 447</ref>.  Еділ бастаған ғұн әскері 447 ж. Фракия мен Иллирияны талқандап, Фермопила мен Константинополь іргесіне дейін жетеді. Шығыс Рим империясы (Византия) Еділге тәуелді екенін мойындап, алым-салық төлей бастайды.

=== Ғұндар мен Византияның арасындағы бітім шарты ([[448]] — [[450]] жж.) ===
[[ Сурет:MorThanFeastofAttila.jpg|thumb|left|250px|Еділдің тойлауы. Оң жағында византиялық дипломат және тарихшы Приск Паний, Мор Тан, 1870]]
II Феодосий жеңілгенін мойындап өз әскери магистрі Анатолийді  ғұндармен келіссөзді жүргізуге жібереді. Бұл бітімшарттың  талаптары [[444 жыл]]ғы  алғашқы бірінші жорығынан кейін бекітілген талаптарына<ref>Nov. Theodos. XXVI, 1</ref> қарағанда көп есе қатаң болып табылды. Алғашқы келісімді бұзғаны үшін жаза ретінде 6000-нан астам римдік фунт алтынды беруді императорға мақұлдатты. Одан басқа талаптары да күшейтілген: жыл сайынғы салық 700 кг римдік фунт алтынынан 3 есе, яғни 2100 кг болды. Әр тұтқындалған рим сарбазының төлеп босату құны 12 солидке дейін барды.

Белгіленген алым-салығы қанағаттандырылғаннан кейін ғұндар өз жерлеріне қайтып оралды.

[[445 жыл]]дар шамасында Бледа қайтыс болды. Еділ ғұндардың жалғыз басқарушысы болып қалып<ref name=Haas>{{Cite web |last=Haas |first=Christopher |url=http://www29.homepage.villanova.edu/christopher.haas/embassy.htm |title=Embassy to Attila: Priscus of Panium |publisher=Villanova University |accessdate=мамыр 18, 2014 |archive-url=//web.archive.org/web/20140221065932/http://www29.homepage.villanova.edu/christopher.haas/embassy.htm |archive-date=February 21, 2014 |deadurl=no}}</ref> 448 жылы Қара теңіздің солтүстігін мекендеген акацирларды үлкен ұлы Эллактың қарамағына берді.

[[450 жыл]]дың шілдесінде император II Феодосий аттан құлап қайтыс болады. Орнына келген әскербасы болып қызмет еткен [[Маркиан]] бітімшартта айтылған мөлшерінде салық төлеуден бас тартады. Еділге тек қана өзі дұрыс деп санаған сыйлықтарды беріп, ал егер де көнбесе соғыс бастайтынын хабарлайды.

[[451 жыл]]дың ерте көктемінде ғұндар және оларға тәуелді басқа тайпалардың әскерлері Галлияға басып кіреді.

== Батыс Рим империясымен соғыс (451—454 жж.) ==

=== Галлияға жорық ([[451 жыл]]) ===
{{main|Каталаун шайқасы}}
[[Сурет:Bataille des champs Catalauniques.svg|thumb|left|350px|Ғұндардың Галлияда қозғалу бағытары]]

[[451 жыл]]ы Еділ қаған бастаған жауынгерлер әскері <ref>Құрамында ғұндардан басқа германдық вассалдар (гепидтер), остготтар, швабтар, алемандар, тюрингтер, франктар, бургунддар, аландар, сарматтар және т.б. варвар тайпалары болған</ref> ерте көктемде [[Галлия]]ға шабуылды бастайды. Ғұндар сарбаздарының саны белгісіз, бірақ сол кезеңнің ырғағына қарағанда шабуыл қозғалысы баяу болған деп баға берілген.<ref>Escher et Lebedynsky 2011, p. 22-24 беттер</ref>

