Қазақтың атақты әнші-күйшілері бетінің бастапқы мәтінін қарау

==Ақан сері Қорамсаұлы==
[[Сурет:Stamp of Kazakhstan kz011st.jpg|thumb|200px|[[Ақан сері]]]]
'''''Ақан сері Қорамсаұлы (1843—1913 жылдары)'''''  [[Көкшетау облысы]], [[Айыртау]] ауданының [[Қоскөл]] деген жерінде туған. Алдымен [[молда]]дан сауат ашып, кейіннен [[Қызылжар]]дағы бір діни [[медресе]]де екі-үш жыл оқиды. Жастайынан өлеңге құмар Ақанның әсем даусы оны елге ерте танытады. Ақан Құлагердей жүйрік ат, Қараторғайдай қыран бүркіт, Көкжендеттей қаршыға, Базарала атты құмай тазы ұстаған сері болған. Ақан өзінің жан серігі, өмірінің қызығы болған [[Құлагер]]ге "Маңмаңгер", бүркітіне "Қараторғай", қаршығасына "Көкжендет" сынды әндер шығарған. Серілікпен жүргенде Жамал деген кызға "Сырымбет", Балқадиша сұлуға "Балқадиша", т.б. көптеген әндер шығарған.

Ақан орта жасқа келген кезде [[Ерейментау]] жерінде керей Сағынай дегеннің асында бәйгеден алда келе жатқан Құлагерді бақталастары мертіктіріп өлтіреді. Осыдан соң Ақан моральдық-психикалық дағдарысқа ұшырайды. Осы жағдайға байланысты шығарған "Құлагер" әні оның [[Шығармашылық|шығармашылығының]] биік шыңы болып есептеледі.

==Біржан сал Қожағұлұлы==
'''''Біржан сал Қожағұлұлы (1834—1897 жылдары)'''''  — [[Көкшетау облысы]], [[Еңбекшілдер ауданы]] жерінде [[дүние]]ге келді. Біржан жас кезінен әнге, жиын-тойға құмар болып өседі. Кейін өзі ән айтып қана қоймай, өз жанынан әннің сөзін, мақамын шығарып, әдемі киініп, сал-сері атанады. Біржан [[Орта жүз]]ді түгел аралаған, [[Жетісу]] жерінде болып, ақын [[Сара]]мен айтысқан, Абай ауылында болып, Абаймен, оның маңайындағы өнер адамдарымен танысуы оған [[шығармашылық]] жаңа серпін берген. Біржан да басқа сал-серілер сияқты әндерінің біразын ел ішіндегі атақты сұлу, ақылды қыздарға арнаған. Ондай әндер қатарына "Ләйлім шырақ", "Айтпай" (қыздың аты), "Тентек", "Ғашық жыр", "Бірлән қыз" әндері жатады.

1865 жылы [[Омбы]] генерал-губернаторының [[Көкшетау]] жеріне келу құрметіне ұйымдастырылған жиында: "Мен тіккен үйге келіп ән салмадың", — деп, Азнабай деген болыс поштабайына Біржанды сабатады. "Бұл қорлықтан мені арашаламадың, араша түспедің", — деген Біржанның өз болысы Жанботаға қаратып шығарған "Жанбота" өлеңі нала мен ашу-ызаға толы.

Жасы елудің ортасына келгенде [[әнші]]де өмірден түңілу, құлазу басталады. "Бурылтай" әні шашы бурыл тартып, өмірде [[кедейшілік]]тен қағажу көрген әнші мұңын білдірсе, "Жамбас сипар" әні жастықпен қоштасу, рухани әлсіреу ауанын танытады.

Ел алақанында жүрген әнші алпыстан жаңа асқан шағында жалғыздыққа бет бұрады. Тек ара-тұра ауылдан ұзап, бір бел асып барып іштегі шерді тарқату үшін ән салуды әдетке айналдырады. Мұны ауылдас ағайын-туыс "жындандыға" жорып, оны байлап ұстайды. Осы кезде Біржан өзінің атақты "Теміртас" әнін шығарған еді.

