Ойын өлеңдері бетінің бастапқы мәтінін қарау

Қай халықтың болмасын балалар ойындарының композициялық құрылысына назар аударсақ., олардың басым көпшiлiгiнiң өлеңмен өрнектелiп келетiнiн байқау қиын емес. Халық ойындарының алғашқы және соңғы академиялық жинағында В.Всевольдский-Гернгросс мұндай ойындарды «өрнектi ойындар» (орнаментальные игры) деп топтастырады. Бұл еңбектi зерттеушi негiзiнен ойындарды жүйелеуде фольклорлық принциптi емес этнографиялық принциптi басшылыққа алған. Сондықтан да кiтапта поэтикалық ерекшелiктерi ұқсас ойындар түрлi тарауларға шашырап, әрқилы типологиялық топтардан орын алған. Мәселен, ойындық қайырмалары бар ойындар аңшылық, балық шаруашылығы, мал шаруашылығы, жер өңдеу кәсiбiне қатысты тарауларға жiктелген. Балалар ойындарын былайша жiктеу оның поэтикалық мәнiн назардан тыс қалдырады. Әрине олардың iшiнде көркемдiк мәнiнен гөрi практикалық маңызы жоғарылары да бар. Бiз бұл тұста фольклорлық принциптi ұстанып негiзiнен поэтикалық жүгi басым ойындарды қамтуға тырыстық. Мұндай ойындарды ғылымда «балалардың рөлдi ойындары» (детские ролевые игры) деп атау қалыптасқан. Яғни бiздiң де мiндетiмiз балалар ойын фольклорын тұтастай қарастыру емес, оның тек поэзиялық мәтіндермен көмкерiлiп келетiн түрлерiн ғана назарға алып, ондағы өлеңнiң мiндетiн анықтау, өзiндiк ерекшелiктерiн саралау болып табылады, сондықтан да өз зерттеуiмiздi ойын iшiнде келетiн өлеңдердiң поэтикалық сипаттарына негiздеп, ол өлеңдердi ойын өлеңдері деп атадық. 
«Ойын өлеңдері» терминiнiң орыс фольклортану ғылымындағы қолданысы жөнiнде Ю.Г.Круглов: «Ойын өлеңдерi» терминi фольклортану ғылымы үшiн жаңалық емес, ертеректегi жинаушылар мен зерттеушiлер де оны белсендi қолданған» , – деп жазады. Қазақ фольклортану ғылымында бұл термин бұрын-соңды қолданылмағанмен де, ойынмен аралас келiп отыратын жырлар жазбасын революцияға дейiнгi жинаушылар еңбектерiнен жиi кезiктiремiз.
Ғұрып (обрядовая) жырларындағы ойын өлеңдер табиғатын тереңiрек қарастырған Ю.Г.Круглов: «ойын өлеңдердiң негiзгi белгiсi олардың орындалуының ойындық шартты әрекеттерiмен мiндеттi түрде қабысып келуiнде. Өлеңдер ойыннан тыс өмiр сүре алмайды, текстер ойыннан ажыраса мәнiн жоғалтады. Ойын өлеңдердiң басқа шығармалардан басты айырмашылығы осында» , – деп анықтайды.
Бiз бұл сипатты балалар ойындарымен аралас келетiн өлеңдерден де танимыз. Олардың, көпшiлiгiнiң халықтың әдет-ғұрпымен тамырласа байланысып жататыны белгiлi, ал кейбiреулер балалар арасына үлкендер ортасынан көшкен, ал ендi бiр ойындар үлкендер мен балаларға ортақ болып келедi. Мұнда өлеңдер бiрде ойындағы әрекеттiң басталуының алғы шарты болып келiп, қайырма ретiнде қайталанып келсе, ендi бiрде ойынның басынан аяғына дейiн қозғаушы күш, дәнекер ретiнде әрекет етедi, ойыннан тыс өмiр сүрмейдi. Ойын арасында келетiн өлеңдер көбiнесе диалог түрiнде келiп, хормен айтылады. Оның айқын үлгiсi қазақ балалары арасында ең көп тараған «Айгөлек» ойынынан көрiнедi.