[[451 жыл]]дың [[7 сәуір]]інде ғұндар бірінші [[Мец]] қаласын, сосын [[Трир]], [[Кёльн]], [[Реймс]], [[Тонгерен]], [[Труа]] қалаларын бірден басып алды. Сол жылдың 14 шілдесінде Римдік Галлияның орталығы [[Орлеан]] қаласын қоршауға алып, ұрысты бастайды. Қала қамалдарын тарандармен тесе бастаған кезде римдік әскербасы [[Флавий Аэций]]дің және вестготтардың королі [[І Теодорих]]тың біріктірілген әскері Орлеандықтарға көмекке келеді. Мұның аяғы тарихта бұрын болмаған үлкен қырғын, әйгілі [[Каталаун шайқасы]]на әкеледі. Тарихшылар осы шайқаста майдан даласында 165 мың жауынгердің өлігі қалды дегенді айтады.

Еділ қаған әскерін Каталаун даласына <ref>Орлеан қаласынан шығыс жаққа қарай 200 км-дей қашықтықта</ref> қайтарып, [[Сена]] өзенінің оң жағалауында (Труа қаласының төңірегінде болса керек) тоқтайды. Каталаун шайқасының нақты болған күні мен жері туралы мәліметтер сақталмаған, бірақ тарихшыларының болжамы бойынша ұрыс маусымның соңы шілденің басында Труа қаласының солтүстігінде, қазіргі [[Шампань]] провинциясының аймағында болған. Бұл ірі ұрыс<ref>Иордан жазып кеткендей, «ешкiм мұндай керемет оқиғаларды басынан өткермеген, бұл оқиғаларды жан-жақты жеткiзу үшiн кереметтiң тiкелей куәгерi болу қажет».</ref> нәтижесінде екі жақ бірдей шығынға ұшыраған. Проспер Тиро жазғандай, Каталаун даласындағы шайқаста бiрде-бiр жақ жеңiске жеткен жоқ. Өлiм саны шексiз болды. Король І Теодорих шайқас алаңында қаза тапты. Келесі күні Еділ қағанның әскері өздері орнатқан бекініске тығылып, ал гот-римдік коалиция бастаманы өз қолына алады.

Дегенмен, І Теодорихтың орнына келген везегооардың жаңа королі Торисмунд өз әскерін ұрыс алаңынан Тулузаға бірінші болып алып кетеді. Содан кейін Еділ қаған өзінің аман қалған сарбаздарын [[Дунай]]дың арғы жағына орналастырады. Келесі [[452 жыл]]ы [[ғұн]]дар Италияның солтүстігіне шабуыл жасайды.

=== Италияға жорық ([[452 жыл]]) ===
[[Сурет:Eugène Ferdinand Victor Delacroix 003.jpg|thumb|left|300px|Еділ қағанның Италияғы жорығы, фреска, Фердинан Виктор Эжен Делакруа, 1840 ж.]]
[[452 жыл]]дың жазында (О. Д. Менхен-Хельфен (O. Maenchen-Helfen) рим папасы Лео Император Валентиннің арасында 452 жылы жазысқан хаттарын саралағанда, бұл жорықтың басы [[452 жыл]]дың маусым айында басталған) Еділ қаған басқарған жауынгерлер топтары Паннония жағынан [[Альпі]]нің кең жазығынан шабуыл бастады. Бұл жорықтың алғашқы соққысы Венетта провинциясының Аквелия қаласында (Аквелия сол кездегі [[Адриат теңізі]] жағалауындағы ең ірі қала) болды. Венеттаның басқа қалаларын да басып алғаннан кейін ғұндар солтүстік Италияның батыс жағына қарай бет бұрды.

[[Италия]]ны ойрандап, ғұндар шетінен Медиоланум (қазіргі [[Милан]]) және Тицинум (қазіргі [[Павия]]) қалаларын алады. Медиоланумда (V ғ. басында Медиоланум қаласы [[Рим империясы]]ның астанасы болған) Еділ император сарайына кіріп келгенде сарай қабарғаларында рим императорлардың суреттерін көреді. Суреттерде тақта отырған рим императорлардың аяқ жағында [[скиф]] жауынгерлердің өліктері жатқаны бейнеленгенін байқайды. Еділ өз адамдарына сол суретшіні таптырып, оған басқа сурет салғызады. Бұл жаңа суретте Еділ қаған тақта отырғанын, ал рим императорлары оның аяқ астына қаптардан алтын төгіп жатқанын бейнелеткізеді.<ref>[[Суда (византиялық сөздік)|Суда]], mu, 405 (''Mediolanon'')</ref>.