==Мұхит Мералыұлы==
'''''Мұхит Мералыұлы ''''' 1841 жылы [[Орал облысы]], [[Қаратөбе ауданы]]ндағы [[Ақбақай]] деген жерде [[дүние]]ге келген. Мұхиттың шын аты — Мұхаметкерей. Ол кішкентайынан [[домбыра]] ұстап, ән айтуға машықтанады. Мұхиттың туған-туыстары, айналасы да өнерге жақын [[адам]]дар болған. Ержеткенде Мұхит [[өнер]] жолына біржолата түседі, ауыл аралап, қайда ойын-той болса, сонда жүреді. Бұл ісін ұнатпаған ағайындары "әулекі Мұхит" десе, [[көпшілік]] елге "сал Мұхит" атанады.

Мұхиттың көпшілік [[ән]]дері арнау ретінде [[дүние]]ге келген. Мұхит Қобда бойын аралап жүргенде, бір үйдің бойжеткен [[қыз]]ы Құралайдың [[шай]] құйып отырғандағы сыпайылығы, [[мінез]]і, [[ажар]]ы қатты ұнап, сол жерде атақты " [[Айнамкөз]]" өлеңін шығарған екен. Әншінің " [[Алуаш]]" әні ажарлы да ақылды Алуаш деген қызға арналса, "[[Қилам]]" әні осы аттас бір кедейдің өнерлі, әнші қызына арналған екен. "[[Ақ Иіс]]"

Мұхит Бала Ораз деген [[ақын]], [[жыршы]]мен [[дос]] болған. Бір күні оған Бала Ораз бір байдың қызын сүйіп, келісімімен алып қашқан кедей [[жылқышы]] жөнінде [[әңгіме]] айтып береді. Аяғы жылқышының өлімімен аяқталатын бұл [[әңгіме]] Мұхитқа қатты [[әсер]] етіп, содан "Жылқышы" деген ән шығарады. Бұл ән кейін [[ел]]ге "Бала Ораз" болып та, "[[Кіші Айдай]]" болып та таралып кеткен. Мұхиттың осы сияқты "[[Үлкен Ораз]]" деген де әні бар, оны кейде "[[Үлкен Айдай]]" деп те айтады.

Мұхит әндерінің шоқтығы биік, елге кеңінен таралған "[[Зәуреш]]" те [[аңыз]]ы бар ән. Медет деген бір дәулетті [[адам]]ның үш әйелінен отыз ұл, бір қызы болған екен. [[Індет]] аурудан отыз ұлы бірдей өліп, жалғыз Зәуре деген қызы тірі қалады. Бірде Медет Орынборға жолаушылап кетіп қайтып оралса, Зәуресі де өлген екен. Сонда Медет қызының шошайған [[мола]]сына барып, зар еңіреп жоқтау айтыпты. "Зәуреш" әні осы [[аңыз]]дан туған деседі. Бұл [[ән]] өте мұңДы, тыңдаушысының сай-сүйегін сырқыратады.

==Кенен Әзірбаев==
[[Сурет:Azirbaev.jpg|thumb|200px|[[Кенен Әзірбаев]]]]
'''''Кенен Әзірбаев (1884—1976 жылдары)''''' — "[[Екейде елу бақсы, сексен ақын]]" дегендей, [[Жетісу]]да [[Сүйінбай Аронұлы|Сүйінбайдан]], [[Жамбыл]]дан келе жатқан ақындық, [[жыршылық]] [[дәстүр]] дүниеге көптеген [[өнерпаз]]дар берді. Осы топ ішінде ән жанры [[сала]]сында ерекше тұратыны — Кенен ақын. Ол [[айтыс]] [[ақын]]ы, [[әнші]], [[сазгер]] ретінде белгілі. Кенен [[Жамбыл облысы]], [[Қордай ауданы]] жерінде туған.

Кененге ән [[өнер]]і анасы, үлкен [[әнші]], [[ақын]] [[адам]] болған Ұлдардан дарыған сияқты. [[Шеше]]сінен жеті жасында [[жетім]] қалған Кенен жетімдіктің де, [[кедейшілік]]тің де ауырлығын көріп өседі. Байдың қойын бағады. Жас кезінде өз бетімен ойын-сауыққа да қатыса алмайды. Ауылға келген-кеткен [[өнерпаз]]дардың [[ән]]-[[жыр]]ын санасына сіңіріп жүреді. [[Қой]] баққанда, көбіне қара [[домбыра]]сын белбеуіне қыстырып алып жүретін [[Кенен Әзірбаев|Кененнің]] ерте шығарған және табиғатпен үндес әні — "[[Бозторғай]]". Бұл ән елге тез таралып кетеді. Ендігі жерде қойшы Кенен емес, "[[ақын Кенен]]" атанады.