Ойыншылар екi топқа бөлiнiп, әрбiр топ аралары 20-30 қадамдай аралықта бiр-бiрлерiне қарама-қарсы қарап, қол ұстасып тұрады. Ойынды бастайтын топ хормен:
Айгөлек-ау, айгөлек,
Айдың жүзi дөңгелек.
Ақ терек пен көк терек,
Шауып алдым бәйтерек,
Бiзден сiзге кiм керек? –
деп әндетедi. 
Екiншi топтың ойыншылары да хормен :
Айгөлек-ау, айгөлек,
Айдың жүзi дөңгелек.
Қанжығадан қан керек,
Тебiнгiден тер керек.
Ақ терек пен көк терек,
Шауып алдым бәйтерек, 
Анау тұрған пәленнiң 
Қақ басы керек, –
деп өздерi таңдаған баланың атын өлеңге қосып айтады. Аты аталған бала жүгiрген күйi барып, қарсы топтың ұстасып тұрған қолдарын үзiп өту керек. Егер үзiп өтсе сол балалардың бiрiн өзiмен бiрге алып кетедi, үзе алмаса, өзi сол топта қалады. 
Балалар ойындарына тән көп нұсқалық бұл ойынға да ортақ. Сондықтан өлең жолдары да өзгерiп отырады. Тек «Ақ терек пен көк терек, шауып алдым бәйтерек» деп келетiн екi жол ғана тұрақты кейде «терек» сөзiнiң «серек» сөзiмен ауысып келетiн кездерi болады. «Ақ терек пен көк терек» тiркесi өзбек, татар балалар ойынында да дәл осы сипатта қолданылады. Соған қарағанда ойын тарихының тым тереңде жатқандығы байқалады. Өлеңдегi «ақ терек пен көк терек» тiркесiнiң түп төркiнiн Р.Ягафаров көне ағаш культiнен iздестiредi. 
Егер бұл байламға қол қойсақ қазақ өлеңiндегi «айгөлек-ау, айгөлек, айдың жүзi дөңгелек» тiркесiнiң шығу тегiнiң айға табыну салтынан, «ақ серек, көк серек» тiркесiнiң төркiнiн түркi тектес халықтардың көне тарихындағы қасқыр культiнен iздеуге тура келедi. Бiздiңше, былай деп түюге дәлелдер жеткiлiксiз. Дегенмен, ойындағы балалардың екi жiкке бөлiнiп «тұтқын алмасуы» рулық қоғамдағы фратриялық жiктердi еске түсiредi. Өлең мәтініндегi «қанжығадан қан керек, тебiнгiден тер керек» деген тiркестер де соғыс кезiндегi батырлардың жекпе-жекке шығу сәтiндегi сөз қағысуларын еске салады. Бұл орайда Р.Ягафаровтың «бұл ойын балалар арасына үлкендер өмiрiнен ауысқан» деген пiкiрлерiнiң жаны бар. 
Өлең мәтіні мұнда тек ойындық әрекеттi бастаушы қызыметiн ғана атқарады да, әрекет қайталанған сайын өлең де қайталанады. Мұндай сипатты «Ақ сүйек», «Ақ серек, көк серек» т.б. ойындарынан да байқаймыз. 
Ендi бiр жағдайларда өлең бүкiл ойынның өзегi болып келедi. Мәселен, «Үй артында қол ағаш» ойынында, балалар қол ұстасып дөңгелене тұрады. Ойын бастаушы не белбеу, не орамал алады да дөңгеленiп тұрған топты айнала жүгiрiп: 
Үй артында қол ағаш,
Желбау тартам есiк аш, –
деп өлеңдетедi. Дөңгелене тұрған балалар: 
Үй артында қол ағаш,
Жел кiрмесiн есiк бас, –
деп хормен әндетiп, қолдарын ажыратпайды, бұл – есiк ашпағанның белгiсi. Ендi орамал ұстаған бала өзi таңдаған баланы орамалмен бiр салып қалып:
Үй артында қол ағаш,
Озам десең, ала қаш, –
деп қаша жөнеледi, екiншi бала орамалды алып қуып бередi. Ал топтағы балалар: 
Үй артында қол ағаш,
Қол ағаштан ала қаш,
Бұрын келген балаға
Тездеп бар да есiк аш, –
деп белгiлi бiр уақытта қашып келе жатқан баланы кiргiзiп алады да: 
Қол ағаш, қол ағаш,
Жел кiрмесiн есiк бас!