[[Сурет:Leoattila-Raphael.jpg|thumb|300px|Рим папасы І Леоның Аттиламен кездесуі, фреска, Рафаэль, Ватикан, [[1514]] ж.]]
Қаланың тұрғындарының көбісі қашып құтылды, олардың үйлері және шіркеулері тоналып, өртеліп бітті.

Бұл маңызы аса зор оқиғалардан кейін рим папасы І Лео қасына текті римдіктер Авиена мен Тригетияны ертіп алып ғұндардың көсемімен кездесуге барады.<ref>Проспер Аквитан, рим папасы І Леоның хатшысының тарихи хроникасы</ref> Бұл кездесу [[Мантуя]] қаласының маңындағы Амбулея жазығында болады.<ref>Kirsch, Johann Peter (1910). "Pope St. Leo I (the Great)". The Catholic Encyclopedia vol. 9. New York: Robert Appleton Company. Retrieved мамыр 19, 2014</ref> Кездесу нәтижесінде Рим салық төлейтін болып құтылады, ал ғұндар Римге бармай Дунайдың жағалауларына қайта оралады. Сөйтіп ол осынау ұлы жорықтан Дунай бойындағы мемлекетінің астанасы Еділқалаға (Этцельбургке) үлкен жеңіспен, салтанатпен оралады. Ғұн империясының иелігіне айналады.

=== [[453 жыл]]ғы Галлияға шабуыл ===

Италиядан жеңіспен қайтқан ғұндар көп ұзамай Галлиядан өш алғысы келеді. Ескі қарыздарды еске алып (қайтыс болған ІІ Феодосиймен бегітілген келісімшарт бойынша алым-салықтар төнебегенін) Еділ Галлияға қауып төндіре бастайды. ІІ Феодосийдің орнына келген император Маркиан көсемге әр түрлі сыйлықтарды жіберіп, көсемнің бір кешірімін алғысы келеді<ref>Иордан, «Гетика», 225</ref>.

Рақымшылықты көрсетпеген ғұндар [[453 жыл]]ы Галлияның орталығындағы [[Луара]] өзенінің жағалауын мекендеген аландарға шабуыл жасайды. Бұл жылғы шабуыл туралы Иорданның Гетикасындағы қысқа мәліметтен басқа еш дерек жоқ. Тек вестготтардың королі Торисмунд аландарға көмекке келгені белгілі. Сонымен қоса ғұндардың кері қарай Паннония мен Дакияға шегінгені белгілі.

== Қайтыс болуы және ғұн империясының ыдырауы ==
[[Сурет:Morte di Attila, Ferenc Paczka.jpg|thumb|200px|left|Аттиланың өлімі, Ференс Пашка]]
Еділ герман тайпаларын бағындырған кезде [[Бургундия]] ханшайымы Илдионаға (Хилдикаға) ғашық болып қалған еді. [[453]] жылы елінде үлкен той жасап, осы ханшайымға үйленеді. Бірақ алғашқы неке түнінде белгісіз жағдайда кенеттен қайтыс болады.

Қайтыс болуына мұрыннан кеткен қанмен тұншығу себеп болуы мүмкін деген дерек бар.<ref>Иордан, «Гетика», 254—258</ref> Жерленген орны әлі күнге дейін белгісіз. [[2014 жыл]]ы наурыз айында [[Будапешт]]те Дунай үстінен көпір салынған кезде Еділдің жерленген жері табылды, ол Еділ қағанның моласы болуы мүмкін деген хабар берілді<ref>[http://worldnewsdailyreport.com/hungary-archeologists-discover-tomb-of-attila-the-hun/ Hungary: Archeologists Discover Tomb of Attila the Hun]</ref>.

