Ұлы географиялық ашылулар бетінің бастапқы мәтінін қарау

[[Сурет:CantinoPlanisphere.png|right|thumb|270px|Кантино Планисферасы  (1502),сақталған португал навигациялық карталарының ең ежелгiсi]]
[[Сурет:Silk_route.jpg|right|thumb|270px|жiбек жолы және дәмдеуiштердiң жолы]]
[[Сурет:Travels_of_Marco_Polo.png|right|thumb|270px|Марко Полоның Саяхаттар]]
[[Сурет:Viajes_de_colon_en.svg|right|thumb|270px|Христофор Колумбтың төрт саяхаттар]]
'''Ұлы географиялық ашылулар''', Ұлы географиялық жаңалықтар — 15 ғ-дың соңы мен 17 ғ-дың ортасы аралығында еуропалық саяхатшылардың жаңа жерлерді, құрлықтар мен аралдарды, [[мұхит]]тар мен теңіздерді, аса маңызды теңіз жолдарын ашу кезеңі. Бұл кезең тарихқа Ұлы географиялық ашылулар заманы деген атпен енді. Жаңа жерлердің көптеп ашылуы [[Еуропа]]дан Оңт. және Шығыс [[Азия]] елдеріне теңіз жолдарын іздеумен тікелей байланысты болды. '''Мұндай ізденістің басты себептері:''' 
*15 ғ-дың ортасына қарай [[Еуропа]] елдерінде өнеркәсіп пен сауданың мықтап өркендеуі, Еуропаны [[Шығыс Азия]]мен байланыстыратын құрлық жолын және кеме қатынасы өркендеген [[Жерорта теңізі]]нің шығыс жағалауын түріктердің басып алуы, ашық мұхитқа шығып, алысқа жүзе алатын берік кемелердің жасалуы, ғылым мен техниканың жандануы бұған қолайлы жағдай туғызды. [[Араб]] саяхатшысы Әбу-Абдаллаї Мұхаммед ибн Баттута Еуропа саяхатшыларына дейін 30 жыл бойы саяхат жасап, Африканың солт. жағалауын бойлай жүзіп, Танжер қ-нан (Марокко) бастап Египет, Арабия, Кіші Азия түбегін, Қырым, [[Ресей]], Орт. Азия, [[Иран]], [[Ауғанстан]], [[Үндістан]], [[Қытай]], [[Индонезия]], [[Испания]]да болған. Ұлы географиялық ашылуларды сол кезде күшті дамыған елдер — Португалия мен Испания бастады. 
*15 ғ-дың 2-жартысында Португалия ханзадасы, теңізші Генрих (Энрико) [[Африка]] жағалауына көптеген экспедициялар ұйымдастырып отырды. Португал теңізшілері құрлықтың батыс және оңт. жағалауын бойлай жүзді. 
*1488 ж. Б.Диаш Африканың оңт. шетіндегі Қайырлы Үміт мүйісіне жетті. Португалдардың бұл саяхаттары Ұ. г. а-дың бастамасы болды. Олармен бәсекелес испандықтар Шығыс Азияға апаратын теңіз жолын батыстан іздеуге тиіс болды. Орта ғасырларда ежелгі дүние ғалымдарының Жерді шар тәріздес деген ұмытылған пікірі қайта жандана бастаған еді. Осыған сәйкес бірқатар ғалымдар мен теңізшілер Испаниядан шығып үнемі батысқа қарай жүзе берсе Азия жағалауына жетуге болады деп есептеді. Неміс картографы М.Бехаймның глобусында (1492) және [[Италия]] космографы П.Тосканеллидің картасында (15 ғ-дың 2-жартысы) Еуропаның батыс жағалауы мен Азияның шығыс жағалауы арасында ешқандай құрлық жоқ, мұхиттың ені кішірейтіліп көрсетілген. Х.[[Колумб]]тың осы пікірге негізделіп ұйымдастырылған экспед. 
*1492 ж. Американы ашты. Оның 4 саяхатының (''[[1492]] — [[1504]]'') нәтижесінде Орт. Америкадағы Багам, [[Үлкен Антиль аралдары|Үлкен Антиль]] және Кіші Антиль аралдары, Оңт. Американың солт. жағалауы ашылды. 
*1497 — 99 ж. португал теңізшісі Гама (''Васко-да-Гама'') [[Африка]]ны оңт-нен айналып өтіп, [[Үндістан]]ға апаратын теңіз жолын ашты (экспед-ны Африка жағалауынан әрі қарай араб лоцманы [[Ахмет ибн Мәжит]] бастап барды). 
*1497 ж. ағылшын теңізшісі [[Джон Каботт]] Үндістан мен Қытайға Солт. теңіз жолын іздеу кезінде Нью-Фаундленд аралдарына және Лабрадорға жүзіп барып, Солт. [[Америка]]ны ашуды бастады. Х.Колумбтан кейін испан және португал теңіз саяхатшылары Оңтүстік [[Америго Веспуччи]] құрлықтың жағалауларына бірнеше рет жүзіп барып, оны жаңа дүние ретінде сипаттап жазды. Бұдан әрі испан конкистадорлары Солт. және Оңт. Американың ішкі аудандарын жаулау кезінде бірқатар жаңа жерлер ашты ([[Э.Кортес]], Х.[[Писарро]]).