деп есiктi жаба қояды. Сыртта қалған бала ойынды одан әрi жалғастырады.
Байқап отырғанымыздай, алдыңғы ойындағы өлең жолына қарағанда соңғы өлең мәтіндерінің көлемi шағын, бұл қысқалық ойын ерекшелiгiнен туған, яғни бүкiл ойын барысын сүйемелдеп тұрған өлең баланың iс-қимылына кедергi болмайтындай жеңiл де, ойнақы егiз ұйқасты қостағанға құралған. Мұндағы өлеңдер хормен де, жекелей де орындалады.
Өлеңмен сүйемелденетiн қызық ойынның бiрi – «Асау мәстек». Ол үшiн балалар арасы 4-5 қадамдай аралықта екi қада қағады да, оған арқан керiп, үстiне тиянақ жасайды. Ойын жүргiзушi балаларды ойынға өлеңмен шақырады:
Әй, ер екенiң бiлейiн 
Ешкi сойып берейiн.
Тақия алсаң еңкейiп 
Құламасаң теңкейiп
Ерлiгiңе сенейiн.
Ойынға шығушы бала:
Асау мәстек бұл болса,
Үйретейiн көрiңiз,
Маған таяқ берiңiз, –
ойын жүргiзушi таяқты берiп тұрып:
Мiне саған таяқ,
Үшке дейiн санақ.
Бiр... 
Екi... 
Үш...
деп санай бастайды. Ойынға шыққан бала санақ бiткенше таяқтың көмегiмен арқанның үстiне атша мiнiп алып, жерден иiлiп тақия алуы тиiс. Мұндағы өлең ойындық әрекетке сiңiсiп кеткен өлеңнiң ойынды жүргiзуден гөрi балалардың iшкi эмоциясын бiлдiрудегi мәнi күштi, балалар оны монолог түрiнде әндете орындайды. 
Ендi бiр ойындарда өлең сұрақ-жауап түрiнде келiп, диалогпен орындалады. Бұған «Шымбике» ойыны мысал бола алады. Ойында кәдiмгi ертеректе көп кездесетiн жалмауыз кемпiр бейнесi көрiнiс бередi. Жалпы ойындағы элементтер оның көнелiгiнен хабар бередi.
Ойын тәртiбi бойынша әр ойыншы жалмауыз кемпiрге келiп: 
Шым-шым Шымбике,
Шымылдығыңды құр, бике,
Ақсақ кемпiр тоңқылдақ
Бұрама темiр солқылдақ,
Мына судан қайтiп өтейiн? –
дейдi.
Жалмауыз кемпiр:
–	Ақсақ кемпiр тоңқылдайды,
 Бұрамы темiр солқылдайды.
 Көйлегiңдi салып өт!
Бұдан кейiн ойыншы алға бiр аттап секiрiп түсiп жоғарыдағы өлеңдi қайыра айтады. Жалмауыз кемпiр де өз өлеңiн қайталай келiп:
–	Тоныңды салып өт! –
дейдi. 
Осылайша төртiншi рет секiргенде «жалмауыз кемпiр» ойыншыны қолынан ұстап «өткiзiп» алады да: 
–	Неше аяқ көже iшесiң? –
деп сұрап отырғызып қояды. Келесi ойыншыларға да осы тәртiппен өткiзiп болған соң кемпiр нөкерiн шақырып:
	– Адам баласы бiздiң қолымызға түстi, жазалайық, – деп бұйрық бередi. Нөкер бұйрық бойынша неше аяқ көже iшемiн деген болса, сонша рет әр баланың маңдайынан шертiп жазалайды. Бiздiңше, бұл ойын балалар арасына үйлену салтына байланысты әдет-ғұрыптардан ауысқан тәрiздi.