Еділдің көптеген ұлдары әкесінен қалған империяны бөлісе бастайды. Еділ өзінің көзі тірісінде үлкен ұлы Эллақты мұрагері етіп белгілеген болатын. Бірақ варварлар тайпаларының көсемдері Эллақты да Еділдің басқа ұлдарына да мойынсынғысы келмейді. Бірінші болып гепидтардың королі Ардарих герман тайпаларын көтеріліске үгіттеп жаңа басшыларға бағынбаған жаугерлер [[454 жыл]]ы Недао (қазіргі [[Паннония]]ның  [[Недава]] өзені, [[Сава]]ның тармағы) төңірегінде соғыса  бастайды. Осы ұрыста Эллақ қайтыс болады. Осы ұрыстан кейін Ғұн империясы ыдырай бастайды. Еділдің кіші ұлы Эрнак тайпасының бір бөлігімен Добруждада орналасады, қалған ғұндарды варварлар тайпалары Дунайдың шығыс жағына ысырып тастайды<ref>Иордан, «Гетика», 266</ref>.

Еділдің ғұндары туралы соңғы мәлімет [[469 жыл]]ы Марцелиннің хроникаларында табылады. Мәліметтерде «''ғұндардың королі Еділдің ұлы Денгизирихтың  [Denzicis] басы Константинопольге жеткізілді''» деп айтылған.

Ғұндардың қалдықтары басқа көшпенді тайпалармен шатысып «ғұн» деген этноним  VI ғасырдың авторларының лексионында жалпы көшпенді елдерді белгілеп қолданылған. (Ғұндар деп  [[булгарлар]]ды, [[аварлар]]ды, [[савирлар]]ды, [[мажарлар]]ды атай берген)

== Тарихи зерде ==

Еділ билік басында болған он тоғыз жыл ішінде [[Ғұн империя]]сы аумағын бірнеше есеге үлкейтеді. Ірі империя құра алғандығы үшін Еділ қаған шығыстың ұлы жауынгер ұлдарының бірі ретінде тарихқа енді. Содан да болар, батыстың тарихшылары оның есімін «адамзат тарихындағы ұлы адамдар» [[Ескендір Зұлқарнайын]] пен [[Юлий Кайсар|Юлий Цезарь]] есімдерімен қатар атайды.

Германдардың белгiлi эпикалық шығармасы болып табылатын «Нибелунгтар туралы жырда» және өзге де герман эпосының шығармаларында скандинав [[сага]]ларында Аттила (Этцель, Атли) Рим империясының қол астындағы халықтарды азат етушi ретiнде сипатталады.

Византияның атақты жылнамашысы V ғасыр тарихшысы және мәмiлегерi, ғұн патшасына [[448 жыл]]ы жiберiлген [[Византия]] елшiлiгiнiң мүшесi грек Приск Паниос жеке көрiнiстер түрiнде сақталған өзiнiң «Византия тарихында» атты еңбегінде Еділ қаған мемлекетiн Римнiң қауiптi бақталасы ретiнде суреттей отырып, шындықты бейнелеген.

=== Нумизматикада Еділдің бейнесі ===
[[2009 жыл]]ы Қазақстан Ұлттық Банкісі «Ұлы қолбасшылар» топтамасының ішінде «Аттила» монетін шығарған. Номиналы 100 теңгеге тең монет 13 000 дана болып шығарылған. 925 сынамалы күміс монеттің салмағы 31,1 г, диаметрі 38,61 мм<ref>[http://www.time.kz/index.php?newsid=16628].</ref>. Бет жағында (аверсте) ат үстінде шауып бара жатқан жауынгер, арт жағында (реверсте) Аттиланың бейнесі. Төменгі бөлімде үш атты сарбаз бейнеленген, ал үстіндегі секторда ағылшын тілінде Еділ қаған ({{lang-en|«ATTILA THE HUN»}})  және «406—453» деп жазылған. Санкт-Петербургте өткен «Монет шоқжұлдызы-2010»  ({{lang-ru|«Монетное созвездие-2010»}}) Халықаралық конкурсында бұл монет  «Жыл монеті»  ({{lang-ru|«Монета года»}})  сыйлығына ие болды. Бәйгеге 24 елден 209 монет қойылған.<ref>[http://profinance.kz/2010/06/24/biyabya-inb-bscb-biblnb-lscii-e-isbss-inb-ilbc.html].</ref>