*1503 ж. В.[[Нуньес де Бальбоа]] [[Панама]] мойнағы арқылы Тынық мұхит жағалауына шықты. Бальбоаның жаңалығы Атлант мұхитынан “Жаңа Дүниені” айналып, “Оңтүстік теңізге” (мойнақтан қарағанда оңт-те көрінетіндіктен саяхатшылар солай деп атаған) асатын жолды іздеу туралы ой тудырды. Бұл идеяны Ф.Магеллан басқарған испан экспед. жүзеге асырды. [[Магеллан]] және оның серіктері [[Атлант]] мұхитынан жол тауып, [[Тынық]] мұхитқа өтті, онан әрі дүние жүзін айналып шықты (1519 — 1522). 
*16 ғ-дың ортасында Ұ. г. а. заманының бірінші кезеңі аяқталды. 
*16 ғ-дың 2-жартысынан 17 ғ-дың 2-жартысына дейін созылған екінші кезеңнің басында Шығыс Азия елдеріне[[ Еуразия]]ның және Солт. [[Америка]]ның солт. жағалауын айналып жүретін теңіз жолын (Солт.-шығыс және Солт.-батыс жолдарын) іздеуге байланысты геогр. ашылулар жасалды. Еуропадан Үндістан мен [[Қытай]]ға баратын Оңт. теңіз жолдары [[Испания]]мен [[Португалия]]ның қолында қалғандықтан жаңадан өркендеп келе жатқан [[Англия]] мен [[Голландия]] теңіз жолын басқа жақтан, солт-тен іздеуге мәжбүр болды. '''Солт.-батыс жолды іздеу барысында''' 
**М.Фробишер (''1576 — 1578''), 
**Д.Дэвис (''1585 — 1587''), 
**Г.Гудсон (''1610''), 
**В.Баффин (''1612 — 1616'') Американың арктик. бөлігінің аралдардан тұратынын анықтады.
Ағылшындар мен голландттардың Солт.-шығыс жолды іздеуі ([[Барроу]] ''1556'', [[Пит пен Джекмен]] ''1580,'' [[Баренц]] ''1594'', [[Флеминг]] ''1664 — 1668'') нәтиже бермеді. Олар [[Баренц]] және Кара теңіздерінде жүзіп [[Ямал]] түбегіне дейін ғана жете алды. 16 ғ-дың соңы мен 17 ғ-дың 1-жартысында орыстар көптеген геогр. жаңалықтарға қол жеткізді. Орыс казактары бас-аяғы 50 жылдай уақытта Оралдан (''1584'') Тынық мұхитқа дейін (''1639'') жетті. 
*1639 ж. И.Москвитиннің отряды Охота т-нің жағалауына шықты. 
*1644 — 45 ж. В.Поярков Амурды бойлап, оның сағасына дейін барды. Көп ұзамай-ақ Е.Хабаров 1647 —51 ж. Амур өлкесіне бірнеше жорық жасады. 
*1648 ж. С.Дежнев пен Ф.Попов Азияның солт.-шығыс жағалауын бойлай жүзіп, Азияны Америкадан бөлетін бұғазды ашты. Осы ашылулармен бір уақытта француздар (С.Шамплен, Э.Брюле, т.б.) Солт. [[Америка]]ның ішкі бөлігіне өтіп, Аппалачтың солт-н, Ұлы көлдерді ашты. Бұл кезде голландтар Оңт. жарты шарда “Белгісіз оңтүстік жерді” (''Terra іncognіto Australіs'') іздеумен айналысты. 
*1605 ж. олар Үнді мұхитымен жүзу кезінде Австралияның солт.-батыс жағалауын көрген болатын. 
*1641 — 43 ж. А.Тасман [[Австралия]]ны айнала жүзіп, оның полюстік аймақты түгел қамтитын қиялдағы “Белгісіз оңтүстік жерден” бөлек екенін анықтады, Жаңа Зеландияны және бірнеше топаралдарды ашты. Ұ. г. а. нәтижесінде адамдардың Жер туралы түсінігі түбегейлі өзгерді. Картаға “Ескі Дүниеге ” қосымша жаңа дүние бөліктері — [[Америка]] мен [[Австралия]], Жер шарындағы ең үлкен — Тынық мұхит, көптеген аралдар, теңіздер мен бұғаздар енді. Жердің шар тәрізді екендігі түпкілікті дәлелденді. Жер бетінде ежелгі ғалымдар ойлағандай құрлық емес, судың басым екендігі анықталып, біртұтас дүниежүзілік мұхит ұғымы қалыптасты. Ұлы географиялық ашылулар түрлі ғылым салаларын дамытуға негіз салумен бірге әлем елдерінің әлеум.-экон. дамуына ықпал жасады. Жаңа ашылған жерлердегі елдерді жаулап алу әлемдік отарлау үрдісіне бастама берді.<ref>“Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9</ref> 

== Дереккөздер ==
<references/>

[[Санат: География]]
[[Санат: Тарих]]

{{wikify}}