«Шым-шым Шымбике,
 Шымылдығыңды құр, бике»
тәрiздi тiркес келiн түсiру дәстүрiн еске салса, «Ақсақ кемпiр тоңқылдақ» тiркесiне байланысты қазақ үйлену салтында әлi күнге сақталып келе жатқан «кемпiр өлдi» ырымы ойға оралады. Ойынды балалар «судан өту» үшiн үстiндегi киiмдерiн берсе, «кемпiр өлдi» ырымында «өлген» кемпiрдi тiрiлту үшiн жол-жоралғы бередi. Кемпiр бейнесi балалар мен жастар ойынында жиi кездеседi. Мұның барлығы түптеп келгенде «жалмауыз кемпiрдiң арғы тегi ошақ басының жебеушiсi болған» деген С.Қасқабасов пiкiрiнiң дәлелдiгiнiң айғағы бола алады [64, 140 б.]. Ойын құрамындағы өлеңнiң 7-8 буынды жыр ағымымен келетiн құрылысы да салт жырларын еске салады. Бiздiңше, екi жолдан ұйқасып келiп тұрған қара өлең ұйқасымен келетiн төрт жолды шумақтың алғашқы бөлiмi болса керек. Өйткенi өлеңдегi егiз жолдар мағыналық жағынан бiр-бiрiмен қабыспайды. Балалар үлкендер жырын өз талғамдарына лайықтап «өңдеуден» өткiзген тәрiздi. Себебi балалар ойындарына негiзiнен екi жолды егiз ұйқас өте көп қолданылады. Мәселен «Әлгiм қайда?» ойынында кемпiрдiң:
Әлгiм қайда,
Әлгiм қайда? –
деген сұрағына балалар:
Әлгiң қайда?
Қалды сайда! –
деп жауап қатса, «Соқыр теке» ойынындағы өлең ұйқастары да:
Әй, қараңғыда көзiм жоқ,
Тиiп кетсе сөзiм жоқ.
Маған жақын келiңдер,
Бiр қыз ұстап берiңдер!
Немесе:
Соқыр, соқыр, соқырақ,
Оң көзiңе топырақ.
Топырағын алайын,
Тотияйын салайын.
Ал, ұстап көр, батырым,
Мiне, келе жатырмын! –
деген сияқты қос-қос жолдан жұптасып келедi. Бұл, әрине, балалар фольклорындағы бұлжымас тәртiп емес, олардың iшiнде басқа ұйқас түрлерi де кездеседi. Бiрақ егiз ұйқастың тым жиi ұшырасатындығында да бiр заңдылық бар. Бұл алдымен оның ойын табиғатына орайлы оңтайлығынан болса, екiншiден бала тiлiне жеңiл, жаттауға оңай, ыңғайлығынан да болса керек.
Түйiндей айтқанда, өлең – балалар ойынының әрiн келтiрiп, сәнiн түзейтiн оның тұрақты компонентi. Өлең – ойынды бастаушы немесе оның қозғаушы күшi ғана емес, оған поэтикалық рең беретiн, драмалық өнерге тән қасиеттер үстейтiн ойынның құрамдас бөлшегi. «Ойында халық педагогикасының, өнердiң, дене тәрбиесiнiң түрлi сипаттары етене сiңiсiп ерекше құрылым түзейдi. Осы сипатымен ол фольклорға ғана тән өзiнше ерек қасиетке ие» – деп жазды П.В.Аникин. Ойынның осы аса күрделi табиғатындағы өнерлiк мәндi айқындай танытатын қыры – поэзия. Ойындағы поэтикалық жолдар балаға танымдық, тәлiмдiк қана мәлiмет бермейдi, оған үлкен эстетикалық ләззат сыйлайды. Егер балалар фольклорының кең көлемдi тұрғысынан қарасақ, қазақ балалар ойындарының iшкi құрылымы, өзiндiк ерекшелiктерi сан-салалы, бiз оның тек өлеңге қатысты бiр қырына ғана тоқталдық, ал оны тұтастай саралау – келешектiң iсi.

Дереккөздер:
Кенжехан Ісләмжанұлы. Рухани уыз. А.,2008

{{Суретсіз мақала}}

[[Санат:Әдебиет]]
[[Санат:Ойындар]]