=== Еділдің аңыздардағы бейнесі ===
Еділ қаған «Нибелунгтар туралы жыр» атты  белгілі германдық эпосының басты кейіпкері.

=== Еділдің әдебиеттегі бейнесі ===
* «Ғажайып комедия», Алигьери  Данте,  1321
* Құдайдың қамшысы, Бувье-Ажан М. 
* Аттила - ғұндардың қолбасшысы, Эдвард Хаттон, 2005. (Nomen est omen).
* Christopher Kelly. «Attila the Hun: Barbarian Terror and the Fall of the Roman Empire», Bodley Head, 2008 [http://www.amazon.com/Attila-Hun-Barbarian-Terror-Empire/dp/0224076760].
* Blockley, R.C.: ''The Fragmentary Classicising Historians of the Later Roman Empire'', vol. II  ISBN 0-905205-15-4
* Gordon, C.D.: ''The Age of Attila: Fifth-century Byzantium and the Barbarians''. Míchigan: University of Michigan Press, 1960.
* Maenchen-Helfen, Otto (ed. Max Knight): ''The World of the Huns: Studies in Their History and Culture''. Berkeley: University of California Press, 1973.
* Thompson, E.A.: ''A History of Attila and the Huns''. Londres: Oxford University Press, 1999. ISBN 0-631-21443-7

=== Еділдің музыкадағы бейнесі ===
* «Аттила» (1846) - италиялық композитор [[Джузеппе Верди]]дің белгілі операсы.
* «Attila» (2004) - Iced Earth атты америкалық хэви-метал тобының «The Glorious Burden» альбомының ішіндегі өлеңі
* «Attila» (2011) - қазақстандық  «Алдаспан» хэви-метал тобының алғашқы альбомы<ref>[http://aldaspan.kz/ru/shop/albums/  Aldaspan тобының дискографиясы]</ref>.
* «Attila» ( 2005 — ...) - Атлантадан шыққан дэткор-тобы<ref>[http://www.attilaband.com/ Attila — Atlanta, GA]</ref>.

=== Еділдің кинематографиядағы бейнесі ===
* «Аттила» (''Attila'', [[1954]]) [http://german.imdb.com/title/tt0046731/ Attila]  IMDB-де
* «Аттила-басқыншы» сериалы (2001). Басты ролде - [[Джерард Батлер]].
* Этцель (Аттила) - 1924 жылы  түсірілген Фрица Лангың «Нибелунги» және 1967 жылы ГФР-да түсірілген «Нибелунги» атты фильмдердің бас кейіпкері.

<gallery>
Renaissance depiction of Attila.jpg
Maindron - Geneviève désarme Attila.jpg
Nuremberg chronicles f 137v 2.jpg
Attila 01.jpg
Alpin évêque de Chalons arrete Attila.jpg
Chronicon Pictum P014 Atilla Aquileiát ostromolja.JPG</gallery>

== Тағы қараңыз ==
* [[Ғұндар]]
* [[Ғұндар мемлекеті]]

== Дереккөздер ==
<div class="references" style="height: 250px; overflow: auto; padding: 3px" >
<references/>
</div>

{{Жақсы мақала}}

[[Санат:Монархтар]]
[[Санат:Тарихи тұлғалар]]
[[Санат:Қолбасшылар]]
[[Санат:Ғұндар]]
[[Санат:Туған жылы белгісіздер]]