Әнші-ақын қойдан құтылып, [[ел]] аралап, [[жұрт]]қа өнерін жаяды. Осындай серілік-серуен кезінде өзі қатты сыйласқан екі қызға арнаған "[[Қос қалка]]" әні, өзі ғашық болып бірақ қосыла алмаған қызына шығарған "[[Мөртай сұлу]]" әні туған еді.

Кенен 1916 жылғы "[[Албан көтерілісіне]]" қатысып, содан [[патша]] [[өкімет]]інен қашып, қырғыз ішіне барып паналаған, қырғыздың алып ақындары Тоқтағұл, Қарамырзалармен танысқан. Осы кезде "[[Бұлбұл]]", "Егіз ән" деген әндері туады. Кенен Әзірбаев [[заман]]ын жырлап, үлкен [[құрмет]]ке ие болды. Осы кезеңдегі әндерінің ішіндегі ең [[халық]]қа кең таралғаны — "[[Келінжан]]", "[[Қайран жастық]]" "[[Базар-Назар]]" әндері. Соңғысы 1925 жылы [[Базар]], Назар деген екі ұлы бірден қайтыс болғанда, соларға арнаған жоқтау ән. Өзі жетпіс беске келгенде "[[Жетпіс бес]]" деген әнін, одан "Сексен" деген әнін шығарды. "[[Сексен]]" әні былай аяқталады:
:::::...Екі Кенен тумайды,
:::::Алатауға ексең де.

==Қолданбалы өнер==
[[Сурет:Қолөнер буйымы.jpg|thumb|200px|[[Қолөнер]] бұйымы]]
Қолданбалы [[өнер]] [[халық]]тың [[еңбек]] қарекетімен, оның [[тұрмыс-салт]]ымен тығыз [[байланыс]]та дамыды. Қазақ әйелдері [[түйе]] мен [[ешкі]]нің түбітінен иірілген жіптен әдемі де берік [[мата]] тоқыды. [[Ою]]-[[өрнек]] кеңінен қолданылды: үй ішінде ою-өрнек салынбаған [[зат]] болған жоқ. [[Жиһаз]] - [[мүлік]]тер, [[ыдыс-аяқ]], қару-жарақ, [[ер-тұрман]], киім-кешек, [[киіз үй]]дің ішкі жасауы бәрі [[дерлік]] әшекейленді.

Халық [[өнер]]і, әсіресе [[киіз үй]]дің жасау-жабдықтарынан жарқын [[көрініс]] тапты. Киіз үй [[шаңырақ|шаңырағының]] қырына әшекейлі оюлар салынды. [[Алуан]] түстермен әшекейлеп тоқылған басқұрлар мен сүттей аппақ түске өрнектеп ою салған, енсіз баулармен байланған [[киіз үй]]лер көздің [[жауын]] алып тұратын болды.

Қазақтың қолданбалы [[өнер]]інде бастырып [[өрнектеу]] [[әдіс]]і кеңінен қолданылды. Ол, ең алдымен, торсық, көнек сияқты әр алуан былғары заттарды әсемдеуге, ат әбзелдеріне, былғары [[терлік]]терге, [[еркек]]тер мен [[әйел]]дердің кісе белдіктеріне салынды.

Қазақтың [[кілемші]] қыздары алуан [[кілем]] бұйымдарын — алашалар, төсеніштер, неше түрлі кілемдер тоқыды. Онда тоқудың әр түрлі техникалық тәсілдерін қолданды. [[Өрнек]] жіппен өріп тоқу, арқау жіп арқылы және түк салу әдісімен жасалды.
 
[[Ағаш]]қа ойып өрнек салудың ең ұнамды түрлері — [[дөңгелек]]тер, [[ирек]]тер, ара-тұра [[ромб]]иктер, үш бұрыштар салу болды. Сүйектен, [[күміс]]тен жұқалап қиылған қиықшалар, әдетте, ағаш [[бұйым]]дарға қиюластыра салынып, [[өнер]]дің небір туындылары жасалды.<ref>Қазақстан тарихы: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық / Ә. Төлеубаев, Ж. Қасымбаев, М. Қойгелдиев, т.б. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2006. — 232 бет, суретті. ISBN 9965-33-633-4</ref>

==Дереккөздер==
<references/>
{{wikify}}

[[Санат:Қазақстан мәдениеті]]
[[Санат:Тұлғалар]]