Метатеза бетінің бастапқы мәтінін қарау

'''Метатеза''' ({{lang-el|μετάθέσις}}. ''metathesіs'' – ауыстыру) – сөзде дыбыстың не буынның орын ауыстыруы. Ол тарихи метатеза (өкпе – өпке, қақпан – қапқан), [[кірме сөздер]]дегі метатеза (құтпан – құптан), [[диалект]] (жергілікті тіл ерекшеліктерінде кездесетін) метатеза (дария – дайра, қолбақ – қолғап) деп бөлінеді. Метатеза сөздердің дамуында ерекше құбылыс саналады. Оны тану үшін туыстас тілдер мен көне жазбалар тілінің деректері тіліміздің бүгінгі жай-күйімен салыстырылады, дыбыстардың орын алмасуы анықталады. <br />
11 ғ-да [[Қашқари|М.Қашқари]] “[[Диуани лұғат-ат түрік]]” атты зерттеуінде түркі тайпалары тілінде ''қ'' мен ''ч''; ''ғ'' мен ''д''; ''ш'' мен ''н''; ''ғ'' мен ''м''; ''ғ'' мен ''л'' дыбыстарының түбір сөз ішінде метатезалық өзгерістерге түсетінін көрсеткен. Мысалы, қарлығаш – қарғылач, қоңсы – қошны, жаңбыр – йағмур. Түркі тілдеріндегі метатеза құбылысын [[Радлов|В.В. Радлов]] зерттеді. Ол дыбыс тіркестерінің орын алмастыру түрлерін көрсетті: 
# пк, бг дыбыс тіркестері кп, гб болып жұмсалады: өкпе – өпке, әпкел – әкпел; 
# алтай, хакас, тува, т.б. түркі тілдерінде гм дыбыс тіркесінің орнына мг, ңм, ңб тіркестері қолданылады: йағмыр – йамғыр; 
#лт – тл дыбыстарының алмасуы: мылтық – мытлық; 
# ғл – лғ дыбыс тіркесінің ауысуы: оғлан – олған; 
# рб (рп) дыбыс тіркесінің бр ретінде қолданыс табуы: арба-абра, топырақ-торпоқ, торбоқ.
Қазақ тілінің [[орфоэпия]]сында (айтылуда) қапқан – қақпан, тепкі – текпі, түкпір – түпкір, арпалыс – алпарыс, т.б. қолданыстардың кездесуі метатеза құбылысының нәтижесі. Тарихи метатеза атаудың қалыптасу тарихын, этимологиясын айқындауға көмектеседі. Орфоэпиялық сөздіктерде лағынет-нағылет түрінде жарыса қолданылатын нұсқалар да метатеза жемісі. метатеза сөздің айтылуын жеңілдетуден туындаған құбылыс ретінде де қарастырылады.<ref>“Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9</ref><ref>Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы: Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты, 1998 жыл, 509 бет. ISBN 5-7667-2616-3</ref>
==Әдебиеттер==
*Томанов М., Қазақ тілінің тарихи грамматикасы, А., 1987; 
*Аханов К., Тіл біліміне кіріспе, А., 1993; 
*Мырзабеков С., Қазіргі қазақ тілі, А., 1997. 
==Пайдаланылған cілтемелер==
<references/>
{{Суретсіз мақала}}
{{wikify}}

[[Санат:Қазақ тілі]]
[[Санат:Фонетика]]

[[nn:Metatese#Metatese i språk]]